De Hollandsche Lelie. Jaargang 27

Letterkundig Overzicht.
Van Zwart tot Rood.
Roman van 'n roomsch jongetje. door Multavidi.
Uitgever C.L.G. Veldt.

Wat moet ik nu eigenlijk zeggen van een boek als dit? - Misschien, ja waarschijnlijk zijn er menschen, die van mij verwachten dat ik, - omdat de R.K. pers verleden jaar een heftige campagne tegen mij voerde - nu mijnerzijds er in groei, als ik een boek lees waarin de R.K. kerk alles behalve aantrekkelijk wordt tentoongesteld, en een R.K. jongetje dientengevolge komt tot ‘vrijzinnige denkbeelden’. - Deze ‘roman’ namelijk is zoo dóór en dóór tendenz-werk vóór alles, dat het moeilijk gaat hem anders te beoordeelen of te beschouwen dan uit dat oogpunt van propaganda vóór de vrijzinnige beginselen. Intusschen, ik heb mij tot taak gesteld die tendenz zooveel mogelijk ter zijde te laten, om alléén het boek als zoodanig te beschouwen. En dan - dit zij vóór alles gezegd - heeft het zonder twijfel heel veel boeiende momenten, maar óók tegelijkertijd veel onwaarschijnlijks en gewilds, waardoor aan de waarde van het verhaal als zoodanig een groote afbreuk wordt gedaan.

Wij hebben hier namelijk te doen met de levensgeschiedenis van een jongetje uit de volksklasse. Of dat jongetje nu R.K. of Protestant, of wat ook, is, doet er m.i. niet toe wat aangaat de schildering van het milieu waarin hij opgroeit. Die schildering is an und für sich zeer juist gezien, men zou bijkans zeggen zelf-beleefd. Niet alleen onder R.K. gezinnen, maar evenzeer onder de Protestantsche zijn armen te over, die juist zoo dom-bekrompen leven als de Loombergs, die hun nering zoeken in het houden van drankwinkeltjes, waarvan zij-zelf de beste klanten zijn, en die leven van hetgeen zij den pastoor, of den dominee, of den armenbezoeker, of de weldadige dame, die zich met hen inlaat, op de een of andere huichelmanier weten af te zetten.

[p. 488]

De toon van spreken van vader en moeder Loomberg, de wijze waarop de buren met hen omgaan, de oplikkerij door deze lieden van iedereen van wien wat te halen valt, onverschillig of hij ‘goddeloos’ is of niet, dat alles is weergegeven op een realistische wijze, zooals wij het zelden in den roman in dergelijkeklassen spelend ontmoeten, namelijk zéér natuurlijk, en toch zonder opzettelijke vuiligheid of langgerektheid en hinderlijke zucht tot het onthullen van weerzinwekkende détails en het gebruik van stuitend-onkiesche woorden; al die trucs in één woord, waarin de Querido's, de Heijermansen, de Johan Schmidt's en geheel deze school van zelf-tot-de-volks-klasse-behoorende ‘kunstenaars’ uitmunt, en waardoor zij zich tot hun eigen schade en schande onleesbaar maken.

Ik neem b.v. het ‘avondje,’ als het echtpaar Loomberg heeft besloten een nieuw ‘zaakje’ te beginnen, en de buren tot afscheid worden uitgenoodigd:

‘In den avond van dien dag was 't groote réunie op de achterkamer van de Loombergs. Alle bewoners van 't huis waren verzocht, zelfs Dankel, de dronkaard, die zoo helsch kon vloeken. Maar in de laatste weken paste-nie goed op, dus mocht-ie nu meekomen.

Moeder Loomberg tracteerde op 'n kopje Zeeuwsche cacao. Ze had daarvoor 't ijzeren potje vol afgeroomde melk (taptemelk) ingegeslagen. ‘Dat kost ons de kop niet’, had ze gezegd en de kachel brandt toch. Loomberg wist nog 'n flesch ‘siroop van punch en fijne likeuren’ op te scharrelen, - 'n schippersgeheim! - dus, met 'n ketel heet water, konden de gasten als prinsen worden onthaald. De buurvrouwen leverden haar contingent kopjes en glazen; want op zoo ruim onthaal was de huishoudelijke inventaris van de Loombergs niet berekend....

.... Thans zaten in wijden kring, deels op ook al geleende stoelen, al de medebewoners rond de huistafel.... De mannen dampten nu lustig tabak, waartoe Dankel z'n pot boordevol had meegebracht. De vrouwen ontrolden de breikousen, behalve moeder Loomberg die 't volhandig had met de melk en de punch.... Nol wist, dat 't met 't veer van Ouwetjd misliep, dus 't verwonderde 'm niets, dat vader gedaan had gekregen. Des te vreemder keek ie er nu van op dat 't féést was.

...................

Moeder nam, geheimzinnig lachend, 't woord om de verwonderde menschen in te lichten. ‘Ja buurtjes, we komme hier vanavond voor 't laatst bij mekaar.... Morrege beginne we ons boeltje in te pakke en de andere week gane we verhuizen’....

.... Ja, vanmiddag heit m'n man gedaan gekrege.... en nou hebbe we maar dadelijk 'n huissie gehuurd, en we beginne daarin de andere week 'n winkel.... Julie zèlle natuurlijk allemaal onze eerste klantjes zijn.... Je zal bij ons kenne krijge water en vuur, me zelle je 's morgens wekke, stampkuipe en wagentjes ken je bij ons hure, schuurzand, potte en panne, bezems, boenders, klompe, turf, hout.. steenkole aardappels, groente, appele en pere, knikkers en snoep-goed... bier en limonade.... jullie kenne 't zoo gek niet verzinne, of 't zal bij ons te krijge zijne!... En nou de melk op is, drinken we 'n glaassie pons op de bestendige vrindschap en de klandisie, - riep moeder, toen ze met 'n gezicht, dat glansde en glunderde van trots en plezier, op 'n oud koffieblad de dampende glazen, in diverse formaten, rond gaf. Er werd links en rechts geklonken, en, toen 't eerste glas op was, sloop Dankel naar z'n kamer, kwam met 'n harmonika terug, en zette, met ontzaglijke brallende bas, 't wijsje van ‘In den winkel van Sinkel’ in.

Dit levendig tafereeltje is er één uit vele, waaruit blijkt dat de schrijver zijn onderwerp meester is, en zich veel heeft bewogen onder het genre menschen van den stand, den gedichtenkring, en de levens-opvatting der Loombergs en consorten. Het onwaarschijnlijke en gewilde van zijn verhaal echter zit 'm in de figuur van ‘Nol’, den brave-Hendrik-zoon, eigenlijk een oud-menschachtig wezentje, en die op de meest onnatuurlijke wijze wordt voortgeholpen door onwaarschijnlijk-zelfopofferende, edeldenkende weldoeners bij de vleet, als daar zijn in de eerste plaats een armendokter, zóó buitengewoon meelijdend en gevoelig, en zoo wezenlijk ‘liberaal’ in zijn handelingen ten opzichte van den pastoor, als men ze met een lantaarntje zal moeten zoeken, aangevuld verder met een meneer Pascal, die op edele wijze voor het geestelijk voedsel en de ontwikkeling van den knaap zorgt, en, last not least, met een patroon-bontwerker, van wien hij, Nol, niet alleen een rijksdaalder in de week loon ontvangt, maar die hem daarenboven nog in huis neemt, mooie kleeren geeft, in één woord als een zoon behandelt, alles uit louter menschenliefde. Indien iemand als Nol in zijn leven zulk een onbaatzuchtigen dokter-vriend tegenkomt als in dezen roman optreedt, dan mag men dat feit op zichzelf reeds een buitenkansje noemen, dat aan al

[p. 489]

heel weinig arme jongetjes zal te beurt vallen. Het lijkt mij echter wel wat heel vèèl moois tegelijk, dat óók nog een meneer Pascal en een meneer Goedhart zich vereenen om de meest menschlievende en edele daden te verrichten aan den daarenboven eigenlijk heel weinigaantrekkelijk-geschilderden Nol. Enfin, ik geef toe, van den anderen kant beschouwd, dat het onwaarschijnlijkste dikwijls wáár is gebeurd, en dat men daarom niet zonder recht pleegt te zeggen ten opzichte van menig zeldzaam werkelijkheidsgeval, hoe je het onmogelijk zou vinden, ware het verzonnen, en hoe het toch ‘wáár is gebeurd’. Laat ons daarom het lot van Nol aannemen zooals de schrijver het ons voorstelt, als dat van een uit een bekrompenarmoedig gezin voortgekomen zwervelingetje, die het brengt tot ontwikkeling, kennis, nadenken, begrip van goed en kwaad in hóógeren zin. Daarmee moeten wij ons in dit eerste deel vergenoegen, want de schrijver eindigt zijn verhaal met het wegloopen van Nol uit de ouderlijke woning, omdat vader en moeder Loomberg hem zijn spaarbankboekje willen afhandig maken voor hun drankwinkeltje. Wat er dààrna van hem wordt zullen we in een volgenden roman vernemen -, aldus belooft hij ons. - En ik erken, dat ik, mijnerzijds, dien volgenden roman met genoegen tegemoet zie; omdat dit boek - hoe men ook over de er al te dik opgelegde tendenz moge oordeelen, - in elk geval er een is, dat boeit en een inhoud heeft. (Deze tweede roman is intusschen bij denzelfden uitgever verschenen: Van Rood tot Zwart, roman van een socialistischen jongen.) Het doet er niet toe, voor mijn gevoel en smaak, of déze Nol nu toevallig in een R.K. atmosfeer opgroeide, want immers ook onderde Protestantsche volksklasse zijn Nors te over te vinden, en daarom is zijn levensgeschiedenis en wording van kind tot mensch interessant uit een algemeen menschelijk oogpunt, geheel afgescheiden van de vraag of de aanvallen op speciaal de R.K. kerk verdiend zijn of niet. Bovendien, - het zij hier uitdrukkelijk gezegd, - de schrijver tracht zich blijkbaar op een eerlijk standpunt te plaatsen, en den priesters en pastoors te geven wat hun z.i. toekomt in billijkheid, door nergens caricaturen of opzettelijke schijnheiligen van hen te maken.

Ik herhaal echter, voor mijn gevoel is die heele anti-godsdienstige tendenz een bijsmaak, die het boek meer bederft dan aantrekkelijk maakt, hetzij het geldt R.K. dan wel Protestant, dat doet er niet toe. Voor mij is de jeugd en de omgeving van Nol Loomberg als zoodanig belangrijk, omdat de beschrijving daarvan een treurig maar wáár kijkje geeft in het diep-beklagenswaardig leven der meeste kinderen uit de volksklasse. Alles wat de auteur dienaangaande beschrijft geeft zoo recht den indruk van wátirheid, b.v. dat ziekliggen in een dompige, onfrissche kamer, dat thuis komen uit de school der drukke broertjes en zusjes, die dan met stompen en slagen worden stil gehouden, wier opvoeding erin bestaat, zoodra ze van school zijn, vader en moeder te helpen in een smerig, vuil, onooglijk ‘zaakje’, waar zij natuurlijk van de teutende buren van allerlei praat te hooren krijgen, niet voor hunne jonge ooren geschikt, en welke hen vroegtijdig verderven moet. En dan de duivel van den drank! Ook dezen geheel van de volksklasse, die het thuis verwoest en in de eerste plaats de kinderen, tot slachtoffers maakt, heeft de auteur met ernst onder de oogen gezien. Dáàrvoor verdient hij dank. Bekrompenheid, domheid in opvoeding, zóógenaamde liefde tot de kinderen, die echter niet verder ziet dan het meest stoffelijke, en hen verder geestelijk laat verdommen, ziedaar de vloek waaronder duizenden en duizenden werkelijke ‘hols’ te gronde gaan, die helaas géén liefdevolle doktoren, geen belangstellende meneeren Pascal, geen meedoogende patroons Goedhart op hun armzaligen levensweg ontmoeten. Het is welverdiend wat de auteur, als Nol is weggeloopen, een der buren laat zeggen tot de bedroefde moeder:

Jullie, plichtvergeten ouders, zijn tot niets in staat, dan om je kinderen groot te brengen voor 't oorlogsschip, voor de kazerne, voor 't bordeel, voor schans en gevangenis!... Als ze daar niet terechtkomen is 't 'n meevaller!... Je kinderen hebben later 't volste recht om 't uur te vervloeken, waarin ze door 'n stel beestachtigdomme ouders op de wereld zijn gebracht!...

Alleen, de conclusie van den schrijver, alsof dit alles, al die bekrompenheid en die verliederlijking, nu eigenlijk een direct gevolg zouden zijn van R.-K. bigotterie, die deel ik geenszins. Zoo min de R.-K. kerk als het Protestantisme draagt m.i. de schuld van domheid en verliederlijking. De schuld zit 'm in de sociale ellende. En, hoe die te veranderen, that is the question! Met volksonderwijs en ontwikkeling alléén kom je er óók al niet; dat bewijst alles rondom ons. De menschheid zelf moest hooger staan, zedelijk hooger, méér begrijpen, méér begrijpen de groote verantwoordelijkheid aan het kind

[p. 490]

de rijke menschheid evengoed als die uit de volksklasse. Want, hoevele rijke kinderen worden evenzeer grootgebracht op zulk eene wijze, dat het nog 'n ‘meevaller’ mag heeten als er iets van hen terecht komt’!? Heusch, domheid en bekrompenheid zijn géénszins het monopolie van de volksklasse, noch van diegenen die door de R.-K. kerk in toom worden gehouden. Laten wij de tendenz van dit boek daarom terzijde laten. Afgescheiden daarvan is het een treurig-wáár verhaal, uit het werkelijke leven om ons heen.

(Slot volgt.)

ANNA DE SAVORNIN LOHMAN.