De Hollandsche Lelie. Jaargang 29

Oorlogsliteratuur.
De gesmade Sexe door William T. Stead, (vertaling door W.A.J. van Meurs).
Uitgevers N V. Boek- en Handelsdrukkerij v/h Ipenbuur en Van Seldam.

Eigenlijk had ik beter gedaan hier boven te schrijven: Vredesliteratuur. Want, William Stead was een man des Vredes. Niet alleen waar het de phrasen geldt van een Vredes-paleis-onthulling, maar metterdaad, in de uiterste consequenties. Het hier voor mij liggende boek levert daarvan een schitterend bewijs. Hij durft daarin dingen zeggen, die, juist thans, nu de oorlog wordt verheerlijkt door zóóvelen, door dezelfden die in de Vredespaleis-dagen zich pacifisten noemden, een dubbele beteekenis hebben, ware rake dingen, toepasselijk niet alleen op de Engelsche natie maar op àlle ‘beschaafde’ landen van Europa.

Actueel is dit in 1914 ten onzent vertaalde boek zeker in de hóógste mate, actueel zoowel om den naam van den auteur, wiens droeve dood, in de Titanic-ramp, ons nogmaals opnieuw is herinnerd door de Lusitania-ellende, als óók actueel om de erin behandelde vrouwenkwestie, en ten slotte actueel om de zaak van vrede, godsdienst, beschaving, die het op zoo oorspronkelijke wijze behandelt. Maar óók is het boek in zekeren zin vermakelijk. Vermakelijk, wijl het, met fijne ironie, aantoont hoè een zoogenaamde onbeschaafde ‘heiden’, uit het verre Afrika, staat tegenover de leugens en de phrasen en de gemeenheden waaruit is samengevormd onze ‘christelijke’ maatschappij, onze dito kerk, onze dito staat.

Deze ‘heiden’, door een oprecht Christen-Engelschman-zendeling bekeerd tot het Christendom, reist namelijk naar Engeland, naar Londen, om er te bestudeeren de ‘christelijke’ maatschappij en de ‘chistelijke’ instellingen.

En het zijn zijne brieven, vol naïeve eerlijke verbazing en verontwaardiging over hetgeen hij hoort en ziet, welke William Stead der Engelsche natie vóórhoudt als een spiegel tot zelfkennis.

Helaas, niet der Engelsche natie alleen! Wij allen ‘beschaafde’ natiën kunnen eruit leeren hoè het in den grond is gesteld met onze ‘beginselen’, onzen ‘godsdienst’, onze ‘naastenliefde’, wanneer het aankomt op de toepassing van al dat fraais, 't welk staats-

[p. 261]

lieden, predikanten, volksleiders, enz, enz, vóórtdurend in den mond voeren.

Uit den éérsten brief, geschreven aan boord, citeer ik als een staaltje dezer fjne ironie:

Nog iets moet ik u vertellen van de menschen die aan boord waren. Deze laatsten waren verdeeld in menschen die werkten, en die niets deden. De mannen, die de machines aan het werk hielden, waren er het ergste aan toe. Geheel zwart en vuil, en doornat-bezweet kwamen zij van den vurigen muil van het monster, dat zij voeden moesten; zij waren voor me voorwerpen van groot medelijden en dankbaarheid. Maar niemand van de goedgekleede menschen aan boord scheen hen als zoodanig te beschouwen. Niemand dankte hen voor hun arbeid. Toen ik tegen een reisgenoot dit opmerkte, zei hij:

‘O, dat zijn maar de stokers.’

‘Maar’ - zeide ik - ‘zijn de stokers niet uw broeders?’

Hierop staarde hij mij verbaasd aan, en verwijderde zich.

.... ‘Wie zijn deze menschen, die zich zóó àpart houden, als zij van een beter ras zijn?’ - vroeg ik.

‘O’, zei mijn makker - ‘dat zijn menschen die veel geld hebben’.

Ik vroeg toen: ‘Wat verschil maakt dan geld tusschen broeders?’

Gelijk vanzelf spreekt legt de ‘christen’, uit het ‘beschaafde’ Europa, daarop breedvoerig uit aan den onbeschaafden ‘heiden’-bekeerde, hoe geld het reuzenverschil maakt hier in àlle opzichten. Maar deze laatste behoudt nog zijn illusies, gelooft nog dat men hem maar iets wijs maakt! In Engeland aangekomen ondervindt zijn nieuw geloof een anderen schok. Immers, steeds heeft hij gehoord van ‘hemelvreugde’, van ‘ingaan in het Huis mijns Vaders’, van ‘de aarde een tranendal’, waarvan het verblijf zal gevolgd worden door ‘de blijdschap der zaligheid hiernamaals’. In schoone liederen werd van die blijde toekomst Ginds gezongen, als men des Zondags in het ‘heiden’-kerkje in Afrika bijeenkwam!

En ziet, nu woont hij een begrafenis bij van een als vroom Christen gestorven Engelschman, en, inplaats van vreugdevolle overgave aan den ‘wil des Heeren’, van blijdschap over hemelvreugde, is alles somberheid, zwarte kleeren, bedroefde gezichten.

Véél erger echter nog dan déze tegenstrijdigheid -, die zich althans laat verklaren door de natuurlijke smart der achterblijvenden, - treffen hem vervolgens, (en hiermede raakt Stead juist die actueele kwestie, die ons allen thans bezighoudt), de oorlogszuchtige ideeën der zoogenaamde ‘navolgers’ van dien Jezus Christus, die geleerd heeft: ‘Gij zijt allen broeders’, ‘Gij zult niet doodslaan’, ‘Zoo iemand u op de eene wang slaat, wendt hem ook de andere toe’, enz. enz.

‘Dan hebt gij dus nog niet uw zwaarden omgesmeed tot ploegscharen, noch uw speren tot sikkels’ - zeide ik. Toen begonnen zij te lachen.

‘Dat is een goede leer voor s' Zondags’ - zeiden zij ‘Maar niet voor de week.’

En metterdaad ontvangt de Afrikaan hierop de doorslaande bewijzen hoe weinig de Christenen doen naar hetgeen de Vredevorst, Jezus Christus, naar wien zij zich noemen, leeraart. Want, hij is de getuige van den zegevierenden terugkeer der troepen uit den Transvaaloorlog, en de aanblik dezer zoogenaamde ‘helden’ geeft hem menige rake opmerking in de pen gericht tot zijne Koningin die regeert in zijn ver land ginds:

Aan beide zijden van de straat stond een groot aantal mannen, en tot haar schande moet ik zeggen òòk vrouwen, die schreeuwden en juichten als in blijde verrukking.

‘Die hebben voor 't Oude-Engeland gevochten’ - zei de man dien ik aansprak: ‘'t Zijn helden, die uit den oorlog thuis komen’.

Het feit, het vreeselijke feit, dat er nog werkelijk oorlog bestond, was mij genoeg.

Het was dus alles leugen wat de zendeling ons geleerd heeft! Ik maakte mij des ochtends vroeg op om te onderzoeken of de vredes-vorst, Jezus Christus, nog wel een enkelen aanhanger had in Engeland.

Ik vernam dat de regeering, de kerk, de nieuwsbladen, allen vóór den oorlog geweest waren, en dat alle gedachten op versterking van de krijgsmacht berekend waren. Engeland besteedde nu jaarlijks meer geld aan zijn moordwerktuigen te land en ter zee, dan eenige natie ter wereld.

Het zou te veel plaats vergen, indien ik geheel deze voortreffelijke bladzijde afschreef. Ik kan alleen wenschen dat dit citaat vélen moge opwekken eruit te leeren hoe een man, een zóó bekend en begaafd man als een William Stead heeft geoordeeld over de leugen van een zoogenaamd ‘christendom’ dat ook nu nog stééds verhéérlijkt en aanprijst den oorlog. Als een kleine troost deelt de Afrikaan zijne koningin mede hoe althans geen enkele vrouw deel neemt aan een ‘christelijke’ regeering, die zulke dingen toelaat en wil. Namelijk, het land in Afrika waaruit hij komt heeft een vrouwen-regeering.

[p. 262]

Vandaar den titel door den auteur gekozen, en waarop ik straks nader terugkom. Laat mij éérst echter nog even iets méér vertellen omtrent den algemeenen inhoud dezer ‘brieven’. In een volgenden namelijk (blz. 13) komt de auteur opnieuw terug op die godsdienstkwestie, en laat hij zijn ‘heiden’-bekeerde daaromtrent eenige juiste opmerkingen maken:

De Engelschen hebben vele godsdiensten, maar niet veel godsdienst. De eigenlijke godsdienst van de Engelschen is... het vooruitkomen in de wereld, hun begrip van den Hemel is ‘het goed te hebben’ en hun begrip van de Hel is ‘onfortuin’. Dit is hun godsdienst, in practijk gebracht.

Onnoodig hier mijnerzijds bij te voegen, hoe hetgeen de Engelschman Stead hier getuigt van zijn natie evenzéér van toepassing is op andere ‘christelijke’ volken zonder onderscheid.

In hun kerken bidden zij God om vrede, omdat, zooals zij in hunne gebeden zeggen, zij niemand hebben om voor hen te strijden dan alleen Hem; maar, als zij, buiten de kerk, over vrede en oorlog spreken, rekenen zij op zichzelf, op hun schepen, op hun kanonnen. Indien iemand, bij het beraadslagen over een oorlog, zoodanig zou spreken alsof God in de kwestie méételde, zou hij beschouwd worden als iemand die niet wel bij het hoofd is.

Weinig zal de schrijver van deze zoo onwederlegbaar-juiste hekeling dier huichelarij, welke algemeen wordt beschouwd als zijnde de natuurlijkste zaak ter wereld, hebben vermoed, toen hij zijn boek uitgaf, hoe vrééselijkdroevig enkele jaren, nà zijn uitgave, de onmacht van den ‘Vredevorst’ opnieuw zou blijken, door het ontbranden van dezen hedendaagschen alle godsdienstigheid in het aangezicht slaanden wereldoorlog.

Onze zendeling vertelde ons, dat de Engelschen geloofden in een godsdienst wiens Stichter zeide: ‘Hebt uw vijanden lief.’ Waar de Engelschen werkelijk in gelooven is de plicht om diegenen te haten, die zij - uit een of andere gril, - hunne ‘natuurlijke vijanden’ noemen. Zij geven toe, dat dit eigenaardig bijgeloof in ‘natuurlijke vijanden’ hen dikwijls tot nuttelooze oorlogen gebracht, en hen veel schade berokkend heeft. Maar, zóó diep is dit geloof ingeworteld, dat, wanneer zij niet langer kunnen volhouden dat hun belang of hun eer in gevaar verkeert door een nabuur, dien zij een honderd jaar geleden als hun ‘natuurlijken vijand’ beschouwden, zij verkondigen dat de aangeboren eigenschap van ‘natuurlijke vijandschap’ is overgegaan op een anderen nabuur; en zij gaan voort met dezen op allerlei manier te haten, en te beschimpen, en te beleedigen.

Bijna als een profetie van wat thans, in 1914, werkelijk is gebeurd, klinkt ons thans deze schildering van hetgeen in waarheid, achter de schermen, stééds broeit, en stééds geschiedt in èlk land ter wereld, opdat, - zooals William Stead het zeer juist uitdrukt bij monde van zijn Afrikaan -: ‘de armen gewillig groote sommen gelds van hunne armoede betalen om leger en vloot in goeden staat te houden’.

Ik wil deze aanhalingen besluiten met nog één laatste uit ditzelfde hoofdstuk. De bekeerde Afrikaan heeft een plechtigen dienst bijgewoond in Westminster Abbey. De predikant haalt in zijn preek óók het Bijbelwoord aan: ‘Gij zult niet doodslaan’. Maar ondertusschen valt het oog van den luisterenden ‘heiden’bekeerling op een groot monument van marmer, opgericht ter eere van een gestorven krijgsman, die vele menschen gedood had, terwijl soldaten in uniform, zoo juist uit den Transvaal-oorlog teruggekeerd, dicht bij hem waren gezeten, en luide zongen: ‘Heer ontferm u onzer, en maak onze harten gehoorzaam aan uw wet.’

Volgt de ironische opmerking van den schrijver, in quasi-naïveteit:

En ik hoopte dat Hij ontferming mei hen zou hebben, maar Hij had klaarblijkelijk hunne harten niet gehoorzaam gemaakt aan zijn wet.

‘Hoe kan zoo iets bestaan?’ - Aldus vraagt de inboorling van Afrika, en voegt er aan toe een beschouwing ter eere van ‘de’ vrouw, die in het land van waar hij komt de algeheele héérschappij heeft, en wordt beschouwd als de méérdere van den man. Van dáár den titel van het boek: De gesmade sekse. O, niet alsof William Stead in vollen ernst een pleidooi heeft willen schrijven vóór een vrouwen-regeering! Hij heeft enkel willen aantoonen hoe het wellicht beter ware haar óók een woordje te laten mééspreken in het regeeren. En juist dáárom is thans, in dezen oorlogsgruwel, zijn pleidooi van een dubbele beteekenis geworden, niet alleen vóór den vrede maar ook vóór de vrouwenkwestie.

ANNA DE SAVORNIN LOHMAN.

(Slot volgt).