De Hollandsche Lelie. Jaargang 28

[p. 53]

Letterkundig Overzicht.

Dorpslucht, roman door Stijn Streuvels.
Uitgever L.J. Veen, Amsterdam. Ter recensie toegezonden.

Toen ik in een vorig artikel dezen zooeven eerst verschenen nieuwen roman van Stijn Streuvels aankondigde, wist ik nog niet welk een intens genot mij straks bij de lezing wachtte.

Gelijk ik reeds zeide, ik ben altijd een bewonderaarster van Stijn Streuvels. Maar nooit nog heeft hij mij zulk een onbepaalde admiratie afgedwongen als in dit zijn laatste werk, admiratie om zijn kunnen, zijn teer ontleden van de dingen, zijn innig navoelen van zielstoestanden tot in de allerfijnste roerselen en beweegredenen, - welke dikwijls geheel onbekend en onbewust zijn aan den betreffende-zelf.

Want, het is een heel lijvig boek dit: Dorpslucht, niet minder dan 332 dichtbedrukte bladzijden, en die nog zullen gevolgd worden door een tweede deel! En toch, als ge u afvraagt wát er eigenlijk gebeurt in heel dit lange verhaal, dan is het maar o zoo weinig, dan knoopt zich de draad maar om een o zoo eenvoudig gegeven! En: Dorpslucht, enge benauwde dorpslucht, is zoo juist het woord dat past op de verhoudingen, de gedachten, de ambitiën van het menschenbestaan, waarmede Stijn Streuvels u in aanraking brengt, wier leven hij u laat meebeleven, zóó dat ge het spannend-aandachtig volgt....

Want immers, met welk een machtig ontroerend meesterschap in het de roerselen van het inwendige-ik kunnen uitbeelden heeft Stijn Streuvels deze eenvoudige geschiedenis ontvezeld. Ieder der handelende personen is uitgebeeld en tot in de allergeheimste hoekjes van zijn verborgen wezen nàgespeurd met een wezenlijk verwonderlijke nauwkeurigheid - die nochtans niets te maken heeft met langdradigheid of vervelende aanstellerige bestudeerdheid! Dikwijls herinnert de meesterhand waarmede deze personen zijn uitgeteekend aan het onvergelijkelijk scherp-in-blikken in den inwendigen mensch, het hem als het ware naar buiten keeren, van Zola; maar alleen, wat bij dezen altijd iets-meedoogenloos scherps-onomwonden-de-wáárheid van het menschelijk-léélijke blootleggend heeft, dat wordt bij Stijn Streuvels een reusachtig alles omvatten van het teerste zieleleven, alles daarvan begrijpen en weten te verstaan, in een als het ware oneindig mededoogen met het nu eenmaal zoo-zijn dezer dingen! De menschen die hij u laat zien zijn nooit slecht, nimmer booswichten; 't zijn integendeel allemaal zulke typisch gewone echt-menschelijk-kleinzielige-eenvoudigen, die hun eigen leelijken aanleg niet eenmaal begrijpen, daardoor tegelijkertijd, op hun manier, heel ‘braaf’ leven; een onberekenbare massa in een woord op wier eigen onafhankelijk oordeel over goed en slecht geen staat valt te maken, die zich maar lààt voortstuwen zonder zelve te weten in wèlke richting eigenlijk, vandaag toegevend aan een kleinzielige jaloezie, morgen, overtuigd van eigen vroomheid, in de kerk zittend zonder nádenken over het diepere begrip der dingen, zonder inzicht daarin.

Want, daar is b.v. de sublieme tegenstelling, subliem van vinding, tusschen de welvarende, de ‘brave’ bewoners van het dorp, de notabelen, en die van het ‘Gangske,’ waar het ‘gespuis’ woont, de stroopers en luiaards! - Hierin ligt zonder twijfel het zwaartepunt van den roman, in deze meesterlijk-uitgewerkte tegenstelling. Koornaert, de gezeten burger, de rentenier, voor wien zijn tabakplanten àlles zijn, hij begrijpt niet eenmaal, hij staat er geen seconde bij stil, hoe hij zelf het is, in al zijn deugdzaamheid, die veroorzaakte Poortere's zedelijken ondergang, Poortere die, in een zijner, Koornaerts, huizen een afgezonderd maar arbeidzaam leven leìdde, hard werkend voor zijn gezin, met, als eenige uitspanning, een hartstochtelijke strooperswoede in zich; totdat hij op zekeren dag voor deze liefhebberij in de gevangenis moet, beschuldigd een gendarme, die hem vervolgde, zwaar te hebben gekwetst! Voor zulke menschen als Koornaert, in hun strenge enge bekrompenheid van rechtvaardigen levenswandel, spreekt het vanzelf dat Poortere, door deze gevangenisstraf, wordt onteerd; iemand wien men daarom de huur opzegt, wiens vrouw en kinderen als onwaardigen worden verstooten. En zoo vindt deze in den grond zoo oppassende, van huis uit zoo goed aangelegde man, als hij, na vier jaren gevangenschap, terugkeert, zijn gezin opgenomen in het ‘Gangske’, waar men het uit mededoogen een onderkomen bood; zoo wordt hij zelf genoodzaakt in dat ‘Gangske’ zijn bestaan te slijten, een dezer uitgestootenen uit de samenleving te worden. En ondertusschen laat Koornaert, de brave, deugdzame, zich zoodanig beheerschen door zijn

[p. 54]

kleinzielige eerzucht van burgemeester willen worden dat hij terwille daarvan zich vervreemdt van zijn vriend den dokter - die ook aast op het baantje - zich niet ontziet dezen te belasteren en in moeilijkheden te brengen, en tenslotte een gemeene huichelaar te worden, terwijl hij zoowel voor het uitwendige als ook in eigen oogen blijft ondertusschen dóór een heel godsdienstig, zijn plicht getrouw nakomend man, dien daarom het volle recht toekomt hooghartig neer te zien op dezulken als de Gangske-bewoners, stroopers en leegloopers en dronkaards!

Neven dezen Koornaert is een even kostelijk doorvoeld type dat van Agatha, zijn vrome zuster, die elken dag trouw naar de mis gaat, in een van haarzelve onbegrepen mengeling van oprecht begeeren naar 't heilig gewijde dezer godsdiensture, en tegelijk naar het daarop volgende samenzijn met de overige vrouwen uit het dorp, om de nieuwtjes te bespreken, elkaar te bekletsen, enz. De vroomheid dezer in alle oprechtheid van haar eigen groote deugden overtuigd zijnde maagd is, van het begin tot het einde, een stukje innige levenswaarheid! Haar neerzien op al de zondaren uit het ‘Gangske’, haar hen liefst willen verdrijven van het dorp als onwaardigen, haar berekenende geloofsijver, aangevuurd en gebruikt door den jongen geestdriftigen onderpastoor, zonder dat zijzelve begrijpt hoe veel eerzucht en heerschzucht er steekt in haar verlangen om, als zuster van den burgemeester, goeds te kunnen doen, haar meedoogenloos optreden dientengevolge jegens haar voormalige vrienden, den dokter en diens vrouw, het is alles even ragfijn ontvezeld tot één geheel van het zijn der menschenziel in al haar oneindige samenstellingen van mooie en leelijke beweegredenen beide!

Ook de verhouding van den pastoor en den onderpastoor tot dit dorpsleven, van den ouderen, die de behoudende richting vertegenwoordigt, tot den jongeren, voor wien het ijveren voor de goede zaak des geloofs boven alles gaat, is een meesterstukje van juisten kijk op de dingen! Want hier ook toont zich Stijn Streuvels niets anders dan de objectieve menschenkenner, de als een filosoof de zwakheden van het menschdom gadeslaande, aan wien alle godsdiensthaat of partijdigheid vreemd is. Hij legt bloot de beweegredenen van den onderpastoor, en die van den ouderen beide, ieder in hun eigen opvattingen het goede bedoelende; de oude man gemoedelijk met zijn notabelen drinkend en kaartspelend, en alles in der minne schikkend, niet uit gemakzucht echter, maar omdat hij zulk een wijze van optreden houdt voor de beste manier om zijn gemeenteleden te leiden en tot vrede te stemmen; en daarneven de jongere, pas uit het seminarie gekomen, wien alle halfheid een gruwel is, die het ‘Gangske’ per-sé wil bekeeren, en Agatha Koornaert wil gebruiken als een werktuig om, door haar geld en haar invloed, de kerk te dienen, doordravend en eenzijdig, maar toch, met dat al, een eerlijkgeloovige, wien het ernst is met zijn herderlijke roeping.

Bladzijden vele zou ik willen afschrijven uit dit kunstwerk bij uitnemendheid, om u een denkbeeld te geven van wat ik bedoel, wanneer ik zeg dat Stijn Streuvels zijn personen návoelt en náspeurt tot in het diepst van hun wezen, dat wezen innerlijk blootlegt voor u, niet met het bloedig-scherpe ontleedmes dat een Zola aanwendt, maar veeleer met een teeder begeeren uw mededoogen te wekken voor het nu eenmaal zoo-zijn-dezer dingen, u te doen begrijpen dat al deze kleinheid van ziel veeleer schouderophalend vergeven verdient dan hard-oordeelen!

Intusschen, indien ik aan het overschrijven ging zou ik eigenlijk wel den heelen roman kunnen aanhalen; immers, de vrome en toch zoo aardsche stemming van Agatha Koornaert bij de Vroegmis, het weltoebereid en welgenoten diner van den pastoor, het realistisch sterfbed van Busschere, ‘de koning’ uit het ‘Gangske’, al die tafereelen, en nog vele, vele andere, zij vragen om het hardst bewondering voor het fijne ontledingsvermogen van dezen Vlaamschen kunstenaar! Laat mij u enkel herhalen, omdat het zoo pakkend juist is gezegd, en zoo waar gevòeld tevens, wat ‘Satie Kabootere’, óók een der ‘Gangske’-bewoners, uitriep toen hij het overlijden vernam van zijn vriend Busschere, en bij diens verscheiden enkel het kleine beêklokje werd geluid, terwijl eenige dagen vroeger, bij de uitvaart van den burgemeester, den geheelen dag lang plechtig klokgelui diens hemelgang verkondde;

‘Ja, riep hij, 't is er een uit 't Gangske die gecreveerd is! Ik zal 't roepen. Ge hoort het wel. Eergisteren was 't met de groote klokke, drie dagen lang, en nu is 't met 't schelletje!. Dat is... 'k zal 't u zeggen, omdat er drie Goden zijn; de eerste is een goudie God, en hij is doof, ze moeten veel en groot geruchte maken, en luide zingen of hij 'n hoort het niet; - de

[p. 55]

tweede is een zilvere God, dat is er een voor de plaatsenaars - voor den bakker en zijn weergade; en de derde, dat is er 'n kopere - die is niet doof - dat is de onze, met 't schelletje hoort hij het al dat hij de deur moet opendoen van den hemel om Sissen Busschere binnen te laten!

Bij al het middelmatige, nietszeggende, gewilde, dikwijls ook léèlijke en gemééne, waarin onze hedendaagsche literatuur hoe langer hoe meer ondergaat, is een roman als deze van Stijn Streuvels een niet uit te zeggen blijdschap voor den oprechten, eerlijken liefhebber van kunst; en, in plaats van, zooals gewoonlijk, met een zucht van verlichting de laatste bladzijde te begroeten, heb ik in dit bijzondere geval met wezenlijk leedwezen dit eerste deel geëindigd, vol verlangen naar het nog in dit jaar beloofde vervolg... Want ik herhaal, niettegenstaande de enge begrensde omgeving van dit Vlaamsche dorpsgedoe boeit het boek u van het begin tot het einde, om de wonderbaar-fijne karakter-ontleding, om de zoo uitstekende groepeering der handelende personen, hier de braven, de notabelen, daar ‘het gespuis’, de ‘Gangske’-bewoners, die zichzelven ook volkomen bewust zijn als zoodanig, als ‘gespuis’, beschouwd te worden, die er zich niets van aantrekken, er een eigen zedewet op nahouden, en nochtans, als de dood nadert, niet minder gesteld zijn op godsdienstige gebruiken dan de overige parochianen!

Het éénige wat mij eenigszins gedwongen en gezocht voorkomt, is de intrigue als zoodanig! Ik zou zeggen, men voelt hoe hier, in het leggen van den eigenlijken knoop, de schrijver te kort schiet in kunnen! Zijn dorpelingen ontleden tot in de innerlijkste beweegredenen hunner ziel, hij vermag het als geen ander, hij ziet óók hunne inwendige drijfveeren, doorwoelt ze, laat ze u meebeleven, in hun mengeling van egoïsme, zelfvoldaanheid, en eerlijke goedhartigheid. En, al die menschen treden te voorschijn tegen een achtergrond van Vlaamsch natuurschoon, waarvoor Stijn Streuvels gansch bijzondere lieflijke en tegelijk juiste woordekens weet te vinden, om u haar te doen zien in al haar landelijke bekoorlijkheid. Maar ziet, waar het geldt voor een grooten, dikken, straks nog tot een tweede deel uitgesponnen roman een verwikkelde gebeurtenis te maken, daar wil het mij toeschijnen, dat de auteur zijn fantasie heeft gedwongen zich op banen te begeven die niet thuis hooren in dorpslucht. En zoo is hij er toe gekomen zijn stillen, eenvoudigen, droomerigen, enkel voor zijn genoegen levenden rentenier Koornaert te maken tot een geheimzinnigen moordenaar, tot een door allerlei listen dien moord handig verbergenden intriguant! Stijn Streuvels, de karakter-ontleder bij uitnemendheid, moest hier een wonderlijke wending maken, die m.i. niet past bij hetgeen hij ons tot hiertoe liet medebeleven van Koornaert's innerlijk wezen. En uit dezelfde fout ook komt voort de niet met de liefde tot beider nichtje Elvire overeen te brengen plotselinge onverschilligheid van Koortnaert en zijn zuster Agatha voor het verstoorde levensgeluk van deze Elvire, de verloofde van des dokters zoon. Elvire-zelve ook speelt in dit geheele geval een eenigszins onlogische rol, waar zij ons eerst wordt voorgevoerd als zeer verliefd op haren Albert, en thans, als de vijandschap ontstaat, in de daaruit voor háár voortvloeiende scheiding zonder eenig verzet berust.

Wat ik in mijn voorgaande beschouwing over Stijn Streuvels reeds zeide, bewaarheidt zich hier opnieuw; hij is de man van het fijne, teedere, zachte, heel-intieme, niet van groote, ingewikkelde intrigues en hun verloop. Zooeven vergeleek ik hem bij Zola, maar in dit laatste opzicht staat hij ongetwijfeld bij dezen meester achter! Niemand nog evenaarde Zola in de kunst een of ander milieu tot in de fijnste détails te ontleden om het tegelijkertijd te gebruiken tot het tooneel waarop een zorgvuldig in elkaar gezette groote gebeurtenis zich afspeelt. Denk maar aan: Le Ventre de Paris, aan l'Oeuvre, aan Germinal, aan l' Assommoir. Aan den anderen kant echter durf ik gerust beweren dat, waar Zola soms wel eens vermoeiend wordt in zijn tot in het oneindige toe willen uitleggen en detailleeren en de oorzaken aangeven, Stijn Streuvels daarentegen hem hier de kroon spant, omdat deze laatste nooit, en zeker niet in Dorpslucht, in zijn ontvezelingen vervelend en gewild wordt, maar integendeel alles beredeneert zoo natuurlijk en boeiend, dat ge, om zoo te zeggen, niet eenmaal merkt hoe diep hij ingaat op elken gemoedstoestand, en des te meer wordt meegesleept, ontroerd, tot tranen toe bewogen, enkel door de macht van zijn ontledingsvermogen en zijn stijl.

ANNA DE SAVORNIN LOHMAN.