De Hollandsche Lelie. Jaargang 26

Nietszche's Lijden.
L'Erreur n'est rien.

Une porte épaisse et lourde, la porte de notre prison - nous masque notre grand amour; elle nous en dérobe quelquefois jusqu'au souvenir..... Mais tout à coup l'horizon apparaît, large et profond, lointain, chargé d'éclairs, ruisselant de feu. Emporté par la parole et la lumière, enlevé sur les ailes croisées de ces deux aigles, l'Art a passé - il a traversé, il a détruit; le mur s'est écarté, déchiré par la puissance impondérable, par la vapeur d'encens comme une nuée, ouverte par la foudre.
Ernest Hello.

Nietszche's lijden was Nietszche's liefde, die hij, temidden van alle verwarring, trouw bleef tot het einde.

Wagner rept met geen woord in zijn Autobiografie over zulk een groote verschijning als Nietszche was - eens zijn liefste vriend. Hoeveel edeler doet de dichter-wijsgeer aan met deze klacht:

[p. 299]

‘Ich leide abscheulich wenn ich der Liebe entbehre, und durch nichts kann es mir ersetzt werden, dasz ich in den letzten Jahren die Sympathie Wagners verlustig bin. Wie oft träume ich von ihm!... Es scheint mir so thöricht Recht haben zu wollen um den Preis der Liebe....’

Toch werd dit immermeer zijn schuld: ‘Recht haben zu wollen’ - en alles te verliezen wat de prijs der liefde waard was. God schonk ons hart en geest, opdat de warmte van het hart het koel en streng bedenken van den geest zou temperen. De dichter is het hart, de geest de wijsgeer. De filosoof verdrong den dichter - toch in zijn filosofie kan Nietszche slechts dichter zijn. De ware filosofie is aan profetie verwant. Zonder poëzie en fantasie, zonder intuïtie en geestelijke clairvoyance, geen hoogere wijsheid. Nog in zijn laatste werk, zijn ‘Ecce homo’, op de grenzen van den waanzin bedacht - en soms daarover - uitte Nietzsche nog voor het laatst de klacht om dit verlaten zijn.

‘Diese schauerliche Stille die man um sich hört - diese Einsamkeit!... Man kommt zu Menschen, man begrüsst Freunde: neue Oede! - kein Bliek grüsst mehr. Im besten Falle eine Art Revolte.’

De toenemende krankheid van dezen waanzin was, dat Nietszche niet meer met anderen voelen kon. Profetisch beschreef hij dezen toestand na een opstaan uit lange krankheid.

‘Ich war oft krank an mein eignes böses Spiek. Alle Reiz, alle Duft ist verschwunden...’ In tergende nuchterheid zag hij menschen en dingen. Uit eigen kranke ziel beschouwde hij de vermeende krankheid om zich heen. Het wras juist de wreede gezondheid der menschen die wegvluchtte van zijn waanzinnigheid. Niet meer de heilige waan van zijn dichten, maar de duistere waan van zijn krankheid. De nuchterheid der normalen, het weinige medelijden, het niet doorvoelen, noch begrijpen van zulk een toestand. Een enkel liefdegevend en opofferend hart had hem kunnen redden - een onuitputtelijk geduld - de verdraagzaamheid, de mildheid, het ontzag voor het lijden, dat de afschijn van vroegere pracht behield in zijn verwarring. In verbijsterende raadsels, door niemand op te lossen, ook niet meer door hem zelf, ging dit heerlijk leven in onvruchtbaar leed ten gronde. Hij, die alles verstond eenmaal - en nu niet meer verstaan werd. Wie heeft als hij doorvoeld het lijden van een Christus, van den Verlosser die sterven wilde om de ongenoegzaamheid der menschelijke liefde. Christus, die kwam om het hoogste te schenken, in liefdewijding en goddelijke zending van Zijn Vader, - niet werd begrepen, bespot, miskend, veracht...

‘Wer dies um die menschliche Liebe weisz - sucht den Tod’.

Uit liefde sterven om de ziel der liefde te bevrijden - vluchten in een ideale liefde - boven dit leven, op deze aarde niet verstaan.

Het genie dat zich geeft aan anderen sterft in dit leven duizend dooden. Die groote geesten zijn onzegbaar arm en ontzaglijk rijk. Alle smarten worden immensiteiten omdat het rijk van het genie onmetelijk is. Reusachtig in omvatten en begeeren, belast met het gewicht eener sublieme zending, doordrongen van de heerlijkheid van het geheim, dat zij gezonden zijn te openbaren. Het Mysterie dat symbool moet blijven - om niet te worden miskend, en gedwongen te worden de vlucht te aanvaarden naar de sfeer, waaruit het is neergedaald. Het heilig geheim dat op hen den stempel drukt, het gewijde zegel der onaantastbaarheid - het is voor den oningewijde de ontzaglijke schaduw, die het wezen van het genie aan zijn oog onttrekt. De bizarrerieën, aanziet de nuchterheid met bevreemding, het ongewone, het buitenmaatsche - dat juist het kenmerk is van het buitengewone. Daarop wordt de nadruk gelegd om de aandacht niet te wijden aan hetgeen daar boven gaat. Het breed gebaar, het vreemd gedragen - de onhoudbaarheid der theorieën tegenover het practische, het afgesloten zijn, en toch zich verdeelen, verkwisten, zichzelf verschenken - de wereld kan dit niet begrijpen - en is gedwongen dit alles af te keuren en te loochenen - wil zij zichzelve niet veroordeelen.

Van schenken waren Nietszche's handen leeg geworden, en op deze aarde zou hij den dank daarvoor niet oogsten. Nu begint hij zichzelf te verwijten dat hij te gemeenzaam was met al die menschen, te ‘menschenfreundlich, leutselig, redselig.’ Nog in later jaren zou een blos hem naar het gelaat stijgen als hij bedacht hoe familiaar vriendschappelijk hij tijdens zijn ‘Baseler Professur’ omging met zijn collegianten. De grilligheid en de hoogmoed van den waan doen hen wonden voelen, waaraan hij vroeger niet heeft gedacht. Het was juist zijn eenvoud, zijn waar-

[p. 300]

heid en menschenliefde, waardoor hij hoog stond boven anderen. Maar hij wilde dit later niet meer inzien. ‘Koud, onbarmhartig, hoog en streng’ had hij willen wezen tegen die allen, die hem nu verlieten, nu verachten - die niet waardig waren in zijn schaduw te treden, en voor wie hij had nagelaten het schoonste werk dat sinds eeuwen werd geschreven. Voor zijn vrienden de Zarathustra; - tègen zijn vrienden, en ook tegen zichzelf - zijn Ecce homo. Geen mensch in evenwicht was Nietszche meer, toen hij dit laatste werk uitklaagde. Een studie voor psychiaters, voor den ‘Irren-artz’ een oplossing van sommige raadsels. Krank was hij aan zichzelf - en helderziend voor anderen, met dien kouden alles doordringenden blik der désillusie. De schoone waan der gezondheid, het teeder waas over alles heengeworpen, voortkomende uit de liefde en schoonheid van eigen ziel - het was verstoord, het was verwoest; het bestond niet meer voor den ijskouden blik der ontnuchtering.

‘Ik had moeten zwijgen om nu niet al mijn reden tegen mij te zien optorenen.’ In torenhoogte stapelden zich zijn grieven op dat hij de menschen dus had vertrouwd, hen veroorloofd had te lezen in het diepst zijner ziel - en daarvoor had geoogst: wantrouwen, spot, verdenking, ‘Entfremdung.’

‘Die krank is moet maar in de woestijn trekken. Der Kranke ist ein Parasiet der Gesellschaft.’

In zijn ‘unzeitgemässe Betrachtungen’ belacht Nietszche reeds die zoogenaamde gezondheid der gezonden. ‘Der gesunde Meister Zettel’ - voor wiens aanblik de nymphen en feeën verschrikt in de bosschen wegvluchten’....

De nuchterheid, die de Poëzie aanziet met ontstelde, afkeurende blikken. De koude realiteit, die den Droomer uitwerpt. De gezondheid, die de heilige krankheid van het genie niet begrijpt. De buitensporigheid der droomen, het onmetelijke der droefheid, door een menschenhart in eenzaamheid niet meer te dragen.

Het is de droom, die vervolgd wordt door die klaar wakker zijn. Jozef de droomer werd door zijn broeders veracht, vervolgd en bijkans gedood ter wille van zijn droomgeest ‘Komt, laat ons dien droomer dooden’.

O stem der wereld - hoe hebt ge toch door alle tijden heen geklonken. Hoe verraadt gij u zelf! ‘Laat ons dien droomer dooden - dien waarzegger’ - die tot niets nut is. Maar de droom en de profetie reiken elkaar de hand in een hoogere werkelijkheid. Zij putten troost uit wederkeerige voorspelling. De profetie en de droom omstrengelen elkaar zoo dicht in het rijk der openbaring - zij dragen hetzelfde gelaat en dezelfde schitterende kleeding - zij hebben denzelfden blik - oogen van glans en van mysterie - die het hoogste hebben geschouwd. -

De ziel in haar aardsch hulsel, haar beklemmende gevangenschap droomt zich krank aan eigen schoonheid, zij zingt zich moede aan haar klacht en heimwee naar het Ideaal.....

Immer meer begon Nietsche zich af te wenden van wat eens zijn liefde was - zijn droom, zijn ideaal. Het paste niet meer in het kader van zijn alles-verneinende filosofie. Om dezen geest der vernietìging en der opbouwing van nieuwe systemen trouw te blijven - moest hij noodwendig verdelgen wat hij eens zelf had opgebouwd. Het altaar waarvoor hij geknield gelegen had moest hij omverwerpen - de joden uit den tempel verdrijven - en zelf plaats nemen op dien leeggeworden troon. Want iets moet de mensch aanbidden, zijn fijnste essence - zijn diepste diepte vraagt aanbidding. Dan aanbidt hij maar zichzelf.....

Het gemis aan liefde, de ijskoude, die hij door zijn leden voelde sluipen, de ijzeren hand die zijn lijdend hart in fellen greep hield, het waren uitingen van een hopelooze krankheid, het eind van een ziekteproces waaraan de dood slechts leniging kan verleenen.

De wanhoop om het langzaam uitdooven, verdorren, sterven van het hart....

In hooger stijgenden waanzin nog het laatste vertreden van wat de ziel zoo vurig had bemind....

Keerde een oogwenk de Rede weder dan was het zachter gevoel, het intense liefhebben van voorheen ook weer daar.

‘Ach om liefde! om verstaan te worden! Ware het slechts één mensch die ons begrijpt.

‘Wir brauchen den frohen, ermuthigenden Zuruf. Die Einsamen werden sonst düster, und vertieren die Hälfte ihrer Tüchtigkeit, und ihre Werke mit ihnen. - Ermuthigung ist nur unbedingt nöthig.’

Dit wist hij in heldere oogenblikken, maar in het duistere dacht hij het licht daarboven te grijpen door immer hooger te stijgen in zijn ijsregionen. Hij die eens aan zijn vriend Dühring schreef ‘dasz seine Isolation ihn zu

[p. 301]

Grunde richtete.’ Hij waande nu zelf het recht te hebben deze isolatie uit te breiden, tot waar niemand hem meer volgen kon.

In dreigend broedend denken gingen nu zijn dagen voorbij. Het heilige lachen, dat zoo schoon hij eens bezong, had hij nu zelf verleerd. Het lachen over zichzelf en over den ernst van alle ‘Trauerspiele’ hier beneden. Het heilige lachen, waarmede men zelfs de dooden verlost, die onder hunne steenen slapen. De blijmoed van het leven, de hoogere wijsbegeerte, die hen doet zien over kortstondige treurnis naar het einde aller dingen - het ware doel van het Leven: wederzien, hereeniging, eeuwig voortbestaan...

Zich gezond lachen aan de ongewichtige, gewichtige dingen van deze voorbijgaande komedie op aarde. Niets is zoo gewichtig dan het gewicht van het ongewichtige.

‘Ihr lerntet nicht spielen und spotten, wie man spielen und spotten musz. Ein Wurf misrieth euch! Aber ihr Würfelspieler was liegt daran: Wohlan! Wohlauf!’

De geneesmeester kon zichzelf niet meer genezen, de hoogste uiting der ziekte: seinen Nutzen nich mehr zu finden.’ Alles wordt duister bedenken, duister dreigend tegen die ons eens liefhadden en verstonden.

‘Dèr - liebte nicht genug - sonst hätte er auch uns geliebt, die Lachenden.’

Nu folterde hem de felle en dwaze lach daar beneden van het niet begrijpen van de boosheid, den nijd en den laster.

‘Geht aus dem Wege solche Unbedingten. Sie haben schweren Füsse und kalten Herzen. Sie wissen nicht zu tanzen.’

Hoonlachen, dat verstaan zij, maar niet het kinderlijk lachen, het dansen: ‘Hinwegtanzen wie auf gefegtem Eise. Ja ich würde nur an einen Gott glauben, der zu tanzen verstünde.’

Klinkt vele levensverachters zulke taal als godslastering, toch moet het een God van Schoonheid en Liefde - van Levensvreugde zijn - die alles zoo heerlijk schiep. Wat maken de menschen van hunne godheid?

De geest der Schoonheid - die de vreugde schiep - de heilige lach, de kinderlijke blijdschap - de dankende levensvreugde. De vreugde om dit schoon bestaan alleen, om den humor, het lichte en bevallige van het leven. Ligt niet in het kleinste diertje nog de lust ‘zu spielen und zu tanzen?’ Over alles heen lacht mild de zon, bloemen kleuren de donkere aarde; liefdevolle menschen, lieve dieren maken deze wereld vol en rijk aan hartelijke bekoorlijkheid. Ja het hart wordt bekoord, ook tegen willen en weten in.

Hoe lief had de Dichter in hem alle schoonheid! Het Leven zag hij op zich aanzweven in de gestalte eener jonge vrouw, met rozen op het blonde haar, in goudgeel gewaad gehuld. Morgenlicht lachte uit haar kinderlijke oogen, zilverlicht straalde uit haar genezende handen. Zij sloeg de armen om hem heen, en zeide iets dicht aan zijn oor, dat hij haar verwonderd aankeek en vroeg hoe zij deze geheimen kende. Maar het niet-ontsluieren van dat geheim was hare wetenschap. Om gelukkig te leven, om te kunnen handelen, ‘gehört das umschleiert-sein durch die Illusion.’ Het absoluut Wahnlose doet de ziel sterven aan heimwee naar illusie. Het allesverneinende behoort tot het gebied van den allerongelukkigste. De hoogmoedswaan wil zich op dat vernemen nog verheffen, denkt alleen te kunnen staan hoog boven anderen - ‘er stürzt zusammen auf seiner Hôhe’ - zooals de kranke geest verbroken werd van den grootsten dichter, die in den laatsten eeuw geleefd heeft.

Maar zijn eigenlijk zelf, het hooger Ik bleef in weerwil van zijn krank miskennen alle schoonheid en leven beminnen.

Werd niet de eerste aandacht op z'n krankzinnigheid gevestigd, toen hij op straat een paard omhelsde, het kuste op de neusgaten, zacht als fluweel? Met tranen omhelsde hij dit dier, als weende zijn ziel van geluk en wedergevondene liefde.

‘Alles is verkettet, verfädelt, verliebt’ - en zag hij maar ergens ‘ein Pelzgezottel, ware het van een wild beest’, dan werd zijn wonderhart reeds getroffen met een alles aanvaardende teederheid.

Tranen van geluk schreide hij op zijn eenzame rots boven het meer - toen hij op het water een armen visscher zag in zijn Kahn en de avondzon zijn roeispanen verguldde.

...‘So dasz auch der ärmste Fischer noch mit goldnem Ruder rudert.,. Ich konnte der Thränen nicht satt werden im Schauen’.

Alles was liefde in dit groote hart, maar de kranke geest verneinde het; deze maakte van de puinhoopen zijner illusiën een troon en zat daarop, en keek minachtend neder op het leven dat hij eens zoo had bemind.

Dat was zijn smart, dat was zijn krankheid: het langzaam afsterven aan zichzelven.

‘O, Ariadne, hätte ich dich gefunden, aber Niemand weisz wer Ariadne ist...’

[p. 302]

Zij die hem verstaan zou hebben als geen andere, die hem had verdragen, geleid, hem opgeheven boven zichzelve - hij vond haar nooit - of wilde haar niet vinden - daar hij aan niemand iets te danken wilde hebben - en alléén wou staan. Hij waande zichzelven een ‘Zon’ - die wel anderen kan verwarmen, maar geen warmtelicht van noode heeft. Terwijl toch iederen zon haar licht ontleent aan een groot en onbekend Centrum, waarvan alleen Licht en Leven uitgaat.

De dagen waren voorbij dat hij het Leven liefhad in de gedaante eener jonge vrouw met rozen getooid. De vrouw ‘dieses feinere, süssere, wildere - van wie hij verlangde dat zij zijn zou ‘heiter und tief, wie ein October-nachmittag - berauschend, ausgelassen, zärtlich - voll Holdseligkeit und Anmuth -’

De dagen waren voorbij dat hij alles liefhad, ‘was flìegt und fleucht. Alles Leichte und Schwebende dasz den Himmel sucht...

Darum bin ich den Vögeln so hold...’

‘Der Geist der Schwere’ de stille tyrannie der krankheid ‘der nur sich selbst behaupten will’ drukte hem neder. Hij verging van een ijskoud vernietigende hoogheid, van een pruilende boosheid, hij die eens gelachen had als geen ander ‘heimlich hinter Rosenhagen’ of met den juichenden lach der vrijheid op hooge bergen.

Niet meer kon hij lachen en juichen zooals in de gewijde dagen van zijn vriendschap met Wagner. Vriendschap? - dit woord is te koud - het was goddelijke liefde, vereering van het hoogste dat God in den mensch gelegd heeft om Hem in zichzelven te verheerlijken....

Maar zij die zeggen dat Nietszche zelfs dit hoogste in zijn leven ontrouw werd, hebben hem niet begrepen. In zijn laatste werk, zijn Ecce Homo, betuigt deze op de grens der waanzin wankelende geest:

‘Ich suche heute noch nach einem Werke von gleich gefährlichen Fascination, von einer gleich schauerlichen und süssen Unendlichkeit wie der Tristan. Ich suche in allen Künsten vergebens.... Alle Fremdheiten Leonardo da Vinci's entzaubern sich beim ersten Tone des Tristan... Ich weiss keinen Untersohied zwisschen Thränen und Musik zu machen.’

Maar die tranen louteren en verheffen - zij doen ons ingaan in het rijk waar geen klachten meer wezen zullen. In de extase der schoonheid, waar de ziel haar God aanschouwt...

Tot in het laatst van zijn lijden bleef Nietszche zijn hoogste liefde trouw. In deze liefde zal hij geoordeeld worden - en vrijgesproken in zijn krankheid.

Zijn godloochening was een zoeken naar een hooger godheid, dan die de mensch geschapen heeft - een God van schoonheid en liefde - van Liefde's-Extase. Het ophouwen van een nieuwen tempel waar, door de bogen, purpere en witte bloemen zouden wuiven, het godlijk licht zou naar beneden stroomen. De hoogste Muziek zou ruischen in der godgewijde kathedraal. De tempel, opgericht in het hart van ieder mensch, die de Schoonheid aanbidt; van dit leven zoekt te maken het beste, voornaamste en hoogste, in weerwil van alle smarten en teleurstelling. Het oog dat opziet - heenziet - over het toevallige - om het Eeuwige te begroeten. De hand, die naar het fijne, zeldzame en heilige grijpt om dit ‘umzugestalten’ in eigen schoonheidsdroomen -; de voet, die gereed is zich te verheffen boven deze aarde, ‘zu schweben, zu tanzen’ - hoog boven alle zwaarte en neerslag, en blinden waan van menschen....

‘Ich wurde nur an einen Gott glauben, der zu tanzen verstünde.’

Levensblijdschap is levensliefde - en niemand kan ons van deze gelukkigste aller gaven berooven.

JOSEPHINE GIESE.