De Hollandsche Lelie. Jaargang 27

[p. 839]

Le Phalène door Henry Bataille.
22 October 1913 opgevoerd in het Vaudeville in Parijs.

Le Phalène, (de nachtvlinder) is gevallen... vrijwel als een baksteen.

En Henry Bataille, de lieveling van het Parijsche publiek, de door velen verafgode auteur van de juist terzelfde tijd in de Comédie Française met zoo groot succes gegeven: La Marche Nuptiale, van Maman Colibri, van l'Enfant de l'Amour, van La femme nue, hij heeft, verwonderd, geërgerd, teleurgesteld, aan de dezer dagen in druk verschijning van zijn tooneelstuk le Phalène toegevoegd een heftigen aanval op de critiek die hem tot hiertoe zoo gunstig was, en thans zoo ineens in den steek liet.

Er is heel veel waars in die voorrede. Dat Henry Bataille het b.v. huichelachtig noemt, wanneer de critiek plotseling deugdzaam veroordeelt de ‘inmoraliteit’ van zijne hoofdpersoon ‘Thyra’, wie, die onpartijdig is, zal dit hem tegenspreken! Juist op het gebied theater en music-halls worden dagelijks, overal ter wereld, de meest werkelijk-immoreele stukken gegeven zonder dat betrokkene autoriteiten er aan denken die te verbieden, en zonder dat publiek noch critiek daaraan aanstoot nemen. Trekstukken, die op het repertoire blijven, hebben zelfs, in negentig van honderd gevallen, hun succes juist aan zulk een twijfelachtig bijsmaakje te danken, terwijl daarentegen le Phalène niets anders inhoudt dan een schildering van het hedendaagsche moderne-vrouwen-type, zooals het in zekere internationale kringen nu eenmaal is en bestaat, type geboren en gevormd door abnormale omstandigheden, en zich daardoor abnormaal ontwikkelend, type om medelijden mee te hebben, niet om te verachten. - Zooals Henry Bataille zelf terecht zegt: noch in zijne Grace de Plessens, de beminnelijke-naïeve heldin uit la Marche nuptiale, die zich zoo deerlijk vergist in hare liefde, noch in Thyra de Marliew, uit le Phalène, heeft hij zijn ‘ideaal’ willen schilderen, hij heeft enkel, als goed realist, in beide typen weergegeven wat hij rond zich zag: de eerste, het wèlopgevoede, streng-katholiek-grootgebrachte jonge meisje van goeden huize, dat verlieft op den eersten den besten man die op haar weg komt, haar muziekleeraar, dat zich aan hem opoffert, in hare verbeelding hem idealiseert, overgaat tot de mésaillance welke haar vervreemdt van gansch hare familie, om dan, te laat, te ontdekken welk een afgod zij zich-zelve heeft gemaakt uit een heel ordinair menschje, en dientengevolge te ‘vallen’ in haar huwelijk als zij den èchten charmeur ontmoet, om daarop die daad van ‘schande’ uit te wisschen met den vrij willigen dood; de tweede, slavisch van oorsprong, opgevoed in artistenkringen, van kind-af vrij om te doen en te laten wat ze wil, rijk en gevierd, niet in toom gehouden maar integendeel mateloos verwend door een zwakke, bezorgde, bekrompen moeder, dientengevolge gewoon zichzelve elke fantazie te veroorloven, vrij van alle vooroordeelen en alle geloofs-scrupules, en, als een noodzakelijk gevolg van zulk een leven overslaande tot de meest excentrieke wanhoopsdaad wanneer zij weet dat een wreede ziekte haar binnen enkele jaren zal doen sterven nog vóór ze het heeft kunnen brengen tot iets van waarachtige beteekenis in de kunst. -

Ik ben het eens met Henry Bataille dat er in de schildering van dit type niets immoreels is. Integendeel, ik zou zeggen, een jong meisje met gezonde zinnen en hersenen zal, een dergelijk stuk ziende, veeleer de oogen opengaan voor het onnatuurlijke en ziekelijke in de levensopvatting eener Thyra, maar vooral voor het droevig-ontnuchterende waarin een heidensch genotleven, als dat hetwelk zij najaagt, tenslotte voor de vrouw eindigt.

Immers, indien men een conclusie zou willen trekken uit dit zoogenaamd immoreele stuk, dan is het integendeel deze zuiver moreele waarheid, dat het kwaad, de zonde, hoe men het dan ook noemen wil, tenslotte zichzelve straft, en dat eene vrouw, die, als Thyra de Marliew, enkel leeft om hare lusten te bevredigen met vertrapping van alle zedeen fatsoenwetten, daarin geenszins voldoening vindt, maar integendeel ondergaat in verlatenheid en teleurstelling, vertrapt en beleedigd door diegenen-zelf aan wien zij hare eer te grabbel gooide.

Dit toch is, zonder eenige overdrijving, de naakte inhoud van het zóógenaamd onzedelijk stuk le Phalène. Thyra de Marliew, verloofd met den prins de Thyeste, dien zij zeer liefheeft, beeldhouweres van belofte, schoon en rijk, verneemt door een toeval hoe de haar sloopende kwaal haar voorbestemt tot een onvermijdelijken dood binnen een paar jaren. Bruusk wil zij nu genieten, volop genieten, eer die dood komt. Zij verbreekt haar engagement zonder den prins de reden te willen zeggen; in denzelfden nacht

[p. 840]

nog zoekt ze in een publiek bal bevrediging voor hare ontwaakte zinnen. Maar de prins, van deze daad op de hoogte, en daardoor natuurlijk zelf overtuigd hoe nu een wettige verbintenis onmogelijk wordt, overreedt haar, nadat ze hem de waarheid bekend heeft in een roerend-schoone scène, met hem te leven als zijne maîtresse. Op zijn jacht leidt ze een kortdurend vreugdeleven, weldra ontdekkend hoe hij haar moede wordt, hoe hij ziet haar naderend verval, zoekt naar eene ‘rupture’. En, als die gekomen is, zien we haar terug in de laatste acte, tevergeefs smeekboden uitzendend om hem te overreden nog een laatste maal tot haar te komen, en zich, als zij ondervindt hoe hij onverbiddelijk blijft weigeren, ten aanschou we harer gasten vergiftigend van wanhoop.

Nog eens, niemand met normale zinnen zal door zulk een drama, met hoeveel schoonheden en roerende scènes, en met hoe groot talent Henry Bataille het ook wist uit te beelden, worden opgewekt ‘ter navolging’. Deze Thyra de Marliew, wier begeerte om de volheid van het leven te genieten, wier krachtig temperament haar zoo sympathiek maakt en zoo wáár, zij is, in alles wat de schrijver ons van haar lot laat bijwonen, een doorloopende prediking van de leer: Het kwaad straft zichzelve. - En, evenzeer als l'Enfant de l'Amour, - waarover schijnheilige critici insgelijks moord en brand geschreeuwd hebben om den ‘onzedelijken’ inhoud, - integendeel een zeer ‘zedelijke’ strekking heeft, waar het op ware wijze schildert het beklagenswaardig lot van het zoogenaamd ‘onechte’ kind, evenzeer kan men ook van le Phalène zeggen dat het veeleer een moreel dan een immoreel stuk is. - -

Alle critici ten spijt geloof ik voor mij dan ook geenszins dat le Phalène gevallen is om die reden. Het viel omdat het - Pierre Veber heeft dit zeer terecht gezegd in the New York Herald - vervelend is, in tegenstelling van de andere stukken van Bataille, wier dramatische kracht crescendo gaat, en daardoor den toeschouwer in ademlooze spanning houdt, terwijl le Phalène, vanaf de zooveel besproken en zoo huichelachtig hard-gevallen tweede acte, mat wordt en langdradig, en uitgaat als een nachtkaars. In twee gedeelten verdeeld, is dat tweede gedeelte vanaf den aanvang reeds teleurstellend langdradig; we ontmoeten daar Thyra op Sicilië in gezelschap der ex-koningin van Hongarije - die in haar doen en laten en redeneeren groote overeenkomst vertoont met de zwervelinge Elizabeth van Oostenrijk - en, alles wat we daar bijwonen zijn enkel ellenlange tyrades, gesprekken, beschouwingen, die ons moeten openbaren hoe de innerlijke breuk tusschen den prins de Thyeste en Thyra zich eigenlijk reeds heeft voltrokken, niettegenstaande zij nog leeft in zijn gezelschap. Dan volgt de slot-acte, als Philippe haar heeft verlaten en we opnieuw slechts woorden, tirades, woorden en nog eens woorden, tot in het oneindige toe, moeten slikken eer ze eindelijk zich nederlegt tot sterven. In dat veel te gerekte en veel te uitgesponnene zit 'm de fout. We zijn van Henry Bataille integendeel gewoon dat hij sterk ontroert. In dit stuk echter gaat die sterke ontroering gansch verloren door het veel teveel bijwerk rondom zijn hoofdpersoon. De tragedie-zelve van die hoofdpersoon Thyra is innig-doorvoeld, en m.i. is deze temperamentvolle vrouw, voor wie het leven ondergaat juist terwijl zij het voor zich ziet in zijn grootste schoonheid, een even tragische als sympathieke persoonlijkheid. Haar willen-genieten, haar met een soort afkeer terugdeinzen voor ziekten en geneesmiddelen, prefereerend zelve heen te gaan vóór zij zal zijn geworden een voorwerp van medelijden en beklag, dat alles dwingt eerbied af omdat het is de uiting eener sterke natuur. Maar de fout van den schrijver zit m.i. daarin dat hij er in faalde ons hare wijze van genieten-willen aannemelijk te maken. In de zoo gewraakte tweede acte, die waarvan de deugdzame critici zeggen dat zij er op is berekend den onreinen smaak te kittelen, komt Thyra, - eenige oogenblikken te voren nog eene door en door kuisch-voelende vrouw, - thuis van een publiek bal waarheen zij alleen is gegaan om er die genietingen te zoeken die zij door het vrijwillig verbreken van haar engagement met den prins niet meer heeft te wachten van hem in een huwelijk. Als zij namelijk dienzelfden ochtend door een toeval vernam hare doodelijke kwaal, dan wijst zij den prins zonder opheldering van zich, kleedt zich als Salomé en - - werpt zich op het publieke bal den eersten den besten man in de armen, om te gaan, als een prostituée, met hem naar diens huis. Welnu, al de hartstochtelijke redenaties waarmede zij, in den ochtend thuiskomend, den haar wachtenden prins, die haar op het bal bespiedde en getuige was van haar handelwijze, tracht te verklaren haar behoefte aan ‘levensgenot’ en aan bevrediging der zinnen, zij geven geen oogenblik het gevoel van echtheid, van

[p. 841]

doorleefd vrouwenleven, zij zijn niet anders dan brokstukken vernuft van den theaterauteur Bataille, maar zij hebben niets gemeen met de waarachtige eerlijke natuurdrift eener normale vrouw. Indien Thyra, sinds ze weet dat ze niet echtgenoote van den prins wil en kan worden om hare ziekte, terstond in diens armen ware gevallen als zijn maîtresse, tevreden met het genot als zoodanig, men zou haar onbepaald gelijk moeten geven, en ik ben overtuigd dat zij, in dat geval, het publiek had meegesleept ondanks alle afkeurende critieken. Maar, voorbedachtelijk, op een publiek bal, gaan zoeken naar zinnelijk genot met den eersten den besten onbekende wiens naam zij zelfs niet weet, en dat op denzelfden dag, waaròp zij een door haar geliefden man met een mooie zelfopoffering van zich wijst, dat doet pijnlijk-tegennatuurlijk-ziekelijk aan, en haar terstond daarna volgende overgave aan den prins verliest daardoor geheel en al het sublieme dat deze daad anders zou gehad hebben, ware die eerste episode weggebleven. Ik denk hier onwillekeurig aan het zuivergevoelde in Claudine à Paris, het tweede deel der bekende Claudines van Willy en Colette. Als namelijk dat temperamentvolle jonge meisje meent door een onoverkomelijk bezwaar niet te zullen kunnen huwen met Renaud, dan biedt ze zich terstond hem aan, - als de voor haar natuurlijkste zaak ter wereld, - als Zijne maîtresse, die niets verlangt dan te worden genomen door hem. In zulk eene scène is de volle vrouwnatuur veel zuiverder nagevoeld dan in de theatrale tweede acte van le Phalène. Thyra's hartstocht is dáár tooneel-effect, geen èchte behoefte aan levensgenot. En, dóór die kapitale fout is de rest van het stuk, het kan niet anders, geworden één groote teleurstelling; want daardoor voelt iedereen, vanaf het begin der liaison met den prins, dat deze niet anders kan eindigen dan in een weer van elkander gaan; en dezelfde onwaarheid die Thyra aankleefde in haar behoefte aan zoogenaamd levensgenot in dien beslissenden nacht blijft haar aankleven, zoowel in hare theatrale gedragingen in het tweede gedeelte van het drama op Sicilië, als in het slotbedrijf bij haren dood. Zij is, alles saamgenomen, geen echte vrouw maar een uitwas, een ziekelijk uitwas, zooals de Parijsche wereld er zonder twijfel vele voortbrengt, maar dat niets gemeen heeft met het temperamentvolle slachtoffer van tragische omstandigheden, waarvoor men sympathie ondanks haar ‘val’ gaat voelen. En m.i. komt het hierdoor, door dien wel verdienden tegenzin die Thyra opwekt, en die haar onbelangwekkend maakt, en niet door zoogenaamde onzedelijkheid, dat Bataille's laatste drama viel als een baksteen. Jammer genoeg, omdat het in taal en vorm groote schoonheden bevat.

ANNA DE SAVORNIN LOHMAN.