De Hollandsche Lelie. Jaargang 26

Ter bespreking toegezonden.
Het huwelijk van Eefke Briëst door Theodor Fontane.
(Vertaling uitgegeven bij Meulenhoff & Co., Amsterdam).

Reeds de beroemdheid an und für sich van den gestorven duitschen auteur geeft voldoende aanleiding deze vertaling van een zijner meest bekend-geworden romans uitvoerig te bespreken - ook al ademt de stijl, de denkwijze, de inkleeding, een verleden tijd, een die ons ‘ouderwetsch’ aandoet.

Er is echter nog een andere reden die mij noopt op dit juweeltje de aandacht te vestigen. Immers, ook al hadde ik nimmer gehoord nog van Theodor Fontane, dan nog zou de inhoud van Eefke Briëst mij ontroerd en getroffen hebben als het werk van een ongewoon iemand en om 't buitengewoon-teere waarmee het gegeven is behandeld.

Het gegeven namelijk is dat van elken franschen roman bijna, een jong, te jong-gehuwd meisje, dat wordt uitgehuwelijkt aan een ouderen man van positie, aan een ‘goede partij’, dat zich in haar huwelijk vergeet een oogenblik en wier levensgeluk daardoor wordt gebroken voor altijd....

Maar de uitwerking! Dáárin zit 't 'm!

Reeds na de eerste bladzijden van Eefke Briëst, als het huwelijk wordt bedisseld - want die bladzijden zijn bovendien lang niet de beste, en behooren tot het meest ouderwetsch geschreven gedeelte van het verhaal - weet je wat er komen moet, natuurlijk. Zelfs de titel, ‘'t huwelijk van Eefke Briëst’ zegt je immers reeds dat om haar echt zich zal weven de intrigue van den roman. Ik erken het volmondig dat ik met een soort verveling vooruit zag wat nu komen moest: de ontrouw, de ontdekking daarvan van den echtgenoot, de straf zijnerzijds.

Alles schon dagewesen! In hoevele romans al! Wel, Theodor Fontane verstond de kunst dit onderwerp te behandelen, zóó kiesch, zoo zonder eenige détails, en toch zoo, wat het zielkundige gedeelte aangaat, grondig uitgewerkt, dat men zijn boek geniet als een kostelijke lafenis, na al de gekruide realistische spijzen, die ons dagelijks worden geboden. - Met een ontledings- en waarnemingsvermogen, die de blik van den menschenkenner verraden, heeft hij de verhouding tusschen den ouderen verstands-mensch Instaedten en het naïeve kind-vrouwtje Eefke uitgebeeld, zonder een van beiden eenige schuld te geven van het gebeurde, omdat hun vervreemding inderdaad niet anders was dan een logisch gevolg der omstandigheden waaronder zij leefden. Instaedten heeft zijn vrouw lief; maar op de reeds ietwat nuchtere, het eigenbelang daarom geenszins verwaarloozende manier van den rijperen leeftijd. Zij harerzijds weet nog niet wat liefde is, is eerlijk van plan dientengevolge haar man gelukkig te maken, maar blijft zich, ondanks haar goede voornemens, aan zijn zijde een vreemde, een op-zich-zelf aangewezene voelen. - Totdat, och niet eens de groote liefde als een lichtstraal in haar leven valt, och neen, totdat ze een vrouwen-veroveraar ontmoet, die ook met haar een beetje flirt, óók met haar een kortstondig geluksmoment doorleeft, zooals met zoovele anderen vóór haar - een dat zij harerzijds spoedig genoeg berouwt, om terug te keeren ‘op het pad der deugd’, maar dat haar nochtans kost haar geheele toekomst van echtgenoote en moeder.

Een franschman zou uit al die détails een scabreus verhaaltje gedistilleerd hebben, waarin zoowel het aan Instaedten niet genoeg hebben van Eefke, als hare samenkomsten met den verleider zóó werden geschilderd, dat den lezer niets meer er zich bij te denken overbleef.

De duitsche auteur daarentegen laat al die bijzonderheden van de handelingen raden, ontleedt met meesterhand hoe het zoo komen moest als vanzelf, en zonder dat noch Instaedten, noch Eefke, noch de majoor von Crampas eigenlijk in het minst zijn wat men noemt slechte of lichtzinnige menschen. Vandaar dat zijn boek zoo rein aandoet, dat men het elk jong-meisje gerust in handen kan geven. De ziel, 't innerlijke wezen van Eefke (ongelukkige vertaling voor ‘Elfie’) is na haar ‘schuld’ even onbevlekt als daarvóór. Dit kind-meisje wist niet wat zij deed toen zij huwde, zij wist óók niet wat zij deed toen zij zich inliet op een gevaarlijk

[p. 232]

sentimenteel spelletje met den majoor. Toen zij het begreep, toen was het te laat, maar toen berouwde ze ook terstond haar fout, wist de tegenwoordigheid van haren minnaar manmoedig te ontvluchten, wijdde zich, in een nieuw leven op een andere plaats, geheel en al aan haren plicht, met dien eerbied voor dat woord, (dat allesbehalve, insluit geluk) eigen aan die vroegere generatie van mannen èn vrouwen beide, waartoe Theodor Fontane behoorde. Dientengevolge is er iets onbeschrijfelijk-roerend-waars in hare levensgeschiedenis, zonder eenige schokkende gebeurtenissen bijna naar buiten, maar waarvan ge het voelt en tast dat er zich duizenden en duizenden op die wijze zwijgend afspelen, ongeweten van anderen. Ge voelt medelijden met die kortzichtige ouders, die, meenend hun kind een goede toekomst te verzekeren, er niet bij dachten, dat zij haar onderhandsch met dat al verkoopen aan een dien zij niet kent, medelijden met hen, omdat zij haar op hunne wijze - die van duizenden werkelijkheids-ouders - eerlijk liefhebben. En medelijden voelt men evenzeer met den bekrompen-deugdzamen, opvoedkundige lessen uitdeelenden ambtenaar von Instaedten, wien het geen oogenblik invalt, dat een jonge onwetende vrouw veel eerder wordt bekoord door een lichtzinnigen potsemaker, die haar complimentjes zegt, dan door al te veel droge braafheid zonder poëzie. En medelijden in de allereerste plaats wekt deze door het leven zoo wreed bedrogen kleine Eefke, die op hàre wijze zoo dapper hare fout wilde goedmaken, en die er toch voor moest boeten, reeds toen zij er reeds lang niet meer aan dacht, in de zekerheid van hernieuwden vrede, zoo al niet hervonden geluk.

In den aanvang van dit artikel zei ik reeds dat dit boek allerminst treft door een bijzonderen stijl of door boeiende in-elkaarzetting. Wat het echter zoo uitnemend doet zijn, dat is de teergevoeligheid, waardoor elk karakter op zichzelf is nagevoeld tot in zijn innerste wezen. Neem b.v. het weerzien tusschen Eefke, de van haren man gescheiden echtgenoote, en haar kind Annie. Hoeveel auteurs hebben reeds uit dergelijke scènes iets sentimenteel-aandoenlijk gemaakt, geheel strijdig met de werkelijkheid, waar integendeel Theodor Fontane den moed had deze meedoogenloos in het aangezicht te zien, en te schilderen onomwonden de onvermijdelijke vervreemding tusschen moeder en kind, tengevolge der omstandigheden.

Eefke snelde op het kind toe, hief het in de hoogte, en kuste het.

‘Annie, mijn lief kind, wat ben ik blij, kom vertel mij.’ Zij nam Annie bij de hand, en liep naar de sofa om daar te gaan zitten.

Annie bleef kaarsrecht staan, en greep, terwijl zij hare moeder nog steeds verlegen aankeek, met de linkerhand een punt van het neerhangend tafelkleed.’

Nietwaar, men ziet dit tafereeltje vóór zich, de verheugde moeder, en het door een onwilligen vader en onwillige dienstboden tegen haar ingenomen, door den tijd van haar vervreemd geworden kind, dat niet weet wat te zeggen, dat, werktuigelijk aangrijpt het eerste het beste wat haar in de handen komt, zonder blijdschap des wederziens, niet op haar gemak - zooals alle met een onaangenaam bezoek verlegen menschen.

Dan volgt een meesterlijke dialoog, waarin Eefke harerzijds het woord voert, 't kind overstelpt met vragen, terwijl deze van haar kant de koele, afwerende houding bewaart, die haar is ingeprent, en die de arme moeder méér grieft dan welke vijandelijke behandeling van haar man 't ook had kúnnen doen. Maar bovenal zit 'm 't fijne van dit meesterlijke tafereeltje in de teekening van de uitwerking die het naar het innerlijke heeft op Eefke. Tot hiertoe heeft zij met een roerenden onschuldigen eenvoud alléén gezien haar eigen fout. Zij heeft niet, op de nieuwerwetsche roman-manier voor zich-zelve de tallooze gerechte excuses bijeengebracht, die er voor haar schuld waren te vinden: haar zóó jong, kind-nog, uitgehuwelijkt dóór hare ouders, haar eenzaam stil leven in een achterhoek, de koele deugdzaamheid van haar man, zonder hartstocht. Al die oorzaken, die haar zich aan Crampas geven in een onbewaakte flirtation zoo héél natuurlijk en vergefelijk maakten, zij heeft ze voor zich-zelve geen oogenblik aangevoerd; integendeel, met de beminnelijke plichts-getrouwheid eigen aan een geslacht vóór ons, heeft ze slechts getracht goed te maken door diepe zelf-veroordeeling, eerst in haar huwelijk, toen haar man nog niets wist, later na hare scheiding evenzeer. Maar nu, nu door deze betrekkelijke kleinigheid, gaan hare oogen open voor 't kleine en bekrompene van hem, voor wien standen fatsoen-begrippen alles waren steeds, zóó dat hij er zijn vrouw nimmer door navoelde, zóó dat hij, der goedige ministersvrouw, die hem verzocht het kind een paar

[p. 233]

uurtjes bij de moeder te zenden, dat niet weigeren durfde om hare hooge positie, terwijl hij echter achter de schermen zich daarvoor schadeloos stelt door het kind te waarschuwen, achterdochtig te maken, tegen de moeder vijandig te stemmen. In de wijze, waarop Theodor Fontane karakteriseert het kleine, bekrompene, naar de wereld deugdzame, maar naar een ruimere opvatting zoo héél bekrompene en enghartige van dezen von Instaedten, komt hij den door hem verworven roem - waarop een jonger geslacht ietwat laatdunkend neerziet - volkomen te verdienen.

Eefke Briëst is een juweeltje, niet van vinding, noch van stijl, maar van innerlijke ontleding van een dagelijksch voorkomend gebeuren, een ongelukkig huwelijk, waarvan de schuld niet ligt aan bepaaldelijk slechte onsympathische menschen, maar enkel aan een elkander niet voldoende begrijpen. - Waar een franschman van dit gegeven iets grof sexueels zou hebben gemaakt, 't zich niet gehéél geven van een jonge, niet bevredigde vrouw, aan den eersten den besten, dien op haar weg komt, daar is de duitscher erin geslaagd alle détails van dien kant te vermijden om ons enkel te laten stilstaan bij de verfijning van Eefke's ziel, die lijden moest onder een ouderen en voor haar ongeschikten, drogen echtgenoot, zóó lijden, dat het gevolg daarvan werd haar bijna onbewust een handeling begaan, die zij van stonde af aan berouwt, en tracht goed te maken door moedig de verzoeking te ontvluchten. En iets heel tragisch is dit verloren gegane menschenleven, omdat het een geschiedenis van verloren gaan schildert, zooals er dagelijks in de wereld duizenden te gronde gaan onder de vrouwen, getrouwde en ongetrouwde, door de schuld naar de diepste oorzaak van 't goed meenende maar domme ouders. Zeker, een opvoeding als die van Eefke Briëst moge wèl specifiek duitsch zijn, duitsch in ouderwetschen zin, toch is het handelen zoogenaamd in 't belang van 't kind, zonder te denken aan verdere en dieper-gaande belangen dan haar uiterlijke omstandigheden, zoo heel veel vaders en moeders nog steeds een domme behoefte, waarvan de gevolgen zich bijna altijd later bitter wreken, op deze of op die wijze.

Eefke Briëst is een juweeltje, in den besten zin, een opvoedkundig boek; ouders kunnen er hun voordeel mee doen, en jonge vrouwen niet minder, juist heden ten dage, waarin er alleen geschermd wordt met rechten, en de plichten buiten rekening blijven. Immers, een groote fout begaan, zichzelve iets heel ernstigs hebben te verwijten, ieder ònzer kan dat overkomen zonder dat wij daarom iets minder zijn dan de ‘deugdzamen’ om ons heen; de wijze echter waarop men zijn onrecht erkent, dáárin zit 'm m.i. 't onderscheid tusschen den een en den ander; daarin onderscheidt zich de eenling, de superieure mensch, van den grooten hoop. Eefke Briëst was maar een heel gewoon, eenvoudig jongmeisje, haar huwelijk was een gewone gedachtenlooze daad, en haar val bevat niet eenmaal 't excuus van te zijn geïnspireerd door een groote passie. En toch toont zij zich een ver boven 't gewone peil staande natuur, door hare wijze van kalm-moedigafboeten tot den einde, eerst in haar huwelijk-zelf, dan, als de scheiding is uitgesproken, stoïcijnsch accepteerend 't zoo zijn van 't leven, niet de schuld werpend op hare ouders, - die 't toch goed met haar meenden, al deden ze dom - maar zonder klagen zich buigende voor de gevolgen van de eigen daad.

Ja, Eefke Briëst is een juweeltje. En aan den dooden Theodor Fontane kunnen daarom nog vele levenden een voorbeeld nemen.

ANNA DE SAVORNIN LOHMAN.