De Hollandsche Lelie. Jaargang 25

Boekbeschouwing.
(Zie overzicht van de Week I).

Van Kleine Luyden, zes schetsen uit het leven, door J.W. Wormser (Rotterdam J.M. Bredée).

Het is niet zoozeer om de letterkundige waarde van het boek als zoodanig, als wel omdat het over Kleine Luyden handelt, dat ik het hier bespreek. Immers, de Kleine Luyden zijn, sinds het rechterzijde-ministerie zulk een triomf behaalde bij de verkiezingen, bepaald in de mode gekomen. Wat doet het er toe, of Kuyper, met de bekende lintjesgeschiedenis, een eigenaardige onthulling ten beste gaf over rechterzijde-vroomheid? De rechtzinnigen zijn er nu eenmaal bovenop, en, om die reden, wordt iedereen, die het nog niet was, nu meer of minder orthodox, teneinde zich daardoor een baantje te veroveren. Ik heb in dat opzicht in mijn eigen familie en in mijn eigen kennissenkring heel aardige draaiïngen bijgewoond, van menschen, die vroeger Kuyper niet luchten of zien konden, maar die nu hem nog zoo kwaad niet vinden,

[p. 681]

ja zelfs plotseling eerbied verklaren te hebben voor zijn ‘talent’, etc. Diezelfde menschen worden van dag tot dag steeds meer en meer ‘rechts’ en wat er bij behoort; en inderdaad duurt het dan ook daarna nooit heel lang, of het beoogde baantje valt hun ten deel. (Iets wat trouwens voorkomt in den boezem van alle partijen.) Alleen, bij zóógenaamd vrome menschen hindert je zoo iets nog veel meer, omdat die er God en den Hemel bij halen! Als je er de couranten over naleest, is het ook vermakelijk na te gaan hoeveel gematigder de toon van de meeste der liberale bladen is geworden, sinds het ministerie-rechterzijde zóó vast in den zadel zit!

Dus, om al die redenen heb ik er mij niet over verwonderd, dat J.W. Wormser, zelf, naar ik méén, ook een Amsterdamsch steunpilaar van ‘De Broeders,’ juist op dit oogenblik zijn ‘Kleine Luyden’ uitgaf. En ik vond het ook wel goed die eens uitvoerig besproken te zien, door iemand, die hen, naar ik vermoed, door en door kent. Helaas! Welk een teleurstelling! Men kan dadelijk merken, dat J.W. Wormser meent zichzelf in de hoogte te steken door ze lompweg belachelijk te maken! Het tegendeel is het geval! In de éérste plaats zijn ‘de Kleine Luyden’ niet belachelijk. Er mogen er onder zijn die zooals Wormser hen gelieft te schilderen, typen zijn van domheid en onwetendheid (waar komen zulke menschen echter niet voor, even goed onder de ‘liberalen’ of in welke partij ook). Men kan op elke bladzijde bemerken, hoe hij, Wormser, tracht hen te beschimpen, in het dwaze idee, daardoor zijn eigen ontwikkeling en hoog standpunt te zullen doen uitkomen. Maar ik dacht dezen leuterpraat lezende aan de zoo goed gelukte boeken (ook door mij in dit blad besproken) van een Daan van der Zee en een Esser (Gerard van Eckeren). Die ook schilderen Kleine Luyden, maar zooals ze werkelijk zijn, met hun innige godsdienstliefde, hun kennis van den Bijbel, hun dááruit alle kracht en troost putten. De praat daarentegen die Wormser uitslaat heeft iets van het gesmaad en geschimp van een Kippeveer, maar duidt geenszins op het ernstig pogen van een eerlijk man de rechtzinnigen te toonen aan anderen zooals zij zijn! Er is niets dat mij zoo hindert als zulk lafhartig de wezenlijke orthodoxie van de nederigen in den lande naar beneden halen. Als men daarenboven ons calvinistisch volk kent, en weet het te beoordeelen, dan is het een feit, dat, wáárin zij ook falen mogen, zij in elk geval in den Bijbel, in het ‘Woord Gods’, niet alleen heel goed thuis zijn, maar ook daarover soms heel verstandige, wezenlijk diepzinnige oordeelvellingen bezitten, waaraan menig predikant hunner richting zich sticht, en menig ontwikkeld man van dezelfde opvatting op godsdienstig gebied zichzelf laaft. Stelt nu daartegenover de wauwelende, kinderachtige, steeds met het woord ‘dierbaar’ schermende mannen en vrouwen uit Wormser's boek! Ik wil het eerste verhaal nog laten voor wat het is, omdat het mogelijk is immers dat, vóór de nieuwe onderwijswet, iedereen het maar in het hoofd kon krijgen een ‘bijzondere school’ op te richten, zooals ‘Mijntje en Santje’, voormalige keukenmeid en kamermeid. Maar, neven die twee onnoozelen, van wie de schrijver het bijzonder geestig schijnt te vinden haar voor te stellen als halve gekken, die er steeds over zeuren of men moet praten van ‘De Zone Gods’ dan wel van ‘Gods Zoon,’ komt er in alle deze verhalen niet één wezenlijk, degelijk onderlegd, verstandig sprekend, van den Bijbel goed op de hoogte zijnd mensch voor. Waartoe zijn dus eigenlijk deze ‘Kleine Luyden’ in de wereld geschopt? Om eens recht te laten zien welk onnoozel ‘kiezersvee’ Abraham Kuyper gebruikt? Men zou het haast denken! In het tweede verhaal treedt een alweder eveneens halfwijze winkelier op, een boekhandelaar, die zich op een onnoozele wijze eene vrouw bezorgt, waarmede hij dan ook niet heel gelukkig wordt; maar wel het ergste vind ik, in een derde stukje, het ‘godsdienstige’ avondje bij Jan Jas, dat op alles gelijkt, behalve op eene ernstige voorstelling van ‘Bijbelbespreking’. Ik vraag nog eens, waartoe heeft deze meneer Wormser deze beleediging van, voor zoover ik weet, zijn eigen geloofsgenooten eigenlijk in het licht gegeven? Het doet mij denken aan het gesmaad van Heyermans op de lange neuzen en de platvoeten zijner mede-joden, alsof hij denkt door zulke minheden zichzelf zedelijk grooter te maken. Niemand zal mij nageven, dat ik behoor tot de aanbidders van de ‘Kleine Luyden,’ of dat ik ook maar iets voel voor de Kuyperfiguur, die deze schoone benaming in de wereld bracht nevens zijn andere betiteling: ‘De mannen met twee namen’ voor de aristocratie, waarmede hij een énorm succes had. Men moet b.v. maar, zooals ik, op het orthodoxe Scheveningen wonen, om te zien hoezeer de ‘Kleine Luyden’ daar in

[p. 682]

de gunst zijn tegenover de door hen verachte Kamerleden ‘met twee namen,’ al zijn die ook in naam nog zoo calvinistisch! Echter de rechtvaardigheid gebiedt mij tegen zulk willen ‘geestig zijn’, ten koste van eigen geloofsgenooten, als geschiedt in het boek Wormser, met verontwaardiging op te komen; juist omdat een Esser, een Daan van der Zee, hen veel eerlijker teekenen. Het is Wormser om niets anders te doen geweest dan om ‘geestig’ te zijn (of wat hij daarvoor houdt) ten koste van eenvoudigen; en, zelfs iemand die niet tot die richting behoort, stuit zulk willen geestig zijn tegen de borst. Juist een Bijbel-avond, men moge het er mee eens zijn of niet wat het daar geleerde aangaat, kan werkelijk, waar het eenvoudige vrome menschen geldt, heel stichtelijk aandoen. Maar lees nu eens de aanstellerij van Vader Jas, van den metselaar Stooter, of van Van Stede, over de predestinatie etc! Een dito gewauwel is de zilveren bruiloft van Bertus Huiding en Stijntje, waarbij geen sprake is vangodsdienstigen ernst, maar alleen van akelige aanstellerij.

De Kleine Luyden zijn heusch niet de minsten onder de broederen. Wat mij betreft heb ik veel minder eerbied voor de high-life onder de orthodoxie, voor wien het een soort ‘fatsoen’-quaestie is om ‘rechtzinnig’ te wezen, dan voor de wezenlijke Kleine Luyden in den lande, voor wien orthodoxie, bijbelgeloof, een oprechte behoefte des harten is, en daarenboven iets waarover zij daardoor zoo grondig hebben nagedacht, dat zij dikwijls in onzienlijke zaken een buitengewoon helderen blik hebben! Juist daarom kan ik in deze uitgave niets anders zien dan een poging tot eigen zelfverhooging, tot willen laten zien, hoe knap en ontwikkeld meneer Wormser is, in eigen oogen, wijl hij het vermag anderen zóó uit te maken. Een compliment aan de op dit oogenblik bovendrijvende richting is dientengevolge dit boek niet, want ieder onbevooroordeeld lezer moet het lezende wel denken: ‘'t Is me 'n mooi zoodje, dat kiezersvee van dr. Kuyper, als het zóó bekrompen-onnoozel is!’

Zie hier dus waarom ik dit boek, van stijl en inhoud geheel onbeduidend, bespreek; om er den lezer door te laten zien dat, wat hem hier geschilderd wordt als ‘Kleine Luyden’, volstrekt niets gemeen heeft met den echt-Calvinistischen eigengerechtigen, maar dan toch in elk geval grondigen geest, die in ons volk nog zóó krachtig voortleeft, dat hij zonder twijfel de oorzaak is, dat de verkiezingen tot een voor de clerikalen schitterend resultaat leidden. Wormser heeft willen laten zien, hoe wijs en ontwikkeld hij zelf is, precies als de Joden, die hun eigen ras zoo graag bespotten; en daarom heeft hij goed gevonden een handvol domme onnoozele menschjes bijeen te flansen, nog wel met een voorrede erbij dat zij ‘historisch’ zijn, alleen om tegelijkertijd te kunnen luchten daardoor zijn eigen hoogmoedig neerzien op hen. Zulke uitgaven, vooral onder een zeer veelzeggenden titel, (want Kleine Luyden is, dank zij Abraham Kuyper, een geijkt woord geworden), moet men oprecht betreuren, omdat zij eensdeels een geheel verkeerden indruk geven aan den niet-orthodoxen lezer van wat wezenlijk ‘rechtzinnigheid’ is, anderszijds echter een bepaald belachelijk licht dáárop werpen. Gelijk gezegd, toen ik dit boek ter aankondiging ontving, hoopte ik, dat wij nu eens een recht juiste voorstelling van ‘Kleine Luyden’ zouden lezen, van de hand van een wezenlijk bevoegde. Maar het tegendeel is het geval. De lafste schimpredenaar op orthodoxie kon het niet erger maken, dan deze, naar zijn naam te oordeel en, toch immers zelf tot de rechtzinnige richting behoorende, maar in elk geval blijkbaar van eigen wijsheid al te zéér doordrongen meneer Wormser.

ANNA DE SAVORNIN LOHMAN.