De Hollandsche Lelie. Jaargang 25

[p. 220]

Uit den ouden tijd.
door A.J. Servaas van Rooyen.
Oud-Gemeente-archivaris.

XXXIX. ‘Historie van Mevr. de Hertoginne van Pompadour.’

In den Pompadourtijd, 1744-1764, hebben velen ter wille van deze invloedrijke minnares van Lodewijk XV in den kerker gezucht.

Mij zijn minstens een 25-tal gevallen bekend van personen die in de Bastille, terecht of ten onrechte, werden opgenomen, omdat zij beleedigende praatjes gehouden, en brieven of gedichten geschreven hadden, of wel aanslagen gesmeed of aanslagen voorgewend hadden, om, wat deze laatste betreft, in de gunst en recommandatie van deze machtige heerscheresse te komen.

Het ligt niet op mijn weg om al de feiten te vermelden. Met een paar maken we echter eene uitzondering.

Zoo werd, bijvoorbeeld, 13 Mei 1795 zekere Donis Claude Bergeron, zoogenaamd Chevalier d'Escourville in de Bastille gebracht, beschuldigd van het maken van een schimpdicht op de Markiezin, dat hij haar had toegezonden om haar, bij wijze van chantage, 18.000 gulden uit den zak te kloppen.

Het gedicht is scherp als een vlijm.

‘Un certain curé de Quimper,
Prechant devant des hérétiques
Nourris des dogmes de Luther,
Leur citoit miracles antiques
Dont pas un d'eux ne faisoit cas,
Et surtout pronoit la baleine
Que jadis engloutit Jonas.
‘Voila miracle bien étrange,
Dit l'un d'entre eux alors tout bas:
J'en sais une en France qui mange
Un roi, son peuple et ses Etats.’

De hekelaar kwam 22 December 1760 vrij, maar werd uit Parijs gebannen tot op 30 mijlen afstands.

Waar we over een in ons land verboden boek betreffende de Pompadour enkele bijzonderheden willen releveeren mogen hier niet ontbreken de namen van Pierre Magny en Mornieur den jongen, de eerste ambtenaar en de tweede boekbinder, die beiden in de Bastille werden opgesloten op 24 en 26 December 1760, en waarvan de feiten, waarvoor zij gekerkerd werden in onmiddellijk verband staan met het verboden boek.

Pierre Magny werd opgesloten, ‘pour avoir fait une copie d'un imprimé ayant pour titre: Histoire de la marquise de Pompadour, et l'avoir donné au nommé Lemounier (lisez Mounier) pour la vendre. Magny auroit perdu sa place pour cette affaire sans M^me de Pompadour qui dit qu'elle en seroit fachée à cause de sa femme et de ses enfants.

Slechts ruim een jaar werd hij gevangen gehouden. 27 December van het volgende jaar liet men hem vrij.

Zijn medeplichtige Mounier had men reeds op 18 Januari losgelaten.

Terwijl men op die wijze in Frankrijk ageerde tegen dergelijke geschriften, was er inmiddels eene vertaling in ons land verschenen, waarvan we voor het eerst bericht krijgen door Ledeboer, waar hij den Zalt-Bommelschen boekverkooper Joh. Wilh. Kanneman vermeldende, zegt: ‘Gedeputeerden van Overijssel werden 23 December 1761, op instantie van den franschen Ambassadeur d'Affry aan den Ambassadeur Fagel, in navolging van Holland, de Magistraten van de 3 steden (Deventer, Kampen en Zwolle) en Hasselt en Steenwijk verzocht te zorgen, dat het bij hem gedrukte boekje: Historie van Mevrouw de Hertoginne van Pompadour bij de boekverkoopers opgehaald en de verspreiding ervan verhinderd zou worden.¹⁾

Hoewel er gesproken wordt van ‘in navolging van Holland’ vonden we niets omtrent dit verbod in de Resolutien der Staten van dat gewest.

Als men nu de bijtitel leest is het verbod wel eenigszins aan bedenking onderhevig, want waar die luidt: ‘Tot Lof, en ter verdediging van de Eer en goede Naam van deze vermaarde vrouw; en ter wederlegging van de Engelsche en Fransche Levensbeschrijvingen. Volgens de Echtste en Geloofwaardigste Berichten in een vrolijke en partijdige trant beschreven door de Heer ***’, is het moeilijk te begrijpen, dat de Fransche regeering van die dagen in een lofrede op de almachtige de Pompadoer aanstoot kon vinden.

Scabreus is het boekje²⁾ heelemaal niet; trouwens men zag niet op eene obsceene uitdrukking meer of minder, en waar in den lof aan de Pompadour toegezwaaid indirect eene goedkeuring van dergelijke ongeoorloofde betrekkingen en verhoudingen kan liggen, waren de staten van Holland te graag goede maatjes met Frankrijk om zich daarover te te ergeren of dit te uiten. Trouwens de

1) Zie noot 2 bl. 92 van de 2e afl. van Verboden Boeken, enz.

2) Indertijd werd mij door den Heer Fraenkel te Utrecht een Exemplaar ter leen gegeven.

[p. 221]

Fransche regeering had het verbod uitgelokt, terwijl het origineel ook in Frankrijk werd achtervolgd. Tot het ergste wat we er alzoo in vonden kunnen we brengen een ingevlocht verhaal van de galanterieën van den Kardinaal de Bernis¹⁾ en diens minnaresse Mevrouw de la Grossalière.

Nog trekt de aandacht de volgens den schrijver door dezen Bernis gebruikte overreding om Madame de Pompadour, Madame de Pompadour te doen worden.

Bernis zou gezegd hebben, en hij haalde uit gewijde en ongewijde schriften voorbeelden aan, ‘dat men zig zelve in den hoogsten graad verantwoordelijk maakte, door het verzuimen van zijn eigen welvaart en grootheid’; hij betoogde als een bekwaam [ervaren] man, dat de wegen waarvan zij (de Pompadour) zich bedienen moest om daartoe te geraken, ‘nog voor haar, nog voor haar gemaal, nog voor imant van haar geslagt schandelyk kon zijn, nademaal de verkeering met een vorst en het koningsbloed een vrouw geen oneer toebragt, maar haar integendeel tot meerder luister en agting in de wereld verhief, en dat om kort te gaan geen huwelijksbanden zoo sterk moesten wezen of de minnehandel met een troonling die de wetten gaf, kon ze verbreken.’

De Pompadour zou geglimlacht hebben, en den Abt (Kardinaal) opgemerkt hebben, ‘dat zij in zulk een geval reden had om de gramschap van de Koningin te duchten.’

‘Och, och, Mevrouw, weest daar tog niet bekommert voor!’ - voerde de Abt haar schertsende te gemoet, - ‘want die goede Vorstin heeft zoo veel met haar devotie te doen, dat er geen tijd overschiet om jaloers te zijn.’

De Abt wist welk vleesch hij in de kuip had. Toen Pompadour twaalf jaar oud was, zei hij tegen haar moeder: ‘De phisionomie van dat kind beduidt iets groots; zij is het hart van een vorst waardig.’

De Goncourts schilderen dan ook Pompadours bekoorlijkheden als volgt: ‘Pour plaire et charmer madame d'Etioles, - naar haar man; van haar zelve heette zij Poisson, - avait un teint de la plus éclatante blancheur, des lèvres un peu pales, mais des yeux à la couleur indéfénissable en lesquels se brouillait et se mêlait, la séduction des yeux noirs la séduction des yeux bleus. Elle avait de magnifiques cheveux chatain clair, des dents à ravir et le plus délicieux sourire qui creusait à ses joues les deux fossettes que nous montre l'estampe de la Jardiniére¹⁾; elle avait une taille moyenne et ronde, admirablement coupée, des mains parfaites, un jeu des gestes et de tout le corps, vif et passionné, et par-dessus toute d'une physionomie d'une mobilité, d'un changement, d'une animation merveilleuse où l'âme de la femme passait, sans cesse, et qui, sans cesse renouvelée, montrait tour à tour une tendresse émue ou impérieuse, un sérieux noble ou des grâces friponnes.’

Het werkje is overigens meer plat dan ‘galant’ geschreven. Zoo deelt de schrijver o.a. mede, dat een ‘halve Hofnar die tot 's konings huis behoorde, in ongenade viel, omdat hij schertsende zich had laten ontvallen, dat de Markiezin de eer van haar achterkwartier aan het voorste schuldig was. Toen namelijk de gemalin van Lodewijk tot Pompadour had gezegd, dat zij in haar bijzijn moest blijven staan, nam de Koning haar minzaam bij de hand, en zeide: ‘Mevrouw, ik verklaar u Hertoginne. Gij hebt voortaan het recht om in het bijzijn van Hare Majesteit te zitten.’

De strekking van het werkje dient, naar den overigens onbeduidenden inhoud te oordeelen, om de Hertogin, die zich door ‘verstand, schoonheid en deugd’ vermaard heeft gemaakt te verdedigen. Dit is ‘de plicht van ieder goed Historieschrijver’.

In hoeverre de schrijver (of vertaler) die achter 3 kruisjes zich verbergt nu een goed historieschrijver is moge de geschiedvorscher, die zich aan betere bronnen kan laven, uitmaken, eveneens of het waar is, dat de Minnares, met toestemming van Zijne Majesteit, van tijd tot tijd haar echtgenoot zag; in dien zin liepen de geruchten.

Over Madame de Pompadour behoeven we overigens niets meer te zeggen. Er is over haar heel wat geschreven. Het 5e deel van Guizot l'Histoire de France (1876) geeft in 't kort hare biographie²⁾, en bovendien zijn Barbier, Campardon en de broeders de Goncourt gereed om op veel antwoord te geven.

Het is ons trouwens dan ook te doen om den schrijver uit te vinden. Hij zelf geeft een leiddraad in het zoeken, als hij zegt: ‘Dugtende nog de nyd, nog de vervolging, hebben wij besloten de Koninklijke weg, -

1) Fr. J. de Pierres, graaf van Lyon en Kardinaal van Bernis (1715-1794).

1) Kan hiermede bedoeld zijn la belle Jardinière van Raphaël in het Louvre-Museum.

2) In 't register op haar naam na te staan.

[p. 222]

een drie kruisen weg, - in te slaan, en ons als geen Nacht-uylen onder het scherm van vermomming te verbergen.’ Hij wil wel bekend wezen, en tot het schrijven werd hij genoopt door de algemeene goedkeuring, die zijne werkjes van dien aard hebben weggedragen. Hij heeft dan ook deze ‘levensgevallen’ dezelfde vroolijke en onbedwongen stijl willen bijzetten als alle de andere historieën door hem geschreven.

Wellicht behoort daartoe de geschiedenis van de Hertogin van Chateauroux,¹⁾ in 1746 verboden, wijl de uitgever Kanneman, correspondent was van den uitgever van dit laatste werkje.

Wellicht is hij ook de schrijver van het leven van du Barry in 1774 verboden, waarover later.

1) Zie Hofstad van 1909.