De Hollandsche Lelie. Jaargang 24

Boekbeschouwing.

Celibatairen
door
Jos. van Veen.
(Uitgever C.L.G. Veldt, Amsterdam).

Ik heb mij meer dan eenmaal gunstig uitgelaten over het werk van den letterkundige: Willem Paap. Onlangs nu heeft deze auteur een roman geschreven, getiteld: De kapelaan van Liestermonde, en, naar aanleiding daarvan, werd mij voor de Holl. Lelie indertijd een boekbespreking erover aangeboden door door den ex-priester Jos. van Veen.

Ik weigerde de opname van die boekbespreking, althans in dien vorm, omdat de inhoud mij te veel geleek op een reclame vóór het boek, iets dat mij te meer tegen de borst stuitte, waar die inhoud was te boek gesteld door een ex-priester. Ik had den heer Jos. van Veen nooit gezien, wel van hem gehoord, hoe hij lezingen had gehouden hier in den Haag, - terwijl ik buitenslands was; - lezingen natuurlijk tegen het katholieke geloof. Ik erken, dat alles maakte me niet heel sympathiek-gestemd jegens den heer Jos. van Veen. Afvallige priesters en dito nonnen, die dan later in het publiek optreden, komen me steeds een beetje partijdig voor wat hunne meedeelingen van het door hun verlaten geloof betreft.

Het spéét me dus werkelijk, toen de heer Jos. van Veen, naar aanleiding zijner geweigerde boekbeschouwing over De kapelaan van Liestermonde, mij verzocht om een persoonlijk onderhoud. Ik beschouwde dat 'n beetje als onnut, als tijdverlies. Toch kon ik het hem niet weigeren natuurlijk, moest hem ontvangen.

En ziedaar!

Ik leerde - het is de eerste en eenige maal geweest dat ik hem ontmoette - een nog jongen man kennen, die op mij een alleraangenaamsten, bezadigden, teruggetrokken indruk maakte, als van een die het priester-gewaad in zooverre naar het innerlijk nog niet had afgelegd, dat hij blijkbaar vóórtdurend op zijn woorden paste, zich wachtte voor wèlk voorbarig of spontaan oordeel ook. Geen questie van de Roomsch-Katholieke Kerk door schimpscheuten of hatelijkheden naar beneden willen halen, enkel de eenvoudige onopgesmukte eerlijke overtuiging, van een die zich niet meer met haar leerstellingen kon vereenigen en die haar daarom had verlaten zonder echter met eenige haat of bitterheid bezield te zijn over wat hij achter zich liet. -

Dienzelfden gunstigen eerlijken indruk - dien ik medenam van dat eene en eenige onderhoud met hem - heb ik thans ontvangen van zijn roman ‘uit het priesterleven’, zooals de bijvoeging luidt van Celibatairen. Men moet namelijk dien roman enkel als zóódanig lezen, namelijk als een stuk openbaring omtrent ons-protestanten onbekende Roomsch-Katholieke toestanden, geenzins als een letterkundig product van waarde. In dit laatste opzicht is Celibatairen gansch en al beginnerswerk. Van de verschillende toestanden, de verschillende karakters, ware oneindig meer te maken geweest dan is geschied, indien de auteur had beschikt over

[p. 793]

de gave van fantazie, van samenstelling, over letterkundig talent in één woord. Maar - - of de waarheid er daardoor niet onder zou geleden hebben? - De zucht te dramatiseeren, op te smukken, te versieren, hadde allicht afbreuk gedaan aan de oprechtheid, de kenmerkende eerlijkheid, waarmede de schrijver er zich thans toe bepaalde gewone, eenvoudige, naakte feiten mee te deelen, zonder ook maar ergens te beproeven die leelijk of, weerzinwekkend te màken. Zoo b.v. trof het mij bijzonder, dat hij in dezen, gansch en al in de pastoren- en kapelaanswereld thuisbehoorenden roman, nergens zijn toevlucht neemt tot dat gewone, bij afvallig-geworden Roomsch-katholieke auteurs zoo onvermijdelijk voorkomend schandaal-hulpmiddeltje van 'n clandestiene, onzuivere verhouding tusschen 'n geestelijke en een hem toevertrouwde vrouwelijke ziel, liefst een biechtelinge. - Integendeel, in al de verschillende pastorieën waarin de schrijver ons binnenleidt, heerscht nergens verborgen onzedelijkheid. De eenige pastoor, die zich één enkele maal vergeet aan een bij hem op bezoek komend jong meisje, doet dat nog niet eenmaal uit begeerte, maar enkel uit een soort klein-zielige jaloezie op een zijner met haar ietwat sentimenteel bevriende kapelaans. Et voila tout! - Neen, wat de ex-priester Jos: van Veen ons schildert in zijn R.K. Celibatairen-wereld, dat is enkel het kleinzielige en knoeierige, waartoe dat afgezonderde bestaan van de priesters en hunne dienstboden leiden moet, een bestaan naar het uiterlijk dat van bijna heilige, boven de wereld staande geestelijken, naar waarheid echter dat van in sleur-plichtjes-werktuigelijk-opgaande, in het gareel van wat de Kerk gebiedt willoos voortzeulende egoistjes, gesteld op lekker eten en drinken, op machtsvertoon, bovenal op vooral geen last hebben van op hun weg komende moeilijkheden, - die dan maar liever vermoffelende.

Maar, versta mij wel, niet àlle geestelijken in Celibatairen spelen zoo'n weinig-aantrekkelijke rol. Integendeel, pastoor van Rijn, de geduldige, zijn bescheiden lot zwijgend-dragende, nooit-morrende, véél-gepláágde priester, met recht vereerd en aangebeden door al wie hem intiem kennen, door zijn dienstboden in de éérste plaats, hij is een verkwikkend edel type, te onpartijdiger geschilderd, omdat hij volstrekt niet de rol speelt van een twijfelaar of afvallige, maar integendeel sterft als een goed zoon van zijn Kerk tot aan het einde toe. Ook pastoor Verbeek is daar om U te bewijzen dat Jos: van Veen volstrekt niet voornemens is geweest enkel laag bij den grond staande en niet nádenkende priesters te schilderen; doch deze verlaat ten slotte, onbevredigd en ongeloovig, den priesterlijken loopbaan, en personifieert dus waarschijnlijk als zoodanig den auteur-zelf. Met hem, pastoor Verbeek, vangt het boek aan, en, hetgeen zijn biechtelinge, de eenvoudige pastoor-dienstmeid ‘Keetje’, tot hem zegt, het is eigenlijk het ‘leit-motief’ van den geheelen roman:

‘En dan zie je ineens dat de heeren (de geestelijken) gewone menschen zijn, doodgewone menschen.’

Zij voorspelt hem, hoe hij-zelf, zoodra hij zich bewust zal worden zijn eigen menschelijkheid van heel-gewoon-man, diep-ongelukkig zich zal gaan gevoelen, zij vertelt hem, hoe zij-ook, toen ze als heel jong-meisje geen schooner en hooger roeping zich kon denken dan bij een vromen priester te mogen dienen, geloofd heeft in de bijzondere braafheid en heiligheid van zoo'n priesterleven, en hoe ze nu, achter de schermen, wèl heeft leeren inzien dat priesters maar heel-gewone menschen zijn. Hoe ze daardoor haar geloof heeft verloren. -

Men moet misschien, ja stellig, zelf Roomsch Katholiek zijn, om juist te kunnen beoordeelen in hoeverre alles wat Jos. van Veen in zijn roman beschrijft wáár is en juist voorgesteld; maar, ik zou zeggen, wat dit door mij hierboven aangehaalde leitmotief betreft, in dit opzicht waarover eigenlijk zijn heele boek handelt, gaat het geloovige protestanten evenzoo. Zij worden ontgoocheld, zoodra zij zien van te nabij. Niemand weet dat beter uit eigen droeve ondervinding dan ik-zelve. Gij denkt dat degenen -, of zij nu Roomsch-Katholiek of Christelijk-orthodox zich noemen, wat doet het er aan af of aan toe -, die de leer van Jezus Christus, en de eer van God voortdurend in den mond voeren, die beweren dat die leer, en die eer, de richtsnoer is van hun gansche leven, dus ook niet anders kunnen zijn dan extra-brave, extra van al wat van deze aarde is los-zich-voelende menschen, hoogstaande karakters, onafhankelijken, strijders voor de deugd, tot welken prijs van zelf-opoffering dan ook! - En... als gij dan ziet van nabij, dan ontdekt gij dat er van al dit moois geen sprake is, dat alles wat den wereldling aankleeft óók eigen is aan deze zóógenaamde godsdienaars - (den goeden, zooals b.v. een

[p. 794]

pastoor van Rijn niet te na gesproken), en in U gaat het dientengevolge stormen van eerlijke verontwaardiging, en gij wordt tot een opstandeling tegen wat men U leerde, gij keert U af van wat gij gehuichel vindt, en gaat Uw eigen weg voortaan, - een eenling. - Toch schijnt het mij toe, dat er tusschen de Roomsch-Katholieke Kerk als instelling, als maatschappelijke instelling, en ons protestantisme, een oneindig verschil bestaat, een verschil dat de ex-priester Jos. van Veen misschien wel daarom niet zoo scherp voelt als ik, omdat hij altijd heeft gestaan aan de ééne zijde, ik daarentegen aan de andere. M.i. namelijk is er juist in dat aaneengeslotene, dat geen opstand, geen afdwalen toelaten van de R.K. Kerk een innerlijke kracht, die wij protestanten missen. Zeker, gelijk de geschiedenis van Keetje, en het door haar gewenschte, en door pastoor Voss handig-verhinderde huwelijk met een protestant bewijst, zulk een macht, een verborgen werkende, tot elken prijs aan de voorschriften der kerk gehoorzamende macht, leidt tot knoeierij, al is het er eene die de priester voor zijn eigen geweten kàn goedpraten, omdat hij handelt immers in het belang zijner Kerk. Ook de wijze waarop later, na Keetje's dood, aan haar geld een andere bestemming wordt gegeven dan zij zelve heeft gewild, zonder dat nogtans pastoor Voss ook maar in eenig opzicht handelt tegen de voorschriften zijner Kerk, zij is een schitterend getuigenis vóór de van protestantsche zijde algemeen-gehoorde aanklacht tegen de Roomsch-Katholieken: Zij doen alles voor de Kerk, en zij hebben daarbij de leus voor oogen: 't doel heiligt de middelen. Maar, met dat al, als Kerkgenootschap gaat er dan toch maar een ontwijfelbaar-gróóte kracht uit van deze instelling, die zulke dienaren weet te kweeken, die dat alles weet in stand te houden en haar gemeente in het algemeen weet te bevoordeelen ten koste van den eenling. - M.i. is daarom Celibatairen dan ook veel meer een aanklacht tegen de huichelarij, en de sleurgeloovigheid in het algemeen beschouwd, dan speciaal tegen die van de Roomsch-Katholieke Kerk. Want de pastoors Voss en Leusen, de kapelaans Casteleyns en Henssens, zij komen evengoed voor onder de protestanten, onder de dominees van welk kerkgenootschap ook, evenzeer als óók de protestanten hun waarlijke èchte martelaren des geloofs tellen in hunne pastoors ‘van Rijn’ of ‘Verbeek’. En, op dezelfde wijze, al is een huishouden van pastoors-dienstboden met de Keetjes, de Anna's, de Betjes, alleen denkbaar in R.K. omgeving, toch, ook in protestantsche kringen, worden machtelooze Keetjes en hare lotgenooten, namelijk eenvoudigen en nederigen naar de wereld, even goed het slachtoffer van knoeierijen, als welke R.K. dienstbode ook. Die dingen zijn algemeen-menschelijk, niet per-se-alleen verbonden aan een of ander Kerkgenootschap als zoodanig, zij zijn niet een gevolg van een bepaald soort van geloof, maar van élk geloof dat ontaardt in onoprechtheid en huichelarij en femelarij - Juist daarom eindig ik zooals ik begon: Celibatairen is een oprecht-geschreven sympathiek-aandoend boek, omdat het nergens den indruk maakt van te zijn ontworpen met de minder-edele bedoeling van den Roomsch-katholieken een venijnigen schop te willen geven achterna, maar treft en ontroert als de smartkreet eener ontgoochelde verscheurde ziel, die aanklaagt, niet uit haat, maar uit smart, om het zoo zijn der dingen.

Beschouwen we nu nog den roman uit een zuiver verhaal-oogpunt, dan heeft hij - dit zeide ik reeds - geen letterkundige beteekenis, maar toch is hij boeiend en interessant om te lezen, om het aparte van den inhoud, die ons binnenvoert in toestanden en in kringen, voor ons protestanten gansch en al nieuw. De gewone soort priester-zonde in den romanvorm is niets anders dan de ontleding van den zielestrijd van een de kuischheidsbelofte afgelegd hebbenden geestelijke, die achterna niet in staat is die te houden, en, na eenige wederwaardigheden, bezwijkt voor de verzoeking. Dien roman kennen we allen, vertelt ons dus niets bijzonders meer. Jos. van Veen echter voert U in in de Celibatairen-wereld der priesters en hunne dienstmeiden, - óók gedoemd op hare wijze tot dat leven van onvruchtbaarheid, - laat u het eigenaardige achter de schermen zien van die pastorie-meiden-bestaans, van dat hunne geestelijke meesters, die zij eenerzijds blindelings gehoorzamen, anderzijds kwaadaardig op den kop zitten. Het is voor een niet Roomsch-Katholiek dan ook een aardig gegeven deze ‘Keetje’ te volgen in hare verschillende diensten, en in hare verschillende wederwaardigheden bij zoo geheel verschillende pastoors. En het diner op Texel, waar zij Pleuntje helpt, munt uit, uit een literair oogpunt, als een der best-geschreven gedeelten, wat aangaat levendigheid van voorstelling en van beschrijving. Die geestelijke heeren, eerst vergaderend, dan jenever-drin-

[p. 795]

kend vóór den eten, terwijl Keetje achter de deur wacht op het Amen, dat voor háár het sein is om met de bitterglaasjes binnen te komen, zij zijn zeer goed-afgezien van de werkelijkheid in hunne zeer verschillende persoonlijkheden; en de auteur geeft zeer goed weer de stemming aan tafel, de opgewondenheid bij de lekkere spijzen, de laffe plagerijen waaraan de geduldige pastoor van Rijn bloot staat; terwijl het tooneeltje aan het slot, als de drie jonge kapelaans eerbiedig zijn zegen vragen voor hun volgend leven, een bewijs te meer is, hoe het den auteur geenzins te doen is geweest de R.K. priester-wereld per-se zwart te maken of te belasteren.

Alles saamgenomen een boek dat je iets te zeggen heeft, dat, als zoodanig, verdient te worden gelezen, óók, dunkt mij, door Roomsch-Katholieken-zelf.

ANNA DE SAVORNIN LOHMAN.