De Hollandsche Lelie. Jaargang 28

Terugblik.

Zoo heet een der gedichten van den man, uit wiens woorden ik van kind-af troost, opbeuring, geestelijke hulp putte: de Genestet.

Straks komt daar een uur in 't leven

Dat de mensch zich vraagt:

Wie zijn weg stiert en zijn streven?

Wie hem leidt en draagt?

Over 't land van zijn verleden

Slaat de zwerver 't oog;

- - - - - - - - - - -
- - - - - - - - - - - -
In zijn vaart, wie hield hem tegen

Met een stroohalm?

Wie heeft bergen weggeschoven

Voor zijn matten voet?

- - - - - - - - - - - -
- - - - - - - - - - - -
Speelden onbekende machten

Met zijn hart, zijn lot?

Of wel leidden hem gedachten,

Van een zeegnend God. - -

Zie, mij dunkt, dat zijn zoovele ‘terugblik’-gedachten die in ieder onzer - voor zoover tot nadenken in staat - opkomen bij het einde van elk jaar, bij dat van dit droevige oorlogsjaar in het bijzonder. - Immers, nooit liet de twijfel aan een ‘zeegnend God’ zich luider en wreeder hooren dan thans, waar we in het achter ons liggende jaar van bloed en van tranen, van oorlogshaat en van gemeenheid, van gruwel en uitmoording en verwoesting, terugzien op de huichelachtige vredes-paleis-betoogingen, waaraan alle diezelfde natiën eenstemmig deelnamen, die ondertusschen zich heimelijk voorbereidden tot den afschuwlijksten, verfijndst-gemeenen krijg, dien ooit de ‘beschaving’ uitdacht met hare duizenderlei kunstmiddelen van wetenschap en kennis.

En toch, wááraan is het toe te schrijven, dat juist diezelfde oorlog nochtans een herleving van het religieus gevoel baarde, niet alleen in het door den langen vrede-voorspoed overmoedig en zelfverzekerd geworden maar in den grond toch steeds kerkelijk-gezinde Duitschland, maar ook in het in zijne ongeloovigheid een eer stellende sociaal-democratische Frankrijk, dat korte jaren geleden alle priesters en liefdezusters uitdreef, en wier groote Pers, tot op 1914 Aug. toe, den draak stak met al wat geloof heet. Men spreekt zelfs van een aanstaande verzoening tusschen de afvallig geworden ‘oudste dochter’ van Rome, Frankrijk, en den Heiligen Stoel! Dááraan moge de baatzucht der politieke belangen niet vreemd zijn, zeker is het in elk geval dat óók het Fransche volk een anderen, ernstigeren toon aanslaat in zake godsdienst, dan vóór de verschrikking van den krijg. - De mensch voelt dat hij stof is, - dat woord bewaarheidt zich thans op zóó vreeselijke wijze aan hem, dat hij zoekend en tastend de hand uitstrekt naar een Ginds, naar een Wederzien, naar een Ontwaken, - waar geen scheiding zal zijn en geen smart.

Waan of Waarheid.... Wie onzer zal het zeggen....?

Niemand. - Hier op aarde niemand! Geen theoloog, hoe geleerd ook, zal U ooit het ‘Godsbestaan’ kunnen uit elkaar zetten, noch

[p. 388]

kunnen bewijzen logisch dat: God is liefde. Integendeel, al wat wij rondom ons van Hem zien is Raadsel, is géén liefde, is onbegrijplijkheid. -

God is onbegrijplijk. - Dààrbij moeten we ons neerleggen wat aangaat dat wat we zien rondom ons op aarde.

Een mijner zeer orthodoxe familie-leden antwoordde me eens, toen ik tot hem kwam met de vraag: Waarom doet God al dat leed aan, aan onschuldigen, en dieren, en armen?

‘Die anderen gaan U niets aan. Zie op Uw eigen leven, en verdiep U niet in dat van anderen.’

- Zie, dat antwoord is dat van het calvinisme in al zijn steile, koude, harde egoïstheid. - ‘Als God 't mij maar goed geeft, als ik maar behoor tot de uitverkorenen, wat gaan me dan die overigen aan!’ - - Het zijn zulke gezegden, zulke antwoorden, die doen sterven de kleine zaadjes van geloof, welke daar trachten te ontkiemen in stille zoekende gemoederen. -

Neen, de anderen gaan ons wèl aan. Wèl mogen we, moeten we, steeds opnieuw, ons verdiepen in hun lot, hun strijd, hun verleiding, hun leed; wel mogen we vragen: Waarom deze, en niet ik? Ben ik dan zooveel beter? Heb ik het méér verdiend? Was ik in Gods oog waardiger tot zegen dan gene? -

Al die vragen stemmen tot zelf-onderzoek, tot zacht-oordeelen, tot alles-vergeven dóór alles-begrijpen. - Maar tegelijk-óók, al erkennen we Gods Onbegrijpelijkheid, al is en blijft het een onware phrase te zeggen: God is liefde, tegelijk-óók moeten we hooren naar de stem van eigen-ik, naar hetgeen wij ons herinneren van eigen ondervindingen, eigen gemoedsleven. -

Niet over noch vóór anderen wil ik daarom mijn terugblik schrijven bij wijze van een soort bekentenis van: ‘Nu weet ik het’ of ‘Zoo is het’. O neen, 't lot van die anderen, de vreeselijkheid van dezen oorlog, de schande der wreedheid den dieren aangedaan, 't blijft mij nog steeds even onbegrijpelijk, juist zoo onbegrijpelijk als armoede en ziekte en ellende en leed. - -

Maar, dit jaar van algemeene ellende en ook voor mij van veel tegenspoed is nochtans voor mij-zelve innerlijk een geweest van rijke ervaring op geestelijk gebied, van inwendig beleven van datgene wat niet is te bewijzen, maar slechts is te voelen. -

Niet omdat alles hem ons verklaart
Maar, ondanks alles dat twijfel baart -

Daar wordt ergens in den Bijbel gesproken van een ‘Wolk van Getuigen’ Daaraan denk ik dikwijls wanneer ik naga de merkwaardige ervaringen op geestelijk gebied van allerlei menschen uit allerlei kringen. Het tweede gezicht, het vooruitzien van komende gebeurtenissen, de profetie-gave, alles van dien aard, het is, alle eeuwen dóór, te veelvuldig voorgekomen dan dat men het kan wegredeneeren met de kinderachtige bewering: Inbeelding. In onze dagen is er gelukkig dan ook een breede schare onderzoekers van wetenschappelijke vorming, doktoren en anderen, die volkomen erkennen de gegrondheid dezer verschijnselen, en die ze bestudeeren en gadeslaan, afgescheiden van alle ‘geloof’. -

Ik ken menschen van allerlei richtingen, spiritisten, maar ook velen die nimmer eene seance bijwoonden of zouden willen bijwonen zelfs, wier getuigenis omtrent persoonlijke bovenzinnelijke ervaringen rotsvast staat als hunne geloofwaardigheid in dat opzicht. Maar, behalve hen, roomsch-katholieken en orthodoxen, modernen en christian-scientisten, theosofen, of hoe ze zich ook noemen mogen, die allen onder ons, die zoeken het Licht, den Weg naar het Onbekende, zouden ze niet, ieder op hunne wijze, een klein, een ondeelbaar klein deel bezitten van de groote Waarheid - die aan ieder onzer afzonderlijk misschien wordt geopenbaard langs den afzonderlijken weg dien ieder onzer afzonderlijk noodig heeft om er te komen? -

Zie, dat is mijn geloof, op dit oogenblik. Ieder onzer heeft zijn eigen afzonderlijken weg noodig, zijn eigen afzonderlijke opvoeding des levens. - Het leven is de groote opvoeder. Het neemt U bij de hand en voert U - - waarheen ge niet wildet. Ge slaat de verzenen tegen de prikkels. Ge geraakt in opstand. Ge vindt Uw lot onrechtvaardig, wreed. Ge denkt dat het Kruis U te zwaar wordt, en tracht het ongeduldig van U te werpen.... Maar een onbekende Macht drukt het U nog zwaarder op de moede schouders.... En ge moet vóórt, ‘vóórt op de onbekende wegen.’ - - En ge gaat ‘steile bergen op.’ - - En ge wordt ‘zoo moede, zoo mat.’ - -

En dan komt dat oogenblik - ik herhaal, ik spreek niet van anderen, ik spreek slechts van eigen ervaring - waarop ge U buigt en zegt: Ik begrijp niet, ik weet niet, het blijft alles raadsel, maar toch voel ik dat het goed is zoo met mij, dat ik aannemen moet

[p. 389]

wat me gegeven wordt, wordt gegeven te dragen, en wordt gegeven te lijden, en moet danken voor wat me wordt gegeven te genieten. - En in uw hart wordt het vrede. - -

Niet de eigengerechtige vrede van hem die zich Gods uitverkorene acht tegenover ‘de zondige wereld’ maar die weemoedige vrede, die afwacht, en hoopt, en berust....

Pas gisteren en zoo ver,
Zoo ver reeds op de stroomen
Van 't wondere diepe meer - -

Pas gisteren....! Is het mogelijk dat er tientallen jaren achter me liggen sinds ik uit de Afgescheiden kerk in Assen naar huis ijlde op den Oudejaars-avond, om er dien blijgezelligen atmosfeer te vinden, welke mijne lieve moeder wist te geven aan ons huisvertrek, atmosfeer van feestelijk-plechtige Oudejaars-avond-stemming, van laat naar bed gaan en bijbellezing, en chocolade en wafels!

En dan Nieuwjaarsdag! - - Dag van naar de voordeur heen en weer loopen, om de tallooze kaartjes op te vangen, van 's middags geluk gaan wenschen in de ‘Zondagsche jurk’ bij familie-leden, van zich voelen, met het vooruitjagen het kind ingeboren: één jaar nader weer tot dat heerlijke iets: volwassen zijn! - -

Helaas! Met het volwassen-zijn komt het leed - het groote, groote leed. Voor de eene zus, voor de andere zoo. Voor sommigen uiterlijke slagen, van verlies van positie, of van finantieelen aard, voor hen die diep voelen in èlk geval dat innerlijke leed, dat veel zwaarder is om te dragen dan welke uiterlijke ramp ook, dat leed dat ontbladert de levenslente, dat verwoest alles wat eens daarbinnen bloeide en vruchtdroeg, maar dat óók rijpt en máákt tot mensch. -

En de graven om ons heen worden steeds méèrdere. - Steeds méérdere dierbaren legt ge weg. - Steeds méérdere plaatsen rondom U worden leeg. - - Steeds waarschuwender klinkt Het lied der Dooden: Heden ik en morgen Gij. - -

Maar ach, er is nog iets veel droevigers dan de scheiding van het graf, het is die van het leven. O, waarom is het verzoenen zoo moeilijk? Ik erken het volmondig, ik mijnerzijds heb het zoo menigmaal ondervonden, dat zij, die zich beleedigd achten, te recht of ten onrechte, de uitgestoken hand der verzoening stééds afwijzen. Hoe menigmaal heb ik het beproefd, zelfs al was ik volkomen overtuigd van mijn eigen gelijk, hoe zelden nochtans, ach hoe zelden, is het mij gelukt! -

Bedenkt ge het dan nooit, gij, die zoo onverzoenlijk zijt, gij die u-zelven zoo terstond verongelijkt acht, dat gij-ook misdeedt aan anderen op Uw beurt, dat gij voor Uw misslagen zoekt voor U-zelven verontschuldigingen of verklaringen, welke gij hardnekkig terugwijst waar ze U werden aangeboden door een die in Uwe oogen misdeed aan U?

Vergeven en vergeten, hoe weinigen onzer kunnen het! En toch, hoe veel lichter zou het leven niet zijn, indien we die kunst wat méér nastreefden! Dood, armoede, ellende, ziekte, het zijn zoo vele levensraadselen, waartegen wij-menschen niets vermogen; maar waarom al dat leed nog verzwaard door wat we elkaar aandoen door eigen verbittering, eigen egoïsme, eigen onverzoenlijkheid.? Zie, we struikelen allen dagelijks in velen, dat zal nooit zijn te vermijden, maar, als we gestruikeld zijn, waarom wil dan degene, die ons kon helpen, ons zoo zelden het opstaan vergemakkelijken? Waarom laat hij ons liever liggen dan ons op te helpen? Dit althans kan ik van mezelve getuigen, dat ik-persoonlijk nimmer nog een uitgestoken hand afwees, nimmer een poging tot verzoening niet heb willen aanvaarden. Helaas, meestal heb ik juist aangaande dezen karaktertrek van mij de opmerking gehoord: ‘Hoe is het mogelijk! Dat zou ik nooit kunnen. Nooit zou ik willen ongelijk erkennen,’ enz., enz. - Waarom niet - als ge ongelijk hebt? - Maar, zelfs al zijt ge dáártoe niet instaat, in elk geval behoeft ge toch niet af te wijzen de U aangeboden verzoening, kunt ge aannemen wat U geboden wordt, de hand des vredes.

Hoe kan ooit de menschheid-zelve komen tot wereldvrede, zoo lang er zoo weinig begeerte daarnaar heerscht in het particuliere leven, zoo lang de hoogmoed en de boosaardigheid nog hoogtij vieren in zoovele, vele gezinnen, en in zoo vele, vele harten - ook van hen die op den thans afgeloopen Oudejaars-avond zich opmaakten om hem godsdienstig af te sluiten in de kerk, met God. - -

Vrede op aarde. - Het lijkt er verder dan ooit van af in dezen tijd! - - Maar hoe kan dat ook, waar er slechts in zoo weinige harten nog vrede woont? - - - Zoek en gij zult vinden. Zoek óók den vrede - - langs den weg dien gij-persoonlijk noodig hebt - - die voor U waarschijnlijk een andere is dan voor mij of voor gene, maar, ik zou ieder Uwer willen toeroepen: Zoek hem, zoek hem, eer het te laat is. - -

[p. 390]

Waarvan komt het dat zoo vele, vele gelaatstrekken van ouder-wordende menschen iets zuurs, iets verbitterds, iets onaantrekkelijks krijgen? O, het komt niet door de jaren, niet door den ouderdom, maar het komt door den onvrede met eigen-ik. Als we jong zijn, dan hopen we, en wachten we, en jagen we koortsig vooruit. En de lente van het leven overbloesemt dan daarenboven nog het merk van levens-desillusie, dat zich straks gaat grieven om onzen mond, gaat accentueeren in rimpeltjes op onze wangen en kin, in doffer-geworden oogen. - - Maar een vredig, met het leven-verzoend ouder-worden geeft een nieuwe schoonheid, geeft de glimlach der berusting, geeft de helderziendheid van het alles-begrijpen, geeft de blijdschap-uitdrukking van het leven-hebben-leeren verstaan. Ik ken zulke ouderen. Ik ken helaas echter ook velen, velen, die tot de eerste categorie behooren, die ik noch hun geld, noch hun maatschappelijke voorrechten, noch hun uiterlijk geluk benijd, omdat zij niet verstaan van dat alles te genieten, omdat het hun van dag tot dag ontglijdt, tot ergernis en angst van henzelven, waar zij zien de jaren vlieden, en er spijtig en ontevreden door worden dat straks het graf hen verslindt. En ik ken óók, en hen allen zou ik willen danken hier, ik ken óók velen, velen, die mij, van allerlei levensrichtingen, uit allerlei kringen, langs allerlei wegen, brachten in dit afgeloopen jaar een eindje verder - - een eindje verder op den weg van berusting. - Zij die dit stuk lezen zullen misschien weten dat ze bedoeld zijn. Anderen ook zullen het niet eenmaal vermoeden wat ik aan hen dank. - - Maar, vóór en boven alles dank ik het groote, wonderbare leven-zelf, dat mij bracht zoo ver, tot hiertoe; dat mij nam aan de hand, en leidde waar ik niet wezen wilde, en thans toch doet zeggen ondanks alles: Het is goed zoo, - ik was een onwetende aan den opgang van het leven, - - met schade en schande heb ik menige ondervinding betaald - - maar toch, ik had die lessen nóódig. - - En daarneven, hoeveel, hoeveel reden tot dank en nogmaals dank! Hoe veel werd mij gegeven, hoeveel liefde en vriendschap, en zegen van allerlei aard! - Hoe oneindig veel! Ik begrijp niet, ik weet niet, wáárom het leed, wáárom de zegen! Waarom ik deze smart, waarom gene zooveel geluk, waarom ik deze bevoorrechtingen, waarom gene zooveel berooving. - En het klinkt ook uit mijn ziel:

Nochtans wel menigwerf is 't donker in mijn ziele,
De frischheid van mijn vreugd werd lang des levens roof,
En daar zijn uren dat ik neerval maar niet kniele,
En roep tot U.... maar niet geloof....

Helaas, ik zag meer rouwe en raadselen in dit leven
Dan waar mijn zorgloos hart, mijn ijdle jeugd aan dacht.

- - - - - - - En menig stille wond
Waaraan mij 't harte bloedt tuigt van des levens strijd,
Ik ken Uw jammeren thans: Dood, Armoe, Krankte, Zonde,
'k Weet hoe de weemoed lacht en hoe de weelde lijdt....

O, hier op deze aarde zal het altijd blijven: afwachten; méér niet. Afwachten, totdat we, zooals mijn overleden vader het uitdrukte, ‘een station verder zullen zijn’ - door den dood -.

Maar, we kunnen dat komende station afwachten hier op aarde in opstand en in verbittering, of ook in berusting en in overgegevenheid. Ik heb den laatsten weg gekozen. Ik weet niet, ik hoop....

Trots 't onverklaarbre

Dat huiveren doet,

En 't onbewijsbre

Der hoop die 'k voed!

Trots ieder raadsel,

Het kwaad zoo groot,

De smart zoo schriklijk,

Trots rouw en dood....

Ik smacht, vermoeide

Van 's levens loop....

Mijn hope is weemoed,

Mijn weemoed hoop!

ANNA DE SAVORNIN LOHMAN.