De Hollandsche Lelie. Jaargang 28

Indisch damestoilet in vroeger tijd
door S. Kalff.

De bekende Duitsche humorist en teekenaar Wilhelm Busch sprak vaak over de vrouwen, gelijk een zijner landgenooten het uitdrukt, ‘mit feinem Sarkasmus’. (Men bedenke, hij was vrijgezel.) Aan zijne Hollandsche vriendin Marie Anderson schreef hij eens:

‘Und die Weiber? Ja, fast hielt ich sie für besser als uns.’

In dat ‘bijna’ lag eene niet geringe beteekenis. Maar zoo hij deel had uitgemaakt

[p. 58]

van de vroegere Europeesche samenleving in Indië, hij zou waarschijnlijk gezegd hebben dat hij ze in 't geheel niet beter achtte ‘als uns.’ Want zoo de mannen onder de O.I. Compagnie een welverdienden naam hadden dat ze drank- en zelfzuchtig waren, omkoopbaar, onzedelijk en schraapzuchtig, de vrouwen vormden van dit koloniale menschdom geenszins de betere helft. Niet eens de schoonere.

De ‘meesterachtigheid’ der Hollandsche dames in Indië, door zooveel schrijvers opgemerkt, stond zeker in verband met de beperktheid van het getal. De weinige totoks (volbloed) konden zich gemakkelijk iets laten voorstaan, dewijl ze ook gemakkelijk te tellen waren. Van de eerste 36 Hollandsche vrouwen, door de vloot van den gouverneur-generaal Pieter Both naar Indië overgebracht, waren er gedurende de lange reis om de Kaap nog een paar overleden; en wat de afkomst dezer dames betrof mocht men wel denken aan het Fransche gezegde: ‘La canaille de l'Europe fait le beau monde des Indes.’

Over het kostuum dezer pioniersters zijn echter geene bijzonderheden bekend; terwijl men van hare opvolgsters, de befaamde Compagniesdochters, slechts weet dat ze als distinctief een hoed met pluimen droegen. De gouverneur-generaal Jan Pietersz Coen had hen laten uitkomen ten einde in het gebrek aan Europeesche vrouwen te voorzien, doch de premiën en soldijen, welke de Comp. hun uitbetaalde, drukten welhaast zoo zwaar op de geldmiddelen, dat de regeering dezen import begon over te laten aan het particulier initiatief. Later zag men zich zelfs genoodzaakt om hun aantal op de schepen der Indische vloot te beperken tot een half dozijn, iets meer of iets minder al naar omstandigheden. Doch deze maatregel had eene wonderlijke verandering in het vrouwelijk kostuum ten gevolge; men ontdekte nu dikwijls onder de équipage vrouwen boven het vastgestelde getal, die in manskleeren aan boord gesmokkeld waren. En eenmaal in volle zee was er niet zoo gauw kans hen te ‘renvoyeeren’. Het hielp niet of heeren bewindhebbers der Compagnie de straffen, op zulke praktijken gesteld, reeds vóór het vertrek der schepen lieten aflezen, en daarna aan den grooten mast hechten; of ze al bepaalden dat zulke ‘verstekelingen’ bij aankomst aan de Kaap de Goede Hoop zouden worden ontscheept en naar het vaderland teruggezonden. Veelal had de gansche bemanning het er op gezet om de scheepsofficieren in dit opzicht te ‘blindhokken’; en wie onder deze bemanning den verrader speelde ten einde de uitgeloofde premie te verdienen, dien lieten de matrozen hunne grieven wel de nagels uitzweren. Hij moest zijn premie duur betalen.

Vanzelf dat zulke vrouwelijke verstekelingen, wanneer zij door het beleid van belanghebbenden veilig te Batavia waren gekomen, het mannelijk kostuum aanstonds voor het vrouwelijk verwisselden. Liefst voor het javaansch-vrouwelijk; voor de bekende sarong en kabaja, welke de Europeesche vrouw van de inlandsche had afgezien. En behalve in de kleeding volgde zij de dochteren des lands ook in hunne hebbelijkheden, met name in rooken, snuiven en sirih kauwen. Nicolaus de Graaff schreef in zijn Oostindise Spiegel over de vrouwen, welke hij te Batavia leerde kennen:

‘Deze Oostindische vrouwtjes zyn byna te luy dat zy over de vloer gaan, en haar handen schynen met zyde draatjes als die van wasse poppen aan haar lichaam gebonden. Ja, zy zyn niet bequaam, of om beter te zeggen te luy dat ze haar eygen kinderen sullen opvoeden; tot geen dingen in staat dan haar wat op te pronken, betel (zirih) kauwen, bonkes (sigaretten) rooken, thee-water drinken, snuyftabak snuiven of op een matte leggen.’

De sirihdoos zoowel als de snuifdoos en het sigarette-kistje hadden, in de 17^de eeuw, hun vaste plaats op de toilettafel der Indische dames. En zoo de eerste van den inlander was overgenomen, de tweede en derde niet altijd. Somtijds werden die gewoonten van snuiven en rooken uit het vaderland meegebracht, althans gedurende zeker tijdperk. De vrouwen uit het Gooi b.v. waren bekend voor haar rooken; een uithangbord van een Amsterdamschen tabakswinkel droeg het opschrift: In de Gooische Boerin en stelde voor een vrouw met een pijp in den mond. In Sara Burgerhart komt een brief voor, waarin Saartje confidences doet aan haar lieve Letje over een zeker Lotje en, om het beuzelachtig karakter van deze laatste te doen uitkomen, van haar zegt:

‘Verbeeldt u een klein meisje, dat met moeder voor 't eerst eens voor een poppenkraam gebragt wordt, dat zyn oogjes wyd open doet, beide de vuistjes uitsteekt, en roept en kraait en hippelt en alles wil hebben; dan hebt gy een natuurlyk afbeeldzel van Lotje. De heer R. deed haar een fraye snuif

[p. 59]

doos present. Ik excuseerde my met te zeggen dat ik niet snoof, en nimmer presenten aannam. Lotje hield zich alsof zy dit laatste niet hoorde, en nu is zy zoo wys met die doos, dat het zo niet te zeggen is. Alle oogenblikken wordt hy uit het papier genomen, bekeken, met een slip van een zakdoek gevreven en beschouwt. Enz.’

Welk een tijd, waarin een snuifdoos een passend geschenk werd geoordeeld voor een Amsterdamsch Lotje; waarìn de Nederlandsche Maagd met een half onsje rappé in haar reticule liep en juffers zich den tijd kortten met haar tabatière op te wrijven als een milicien zijn koppelplaat!

Nog omtrent het jaar 1810, toen de vrouw van den raad van Indië Jacobus Martinus Baljee een kist met Indische presentjes aan de familie in Friesland zond, pakte zij er bij in ‘een door haarzelve gebruikte gouden snuifdoos.’

Het is intusschen waar, dat onder dit snuivend en rookend vrouwendom het volbloed-europeesche element gering was. De meesten behoorden tot die kleurlingen welke men spottenderwijs den ‘bonten adel’ noemde; of ook, naar een soort van grof en geelig katoen: ongebleekte dongris.

Met de toenemende weelde, de vaak gemakkelijk, daarom nog niet eerlijk verkregen rijkdommen hield verband de overdaad in de kleeding, zoowel van mannen als vrouwen. Men trachtte elkander in vergulde koetsen en rijkgetuigde paarden, in zilveren serviezen, gouden sirihdoozen, juweelen en sieraden te ‘oversnuiven’, en het weeldevertoon werd zoo buitensporig dat onder den gouverneur-generaal Jacob Mossel plakaten daartegen uitgevaardigd werden. Vooral bij huwelijken kwam die prachtlievendheid aan den dag. In zijne Reizen verhaalt de predikant S. Roorda van Eysinga dat hij ten jare 1821 te Makassar een huwelijk inzegende, waarbij men na afloop van de kerkelijke ceremonie de bruid op eene estrade zag plaats nemen voor een achtergrond gevormd door drie groote spiegels. Vóór de middelste hing een versierde kroon, recht boven haar hoofd. Er waren een compater (gevader of mede-vader) en eene commater, een kroonjonker en een kroonjuffer, benevens een strooijonker en strooijuffer. Het bruidskleed stond stijf van de juweelen aan den benedenzoom, den hals, het ceintuur en op de borst; daaronder sommige van groote waarde. In het haar droeg zij bloemen vervaardigd van kleine edelgesteenten; voorts juweelen diadeem, juweelen oorknoppen, juweelen halssnoer en armbanden. Verder leest men in het reisverhaal:

‘De slaapkamer der jonge lieden stond open, en wie binnen kwam om het opgetooide ledikant te zien, werd rijkelijk met rozewater besproeid. Aan de toilettafel ontbrak niets. Ik zag er tot mijne verwondering een gouden sigaarkoker en een snuifdoos van hetzelfde metaal. Mogelijk is men beducht geweest dat het paar niet zoude kunnen slapen, en dan mocht het bruidje eens een prise nemen, terwijl haar geliefde aan een sigaar trekt.

Inderdaad, van zulk eene ‘gepaarlde pop’, als door dominee Roorda van Eysinga in den echt verbonden, zou eene verfijning der zeden, soberheid en matigheid, waarlijk niet komen. Evenwel had men gelegenheid de vaderlandsche mode te bestudeeren en na te volgen telkens wanneer er vrouwen uit Holland kwamen, welke den goeden smaak of een glimp daarvan op 't stuk van kleeding met zich brachten. Weliswaar was die kleeding na een reis van 7 tot 12 maanden juist niet le dernier cri van de Europeesche mode. Eerder mocht men er van zeggen met de regelen van Huygens:

Wegh met den ouden trant - daer komt een andere swier Versleten te Parys, en van de nieuwste hier!

Doch voor Indië was 't altijd een gebeurtenis, wanneer er schepen uit het vaderland kwamen en de nieuw aangekomen dames zich voor 't eerst op de receptie bij Zijn Edelheid den gouverneur-generaal, of in de verlichte voorgalerijen van de deftige Tijgersgracht vertoonden. Het liet zich hooren dat bij de toenmalige gebrekkige verkeersmiddelen de Indische dames, vooral de dames die zonder schip in Indië waren gekomen, terstond naar het toilet der totoks gluurden. Aldus in 1686 onder de regeering van den gouverneur-generaal (een voormaligen zilver-smidsknecht) Joannes Camphuis, toen bij hem zijne opwachting maakte mr. Gerard van Beveren, heer van Strevelshoek en voormalig lid van de vroedschap van Dordrecht, in den rang van raad-extra-ordinair naar Ned. Indië gezonden. En tegelijk met hem zijne echtgenoote Maria Heussen en zijne twee volwassen dochters Cornelia en Johanna. Het sprak als vanzelf dat zulke jonge vrouwen terstond en évidence kwamen op de huwelijksmarkt. Het duurde dan ook niet lang of de oudste van het tweetal trad in den echt met Juriaan Beek, een vermogend vrijburger en koopman. Door een toeval is bewaard ge-

[p. 60]

bleven de brief, dien zij richtte aan hare oudtante Maria Sweers de Weerd in het vaderland, hetgeen eenig licht werpt op het huiselijk leven der aanzienlijken in Indië op het laatst van de 17e eeuw, en op den vrouwelijken opschik dìer dagen.

De schrijfster maakt daarin zichzelve en haar echtgenoot bekend als een wel geaccoupleerd paar, ‘dewyl onse humeuren soo wel compatiseeren dat ik den Almogende Godt daerover niet genoegsaem kan loven en danken.’

Vervolgens geeft zij aan hare ‘waerde moei’ het volgende kijkje op eene Indische bruiloft, welke door ongeveer 80 gasten werd bijgewoond en twee dagen en nachten duurde.

‘Myn bruytstabbert is geweest van zwart fluweel met een sleep van een elle lanck. De rock was wit satyn, tot boven toe geboord met goude kanten, en de ondermouties van hetzelfde stof, opgenomen met peerlen stricken en diamanten knoopen. De kroonen, waarmede ik ben getrouwt, waren gemaakt alleen van peerelsnoeren en diamanten, die myn bruydegom daertoe had gegeven. Myn kapsel was met zeven boekels (boucles) peerelen overstrengelt, gelyck oock al de juweelen tot hals, handen ende borst seer kostelyck syn. Myn bruydegom was ook in 't fluweel en alles seer deftig na malkanderen. De kussens, die men volgens gebruyk op een alcatyf in de kerk ligt (nl. om op te knielen) waren groen fluweel met gout, gelyck oock na proportie in de bruyts slaapkamer alles met groene stoffe was opgeschikt. Het behangsel van het ledekant was van groen gaas met goude sonnebloemen, de twee voorgordijnen werden met 2 goude haken opgenomen, de 4 knoppen op het ledikant waren van silver en de sprey was geborduurd met gout. Het onderste tafelkleed was van groen fluweel met silver geborduurt, daerover een gase kleet met genaide kant!. Ook waren er volgens gebruyck 3 à 4 kisten en 12 stoelen in de kamer gedekt met fluwele geborduurde kleeden en kussens, welkers weergade noyt op Batavia syn geweest. De tafel en comforen, versierd met velerhande silverwerk, waren met groene linten bestrickt, van welke voorgenoemde frayigheden myn bruydegom soo wel was voorsien dat alles kostelyck was gemeubleert. Enz.

Daarna volgt eene beschrijving van het grootscheeps opgezette huishouden; en wel moest de tante in Dordrecht een gat in de lucht slaan waar zij vernam dat het nichtje, 't welk zij in de korte rokken gekend had, thans stijf van de juweelen stond en in een bed met gouden klamboehaken sliep. Dat eene eerzame Dordtsche juffer, die wellicht nooit eene kamenier ter harer beschikking had gehad, thans ongeveer zestig slaven en slavinnen hield, die op haar wenken vlogen. En dat zij een bruidskostuum had gedragen, zooals de gemalin van den prins-stadhouder het niet kostbaarder had kunnen hebben.

(Wordt vervolgd.)