De Hollandsche Lelie. Jaargang 28

Uit den ouden tijd, door A.J. Servaas van Rooyen.
Oud-Gemeente-archivaris.

XLIX. De Jeruzalemsche Tempel en de Tabernakel.

Bij velen zal nog in het geheugen liggen het model van den Tabernakel, eerder tentoongesteld in de woning van den eigenaar, wijlen den predikant Schouten te Utrecht, thans in het bezit van een zijner zonen, en, helaas, opgeborgen.

In bedevaart trok men naar Utrecht om het kostbare stuk te zien en te bewonderen, en de geestdriftvolle verklaring van Dominee Schouten aan te hooren.

Het voorwerp was dit alles ten volle waard. Het was vervaardigd, op ongeveer een vijfde der ware grootte, naar de gegevens, voor zooverre aldaar te vinden volgens de beschrijving van Exodus.

Voornamelijk is dit stuk belangrijk, wijl, de stoffen ter vervaardiging meerendeels uit het Heilige Land afkomstig zijn.

‘Zoo is b.v. het geitenharen dekkleed van den Tabernakel expresselijk voor het doel geweven van onvermengd¹⁾ geitenhaar uit Syrië. Zoo is 't hout voor 't Brandoffer-altaar uit Jeruzalem; de aarde, waarmede dit altaar gevuld is, van den Tempelberg aldaar, en de ruwe steenen, waarmede die aarde is bedekt, zijn van den buitensten ringmuur van Salomo's Tempel, ‘Klaagplaats der Joden’. De tafel,²⁾ waarop de Tabernakel staat, is, om er het voorkomen van woestijngrond aan te geven, met lijm bestreken en daarna met zand belegd, welk zand uit de woestijn Sinaï afkomstig is. De voorhangsels en het onderste dekkleed zijn van zeer fijn linnen en kunstig geborduurd. De beide andere dekkleeden, die op dat van geitenhaar volgen, zijn van roodgeverfde ramsvellen en van zwarte zeekoeienhuiden. Het inwendige van den Tabernakel is, evenals de pilaren, het Reukoffer-altaar, de Tafel der Toonbrooden en de Arke des Verbonds, van hout, met goud overtrokken.

‘De gouden kandelaar, vervaardigd in de fabriek van den Heer Begeer te Utrecht, is een waar kunststuk. Vele kleinere zaken in het gebouw zijn eveneens van goud, andere zijn van zilver, in 't vuur verguld. Ook in den Voorhof is alles naar de beschrijving in Exodus, zoowel de zestig koperen pilaren met zilveren kapiteelen, aan welke de linnen behangselen en de geborduurde “Deur des Voorhofs” hangen, als het Brandoffer-altaar en het Waschvat. Om aan alles levendigheid bij te zetten, zijn er uit hout gesneden beelden van Priesters en Levieten en gewone Israëlieten in verschillende werkzaamheden voorgesteld’.

Dit was niet de eenige Tabernakel, in model, in het Bijbelsch Museum van Ds. L. Schouten Hzn.

Er was ook nog de Tabernakel van den Zutphenaar Bernard Sebastiaan Cremer (geboren 1633).

Hij was Hoogleeraar te Harderwijk in de Profetische Godgeleerdheid en Gewijde Oudheden, en deed, voornamelijk ten behoeve zijner studenten, eene nabootsing maken van het oudste Israëlitische heiligdom, op ongeveer 1/20 der in het O.T. aangegeven grootte.

Na Cremer's dood in 1750 ging het stuk over van vader op zoon, en kwam zoodoende in de pastorie van Vianen; Mej. Jacoba Geertruida, gaf het stuk ongeveer 1857 aan Dominee Schouten, toen predikant in dat stadje, ten geschenke.

Als dritte im Bunde vond men in Schouten's Museum de overblijfselen van het modeltabernakel en het model van Salomo's Tempel van Professor Mill, waarbij we nog even moeten stilstaan.

De geslachtsnaam doet aan Duitschen oorsprong denken, en dit is ook zoo. David Mill werd 13 April 1692 geboren, doch na 't eindigen zijner studiën werd hij om zijne buitengewone kennis van Oostersche talen in 1718 benoemd tot hoogleeraar te Utrecht.

Deze tabernakel wordt vermeld in een redevoering van Sebald Rau; in Schouten's Museum was het karig overschot opgenomen.

Van zijn model-Tempel is meer bekend. De ‘Tegenwoordige Staat der Vereenigde Nederlanden’ maakte er gewag van.

De weduwe van den Professor schonk den Tempel aan de stad Utrecht, en ontving als tegengeschenk 200 gouden ducaten. Door de bemoeiingen van den stedelijken archivaris Sam Muller is Dominee Schouten er na 1879 eigenaar van geworden, dat wil zeggen van

1) ‘Steeds wordt, vanwege de moeielijkheid om dat haar onvermengd te bewerken, kemelshaar daaronder vermengd. Het kleed werd in 1863 ten geschenke gegeven d or den Heer Meerburg, eigenaar eener wolweverij te Leiden, die het voor dat doel heeft doen weven.’

2) ‘Deze tafel is zóó ingericht, dat het gedeelte, waarop de offerdieren, Levieten, enz. staan, kan worden weggenomen, waarna men in den Voorhof kan omloopen, om het eigenlijke gebouw met Waschvat en Brandoffer-altaar.’

[p. 120]

de stukken en brokken, welke overgebleven waren. Onkundig werkvolk vernielden, en, wat erger is, beroofden het stuk zóó zeer, in 1819, toen het eene nieuwe verhuizing onderging, dat men niet anders kon spreken dan van de restes van Mill's Tempel.

Om volledig te zijn, juist in verband met ons onderwerp, vermelden we nog uit Schouten's Bijb. Museum, - dat was, - het model van den Tweeden Tempel, zooals die door Herodes vergroot en verfraaid is. Dìt model heeft juist daarom waarde, wijl het onder toezicht van Dominee Schouten vervaardigd is door den timmerman-bediende in het Bijb. Museum, (van weleer), naar een kleiner model van den Beeldhouwer Tenz te Londen.

Indien men zich voor de beschrijving interesseert leze men den catalogus van het Museum, bl. 12, e.v.

Een en ander moesten we vooraf laten gaan, om het eigenlijke onderwerp in te leiden, waar we spreken zullen over Liez. Gerhard Schotts Modell des Salomonischen Tempels.

Reeds in 1794 wordt er melding van gemaakt door Schütze in zijn ‘Hamburgischen Theatergeschichte’, die er zich over beklaagt, dat het kostbare stuk na Schott's dood in handen van een particulier te Londen kwam.

Die klacht is te niet gedaan, wijl na vele omzwervingen het model vaste woonplaats heeft gekregen in het Hamburgsch geschiedkundig museum.

Reeds in de 17e eeuw, toen men zich in 't bijzonder beijverde om aan de Hoogescholen de Bijbelsche oudheid te bestudeeren en te leeren kennen en om haar bij leeken populair te maken, meende men daartoe geen beter middel te kunnen vinden dan den Joodschen Tempel plastisch voor te stellen.

Ons Vaderland ging daarmede voor. Dat moet, naar de verschillende parallel loopende geschriften te oordeelen, in 1641 geweest zijn.

Met dit jaartal is een portret in gravure bekend, met het randschrift: Effigies viri doctissimi et clarisssimi Jacobi Yehudae Leonis Hebaei autoris structurae templi Salomonici facti anno 1641. Deze Jacob Jehuda Leo, van oorsprong Spanjaard, woonde te Middelburg.

Onvermoeid, en met buitengewonen vlijt bezield, heeft hij een model van den Joodschen Tempel weten samen te stellen, dat de bewondering uitlokte van binnen- en buitenlandsche geleerden, en waarvan in 1678 Johann Lundius, predikant te Tondern, reeds getuigt, evenzeer als Goeree in de voorrede van ‘de Republyk der Hebreen of Gemeenebest der Joden,’ Amsterdam 1700/1701.

Het was zeer kunstig uit hout gesneden, en was drie el lang, twee el breed en een el hoog.

Hoewel er veel voor spreekt, dat het model den Herodiaanschen bouw voorstelt, is dit niet zeker te zeggen.

Het Schott'sche model heeft zoo goed als zeker zijn oorsprong te danken aan dat van Leo.

Schott bouwde in 1677 een theater op de Ganzenmarkt te Hamburg en het is niet onwaarschijnlijk, dat de opvoering van de opera ‘Die Versthörung Jeruzalem,’ waarvoor Postel den tekst leverde, en Conradi de muziek, aanleiding heeft gegeven tot den bouw van het model. Vorm en grootte echter geven aan, dat het niet gediend heeft voor décor, alhoewel dit beweerd is. Waarschijnlijker is dat Schott het model heeft gebruikt als voorstudie voor het in scène brengen van Postel-Conradi's opera.

In 1694 was het model echter gereed, want bij het pachtcontract van het theater voor 5 jaar bedingt Schott dat het model van den tempel buiten het contract blijft.

Het model werd langzamerhand een der bezienswaardigheden van Hamburg en wordt in zijn 17e eeuwsche Stedebeschrijvingen genoemd.

Waar Leo aan Schott was voorafgegaan, volgde in 1717 te Halle een tot dusver onbekende, zooals uit een geschrift van dat jaar blijkt. Daarna komen onze tabernakels, waarmede we deze notities aanvingen.

Om volledig te zijn noemen we ook het ‘Model des Tempelbergs’, te Jeruzalem, aldaar vervaardigd naar den maatstaf van 1:200 door Conrad Schick in 1879, sedert 35 jaar aldaar woonachtig.

(Meerendeels ontleend aan Mitteilungen des Vereins für Hamb. Geschichte 1910, met gebruikmaking van de boekjes van Ds. Schouten (1895) en van den Heer Schick (1879).