De Hollandsche Lelie. Jaargang 27

[p. 835]

De Zijp-Looyenga's.
Roman door Anna de Savornin Lohman.
(Vervolg van No. 50).

Zij liepen zwijgend neven elkander: - - Meinhard en Maria-Anna, zwijgend in de stille tramlooze zijstraat van 't Bezuidenhout, die voerde naar hun huis... Ze hoorden hun eigen schreden opklinken in de rustige duisternis. - - En Maria-Anna, die eerst had gepoogd haar man wat te verstrooien door te praten over de engagementen bij Everard, en over de vage zorg die Charlotte's geheimzinnigheid haar baarde, gaf het weldra op zijn korte antwoorden uit te lokken. - - Ze begreep het wel weer - overlegde zij bij zichzelve - die ellendige politiek zat hem weer dwars.

- God, waarom had hij zich toch ook daarin gestoken, in dat verachtelijk-onoprecht leugengedoe, van den Christus te willen mengen in den strijd om aardsche eer en aardsch voordeel...

Had ze maar kunnen gelooven in heelemaal overtuigd zijn zonder voorbehoud van zijn leelijke nevenbedoeling van eerzucht! Want immers, dan zou ze hem hebben kunnen loslaten, verachten, zooals ze Everard verachtte, z'n schijnheiligen, berekenenden broer.

Maar, dat was 't 'm nu juist! - Hij was oprecht in zijn geloof, meende 't eerlijk met zijn God-willen-dienen, dat zag ze, daarvan was zij zeker...

En toch kon hij zichzelf niet vrijmaken van de kluisters waarin z'n familie-traditiën hem hadden geslagen, beeldde hij zich in dat zijn Kuyper-dienst en Vaandel-getrouwheid zoovele bewijzen waren van zijn God-willendienen, van zijn willen bevorderen het Christendom.

En, in zijn zelfverblinding, zag hij niet - wat Maria-Anna zoo onpartijdig-duidelijk zag - hoe er in al dat kleine gedoe zooveel jaloezie school van Everard's meerdere beroemdheid, zooveel begeerte als deze nommereen in de partij te worden, terwijl hij nochtans de gewetenloosheid niet bezat door te tasten als deze zoodra het eigenbelang gold, met terzijdestelling van alle wezenlijke godsdienstigheid en vroomheid.

En, juist uit dat gebrek aan gewetenloosheid, dóór dat tweestrijdige, kwam voort zijn onophoudelijk geharrewar met de antirevolutionairen waartoe hij toch van ganscher harte behoorde. Want, als het aankwam op sommige dingen bleef hij onverzettelijk, wilde zich daartoe niet laten gebruiken, stond liever als eerlijk man alleen dan vooraan in de gelederen der Kuyper-gewillige-slaven. En daarom werd hij gewantrouwd, achteruitgeduwd, beschouwd als iemand dien men niet onbepaald kon vertrouwen zooals Everard, de handige diplomaat, de scharrelaar in christelijke politiek, een voor wien 't heele zaakje niets meer was dan een middel om steeds meer vooruit te komen, met beide schouders en beide lange beenen vooruit, tot boven aan den maatschappelijken ladder.....

Maria-Anna had een hartgrondigen afkeer van politiek. Toen zij Meinhard trouwde was in de oude provincie-stad de familie Zijp-Looyenga nog eensgezind-gemoedelijk-orthodox in al hare vertakkingen, meer bij wijze van een aristocratische-onderscheiding van de tweede en derde meer-vrijzinnig-denkende kringen beneden haar in rang, dan uit diep-innerlijke overtuiging. Daar waren de de Wheel's en de Verheye's en de de Hooph's, die allemaal óók orthodox deden, allemaal vertakkingen van den stam: de Zijp-Looyenga's, maar die zich, wat hunne verschillende leden aangaat, geenszins veel stoorden aan de voorschriften van het evangelie, en de kat in het donker knepen zoo goed als de beste doordraaier. - Van lieverlede echter was die ouderwetsche sleureenheid verstoord, door 't uitbrekend doleeren, door 't in troebel water visschen van den politieken leider, die den gestorven Groen van Prinsterer had vervangen. En, vanaf dien tijd was rechtzinnigheid geworden een partij-leuze, een wapenbord, dat die Zijp-Looyenga's zich om den hals hingen als bewijs van hunne bijzondere uitverkorenheid Gods, en waardoor ze zich en-passant vermeesteren wilden van de hooge staatsambten, van de macht in het geheele land, in plaats van die waarmee ze zich tot hiertoe vergenoegd hadden in hunne eigene provincie-stad.

- - - En toen ook, van lieverlede, was Maria-Anna - die met zulk een naïeven eenvoud had opgezien tegen het groote, echte sterke geloof van hare schoonmoeder, vrouw, die haar man en haar gezin regeerde in bijbelschen zin, en die daardoor eerbied en ontzag afdwong aan het wereldsch-grootgebrachte, zorgelooze meisje, dat nooit over leven of hemel-toekomst veel had nagedacht, - vervuld geworden met een grooten afkeer van dit politieke drijven, dat het hooge en heilige neerhaalde in het slijk der aarde, en, onder het mom van de eere Gods, alleen bedoelde eigen eere. - - -

Toen, tegelijk met hare vrouw-vervreemding van haren echtgenoot, was óók begonnen hare zielsvreemding van hem, haar zich alleen voelen, op de levenszee, waarop ze den stuurman dien ze zich gekozen had niet meer vertrouwde als voorheen.

[p. 836]

Toen was haar denken begonnen, en haar strijd, en haar innerlijk groeien. - -

En ze sloeg als toeschouwster gade de politieke gebeurtenissen die haren man groot moesten maken, de Kamer-verkiezingen, waarin eerst Everard zitting kreeg, de inval in de Nieuwe Kerk zijdens de doleerenden, de stichting van de Vrije, de deputaten-vergaderingen, het wassen bovenal in wereldsche grootheid van den dominee uit het bescheiden dorp, die het reeds had gebracht tot professor aan de Vrije, die door zijn Vaandel regeerde den adel des lands, wier welvaart en invloed afhing van deze dominee's wijze zijn kleyne luyden weten te drillen. - -

Ze zou er om hebben moeten lachen, om Everard's schijnheiligheid, en Frederike's berekening, om het nog-niet-weten in welke richting zich te wenden van den berekenenden François, die in het ethisch-irenische den Haag een hooge ambtenaarspositie bekleedde en bang was zich te compromitteeren door mee te doen met zijn broer, en toch tegelijkertijd wel zag hoe de Kuyper-zon steeds rees, zoodat hij onzeker was voor de toekomst, en om de matelooze jaloezie van Fenna, voor wie de heele geloofsquaestie enkel eene was van ‘deftigheid’, nu zij in den Haag woonde en verkeerde met menschen met wien zij nooit gedroomd had te zullen omgaan, en ook om de wellustige vleeschelijkheid der weduwe Zijp-Looyenga, hengelend, onder haar weduw-sluier dóór, naar een tweeden man, gebruikend haren bekeerlingsijver als een heerlijk voorwendsel om dominees en zendelingen en al wie - mits van 't mannelijk geslacht - zich bij haar aanmeldde als ‘vroom’ te lokken in de intimiteit harer eerzame weduwe woning.... Zij zou er om hebben moeten lachen, ware zij niet de vrouw geweest van een der hunnen, van dien Meinhard Zijp-Looyenga, dien zij eerst had gemeend lief te hebben, en dien zij nu bemedelijdde met dat moederlijk meelijden dat wij-vrouwen soms overhouden voor den man dien we hadden hopen te kunnen minnen, en die ons vreemd en onverschillig is geworden buiten zijn eigen schuld, door het noodlot alleen van 't niet bij elkander behooren.

Een vrouwelijk verlangen hem te troosten, te helpen, te steunen in den strijd dien hij zichzelf had gekozen, kwam in haar toen ze hem daar zoo naast zich zag, zoo stil, zoo versomberd.

En, zich herinnerend wat ze van het heerengesprek zooeven had opgevangen, vroeg ze vriendelijk-belangstellend:

- ‘Heb je dat Vaandel-nummer nog, waarin 't verslag staat van de vergadering in Utrecht, waarover je zooeven sprak met Everard - - - die waar je bent heengegaan verleden Donderdag?’ - -

Hij stak den sleutel in het slot van de deur terwijl ze 't vroeg, maar zijn hand hield even terug, in een onwillekeurige verbazing: Hoe kwam ze daaraan nu ineens? Zijn gedachten waren zoo ver weg van de politiek - - zoo heel dicht bij haar. - -

‘Ja’, Ik geloof 't wel... waarom...’ antwoordde hij op denzelfden onverschilligen, korten toon, dien zij toeschreef aan zijn onwil over het in Utrecht gebeurde, dat namelijk waarop Everard had gezinspeeld met een terechtwijzing aan hem: ‘'t Is onhandig den leider tegen te spreken. Het wreekt zich aan je zelven....’

‘Ik zou willen lezen wat er toch eigenlijk precies is voorgevallen,’ veinsde zij belangstelling. - ‘Ik hoorde Everard iets zeggen van dat jij en Kuyper het niet eens waren geweest. En dat Kuyper zoo iets niet gemakkelijk vergeeft als je hem tegenspreekt in 't openbaar... Is er iets onaangenaams gebeurd?...’

Nu glimlachte hij... Ineens maakte het zijn gelaat zoo veel jonger en innemender, dat zorgeloos glimlachen.

‘Wel neen,’ zei hij. ‘Ik heb gelijk gekregen van de vergadering met mijn voorstel. - 't Is wel mogelijk dat Kuyper dit een oogenblik heeft gehinderd, omdat ik met hem van meening durfde verschillen, maar Everard overdrijft zoo angstig in zijn Kuyper in alles toegeven. Ik wil vrij man blijven, geen Kuyper-volgeling zijn door dik en dun... Enfin, 't heeft niets te beteekenen; maar, als 't geval je interesseert, het staat in 't “Vaandel”. Ik zal je het nommer halen...’

Het trof haar hoeveel opgewekter hij nu ineens sprak. Zeker deed hare sympathie hem weldadig aan. En ze ging voort met haar goed-bedoelen door te zeggen:

‘Ja, doe dat.... breng het me dan boven, op de slaapkamer, wil je... Beneden in de huiskamer is het zoo koud en ongezellig.. Jaantje zal wel naar bed zijn... en Mina ook. Ik ga dus maar regelrecht naar boven...’

Ze ging vooruit, terwijl hij achter haar het gaslicht, dat de meiden in den gang hadden laten branden tot hunne terugkomst, uitdraaide, de voordeur op het nachtslot deed, nog even nakeek of de achteruitgang ook behoorlijk was gesloten.

In zijn eigen kamer maakte hij dan snel licht om 't Vaandel te zoeken, haastte zich een paar brieven die voor hem waren afgegeven, terzijde te schuiven. - Neen, nu niet, terwijl het in hem zoo verradelijk stormde, aan zaken, aan werk denken. Was hij niet vóór en boven alles mensch; man, stond er niet geschreven, en hadden zij het bij hun hun huwelijk niet in de kerk hooren voorlezen als een heilig sacrament: Dat de vrouw haar man gehoorzaam zij....

[p. 837]

Met het Blad in de hand kwam hij de vriendelijk-aandoende slaapkamer binnen. Maria-Anna hield van licht, veel licht. Zij had de ouderwetsche, leelijke slaapkamermeubelen van bij haar huwelijk, van mahoniehout, degelijk en zwaar, opgevroolijkt door overgordijnen van het juist in de mode komend kleurig cretonne, en het vloerkleed, dik en mollig, paste zich daarbij behagelijk aan. De deur naar de badkamer stond open. In een tijd, waarin bijna nog niemand aan badkamers dacht, had Maria-Anna het aangrenzend kabinetje doen inrichten tot dit doel. In den toilet-spiegel zag hij haar beeld teruggekaatst, zooals ze daar bezig was, haar japon al uit, haar schouders bloot, omdat ze de bretel der chemise had losgeknoopt voor eene halswassching....

En, vóór zij 't wist, stond hij achter haar, had haar een brandenden, gloeienden kus gedrukt in haar donzig vleesch....

Ze schrikte.... ze kende dat....

Dàt was het dus... Dàt....

En ze weerde hem af, zonder toorn, met iets als van zelfverwijt, omdat ze zijn gevoel niet kon beantwoorden:

‘Je laat me schrikken... Neen - neen - láát me - láát me....’

Want hij had haar omvat... Er was een begeeren in zijn oogen... Haar polsen hield hij omklemd....

‘Houd van me... zooals ik van jou hou’... gebood hij heesch, - - ‘zooals je mij hadt beloofd’...

Zijn stem sloeg over ineens... ging uit als een snik....

‘Waarom wil je niet... waarom niet?’... smeekte hij.

En zij, ineens voelend het hopeloos-treurige van hun huwelijksleven, huilde óók zachtjes:

‘Ik kan niet... Je weet wel dat ik - na dien eersten keer, - - niet meer... kan... Het is dood in me... Jij kunt het niet helpen... Ik voel er geen behoefte aan... ik... wil niet...’

- - Als een zweepslag werkte het laatste woord op hem terug. -

‘Je wilt niet’, - - herhaalde hij, driftig wordend. - - ‘Dat is het 'm juist’ - - Je wilt niet... Als een echte nieuwerwetsche vrouw. - - Maar het is je plicht voor God - - je heilige plicht. - - Je moet.’ - -

Zij haalde de schouders op. - - ‘Ik geloof dat niet, zooals jullie orthodoxe menschen, dat wij-getrouwde-vrouwen ons aan jullie moeten geven, of we lust hebben of niet - - altijd maar weer opnieuw - - ik vind het... onzedelijk.’ - -

In een nieuwe vlaag van begeeren, had hij haar vastgegrepen; haar hemd gleed verder af, liet de zwellende ronding van de buste lokkend zien. - - En het been welfde zich onder den dunnen, zijden onderrok, die strakte over de heupen. - -

‘Je bent van mij... Je hebt mij toch getrouwd’, - - hijgde hij. - -

Ze schudde het hoofd. - - ‘Niet daarvoor. - - Om te dienen tot je behoeften in dien zin. - - Ga daarvoor mijnentwege naar een publieke vrouw. - - Ik wil niet behandeld worden zooals die anderen - - je weet wie ik bedoel -, die jaar op jaar een kind leveren als gevolg van zulke buien, - die geen vrouwen van haar man zijn, maar enkel hunne slavinnen. - - Als het in den Bijbel staat, dan is het toch met dat al... vies...’

Haar koudheid, als altijd, ontnuchterde hem. Zij wist dat zoo goed vooruit, dat ze nooit zelfs angst vertoonde bij zulke aanvallen, angst voor overrompeling.

Gedwee liet hij haar los weer, verweet nog slechts: ‘Het is je eigen verkiezing als je niet méér zoudt zijn dan eene slavin.... Ik heb je lief.’

Het verwijt striemde haar.

Het was wáár. Niet aan hèm lag de schuld.

Aan haar. Aan haar.

Als een lichtzinnig, onnadenkend schepseltje had ze zich gegeven aan den eersten den besten knappen man die op haar weg kwam, die in stand en positie haar behaagde. Nagedacht over de plichten van het huwelijk had ze niet. Ouderwetsche opvoeding van bekrompen moeder had zich wel gewacht haar de oogen te openen voor het daarna, voor het groote komende oogenblik straks.

En... toen het kwam, was het haar als een koud waterbad geweest, had ze zich met ontsteltenis bekend dat ze niet van hem hield... niet in dien zin...

Dat was niet zijn schuld en niet de hare... Het was zoo... Het was een ontgoocheling geweest dat wat had moeten zijn de bezegeling van het hoogste geluk...

Het kindje was geboren onder lijden... En dat had haar tegenzin vergroot, doen overslaan tot vrees voor eene herhaling van zulke pijnen. Meer dan ooit wilde ze niet meer dat wat haar geen behoefte was van liefde...

Meinhard, ten einde raad, had een dominee op haar afgestuurd, die, in bedekte woorden, had gezinspeeld op de echtelijke plichten, en op hetgeen de vrouw die den Heere dient haren man is verschuldigd.

Hoog had zij geantwoord: ‘Ik weet niet wat U bedoelt, dominee. En, ik wensch het ook niet te weten.’

De man was verlegen geworden, had spoedig zijn hoed genomen, zich niet meer bij ‘die trotsche mevrouw Zijp-Looyenga’ vertoond.

Frederike ook bemoeide er zich mee,

[p. 838]

vertelde, op hare zelfvoldane manier, hoe prettig het was dat ze na haar huwelijk veel gezonder was geworden, elk jaar gezonder.

‘'t Krijgen van veel kinderen is soms 't beste geneesmiddel voor een vrouw’ - insinueerde ze.

‘En de kinderen krijgen dan háár kwalen. - Hoogst zedelijk’, reporteerde Maria-Anna. -

Frederike had op alles een antwoord gereed:

‘O, de toekomst moeten wij christenen geven in de hand des Heeren’, - leeraarde zij vroom. - ‘Hij zal alles wel maken met ons, en met de onzen.’ - -

Maria-Anna had gedacht aan 't teringachtignerveuze van Madeleine, aan Evert-Jan's nierziekte, aan kleine Francine's zichtbare levensonvatbaarheid.... En, het wàs waar, ondertusschen was Frederike, van een tuberculeus aangelegd geslacht, en van huis uit zwak, steeds bloeiender en frisscher geworden.

Dat heette dus moreel, christelijk, zulk egoïsme van 't grofste soort.... Bah!

Neen! Neen! Ze wilde eerlijk zijn voor baar-zelve. Niet dáárom wilde ze niet. - - Als ze Meinhard maar had kunnen begeeren zooals hij 't haar deed, dan zou ze niet hebben gedacht over en gevreesd voor de toekomst. Dan zou ze gehandeld hebben uit hartstochtdrang, zonder overwegen het hierna - -

Maar nu.... Als een door de wettelijke verbintenis opgelegde plicht hem bevredigen, zonder dat ze 't zelve verlangde - - neen, duizendmaal neen.

‘Het is goddelijk voorschrift’, - beweerde hij. ‘Niet alleen de wet bindt ons, maar voor God-ook zijn we man en vrouw. - En daarom, in Zijn naam, moèt je, is het je plicht....’

Het was mogelijk. - - Zij kon het niet gelooven. - Het stuitte haar tegen de borst het te moeten gelooven. - - -

‘Vies’ noemde zij het - in opstand tegen wat Meinhard en de orthodoxen noemden ‘Gods Gebod.’ -

Eens, na een heftige scène erover, had zij hem voorgesteld: ‘Laat ons scheiden. Alles liever dan deze gedwongen verhouding.’ -

Maar hij wilde niet. Scheiden druischte in tegen al de familie-tradities der Zijp-Looyenga's. En óók, hij had haar lief, altijd nog lief...

Het woord was niet meer tusschen hen genoemd. Zij ging neven hem als een echtgenoote naar den schijn. - En, als ze er over nadacht, dan beklaagde ze hem veel meer dan zichzelve. - -

Nu dacht ze er over na, nu, terwijl ze één slaapkamer deelden, en toch zoo onoverkomelijk ver van elkander verwijderd waren.

Want, Maria-Anna's en Meinhard's huwelijksleven was nog niet van den tijd waarin, na de eerste maanden, het afzonderlijke slaapkamer-systeem wordt ingevoerd. Het huis was ruim genoeg daartoe, maar in hun tijd en in hun kring golden toen nog al die beletselen van de vrees voor het dienstbodengefluister, het ‘men’ zal iets merken, - beletselen, die nu reeds lang niet meer geteld worden. - -

Zij kon hem hooren wakker-liggen, zoekend een slaap dien hij niet vond... Het nachtlichtje belichtte zwak zijn haar, dat reeds grijsde aan de slapen, zijn gecongestioneerd gezicht, met de uitgesproken Zijp-Looyenga's trekken, intelligent, en hard om den mond....

En hij was nog jong, en een levenskrachtige, gezonde man....

Het was hare schuld - hare schuld...

Zij zag dat hij nameloos leed. - - Zij wist dat hij morgen zou opstaan onbevredigd, onvoldaan, niet-geschikt tot het leven. - -

Zij zou hem daarom, in zijn eigen belang, zijn vrijheid hebben willen teruggeven, vrijheid om zich te voldoen.

Maar hij wilde niet. Omdat hij haar liefhad wilde hij niet scheiden. En, omdat hij een waarachtig geloovig, eerlijk-oprecht christen was, wilde hij niet stiekem zoeken het verbodene, beheerschte hij zich, kruisigde zijn vleeschelijke lusten. -

Hij stond het hoogst van hen beiden, zedelijk het hoogst. - -

Het was hare schuld - hare schuld. - - En ze snikte, onhoorbaar; 't kanten zakdoekje stopte ze in haren mond om zich niet te verraden, - - snikte om het leven, dat diegenen te zamen voert die niet bij elkaar passen, en diegenen scheidt die elkaar noodig hebben.

Want, nooit zou hij háár navoelen kunnen in haar afkeer van zijn begeeren naar datgene, wat in zijne oogen slechts was hare plichtsvervulling, wat zij immoreel noemde. Nooit zou hij begrijpen dat zij verachtte in zichzelve dezelfde daad die hij eischte als eene welke hem van God en rechtswege toekwam. Nooit zou hij weten hoe zij hem hoogstelde, en zichzelve de slechtste vond van hen tweeën. - -

‘Waarom doe je het dan niet?’ - - was zijn grif antwoord als zij probeerde het hem uit te leggen. - En daarom probeerde zij het uitleggen sinds lang niet meer. - -

Maar zij snikte onhoorbaar, het kanten zakdoekje in den mond, om zich niet te verraden, snikte omdat het wanhopig is, wanneer men samen door het leven gaat met een wien men zelfs niet meer probeert iets uit te leggen, iets van het heerlijke en intieme, dat twee menschen kan saambinden voorgoed, maar ook kan scheiden voor eeuwig.

(Wordt vervolgd).