De Hollandsche Lelie. Jaargang 24

Brieven uit het hooge Noorden.
door Maria Petrovna.

XIX.

Es is eine alte Geschichte,
Doch bleibt sie immer neu,
Und wem sie just passiret
Dem bricht sie das Herz entzwei!

Ja, die woorden kwamen mij hier ook dikwijls in gedachten, telkens als ik weer nieuwe staaltjes hoorde, hoe hier met rechtsplegen, vonnissen en verbannen wordt omgesprongen!

- Reeds in een vroegeren brief heb ik over dit onderwerp een en ander verteld, maar ik moet er nog eens op terug komen, want iederen keer als men hier in zijn naaste omgeving zulke toestanden als het ware mede doorleeft, wordt men er door getroffen als door een striem in het aangezicht! Het is zoo geheel anders, als men in een nuchter krantenberichtje leest: ‘zooveel personen ter dood veroordeeld, zooveel verbannen’; men vindt het eerste natuurlijk vreeselijk, barbaarsch, maar realiseert nauwelijks wat het laatste beteekent.

Het is mijzelf ook zoo gegaan - totdat ik er hier in dit verbanningsoord van nabij meer van hoorde en zag en daarom denk ik, dat het ook anderen zal interesseeren eens eenige details van mij bekende gevallen te lezen.

Hier in Archangel woonde sinds eenige jaren de Engelsche familie B, wier leden zich echter niet hadden laten naturaliseeren, dus feitelijk geen Russische onderdanen waren. De bejaarde ouders hadden een dochter, een flink, ontwikkeld meisje, dat zich door het oprichten van een boekhandel een goed bestaan had weten te verzekeren.

Vooruitstrevend en wat vurig van aard, had zij ten tijde van de eerste Doema daarvoor propaganda gemaakt, zich daarmede gebrandmerkt als een ‘socialiste!’ en de aandacht van de overheid op zich gevestigd.

Nadat de vrijheid van drukpers was geproclameerd, had zij in haar winkel die geoorloofde boeken verkrijgbaar gesteld, die vroeger door de censuur verboden waren geweest en die nu natuurlijk gretig gekocht werden, vooral door het jongere geslacht, boeken waarover wij ons trouwens zouden verbazen, dat die als ‘gevaarlijk’, geweerd waren geworden.

Zooals men weet, was deze vrijheid van drukpers slechts een korte vreugde en werd even plotseling weer ingetrokken, als zij was uitgevaardigd; de censuur bovendien nog zoodanig verscherpt, dat zelfs de advertenties in de dagbladen daaraan onderworpen zijn en eenvoudig geschrapt worden, wanneer de censor dit wenschelijk acht.

Nu verzuimde Mejuffrouw B. (ik zal in het midden laten opzettelijk of doordat zij niet volkomen op de hoogte was, welke boeken weer ingetrokken waren) deze verboden lectuur uit haar winkel te verwijderen, welk strafbaar feit den chef der gendarmerie gerapporteerd was. Deze schijnt haar toen voorgeslagen te hebben hem geregeld te melden, wie bij haar de verboden boeken kocht of er navraag naar deed, waardoor zij dan voorloopig zelf buiten vervolging zou blijven. Maar zij had dezen spionnendienst verontwaardigd afgeslagen en zich daardoor den haat van bedoelden chef op den hals gehaald, die haar nu tot gevangenisstraf veroordeelde en zijn verbitterde vervolging ook later op haar bleef toepassen.

Nadat haar straftijd in de gevangenis ten einde was, waarbij zij ten volle de ellende in zulk een verblijf had leeren kennen, trachtte zij een paar maal het lot van haar vroegere mede-gevangenen wat te verzachten door hun clandestien brood of versnaperingen te doen toekomen. Doch ook dit werd ontdekt: het jonge meisje werd op een dag opgeroepen te verschijnen voor een troep gendarmes, die van hun chef luid het bevel ontvingen om ‘in geval zij deze vrouw binnen zooveel Meter (ik vergat hoeveel) in de nabijheid der gevangenis zouden zien, haar onverbiddelijk dood te schieten!’

Men kan zich indenken, welk een gevoel van verontwaardiging en verzet over zulk een hondsche bejegening in deze jonge vrouw oplaaide: toch gebood de voorzichtigheid zich te beheerschen, want zij begreep, dat haar positie op het spel stond en gedroeg zich waardig en kalm.

Geruimen tijd kon zij ongestoord haar werkkring vervullen - tot op een dag bevonden

[p. 778]

werd, dat zij een kist boeken (geoorloofde) verzonden had, deze, om beschadigen te voorkomen, in de kist had vast gestuwd met proppen krantenpapier en - hiertusschen waren eenige exemplaren van 1905 met ‘oproerigen’ inhoud, die waarschijnlijk bij ongeluk tusschen het oude pakpapier in haar magazijn waren verzeild geraakt! Dit was den ijverigen chef der gendarmerie weer gerapporteerd, vermoedelijk door een zijner handlangers, die als kwaadaardige speurhonden overal werkelijke of denkbeeldige politieke boosdoeners trachten op te sporen, met geen ander doel dan de hoop zich daardoor te onderscheiden en op den maatschappelijken ladder een sport hooger te stijgen. Met een hardnekkigheid, een betere zaak waardig, bespieden en vervolgen deze gendarmes al wat hun maar eenigszins als ‘politiek verdacht’ voorkomt; want geen andere misdaad, zelfs niet moord en doodslag, is zoo ernstig als het koesteren van vrijzinnige denkbeelden. En hebben zij ook maar één enkel draadje in handen, dan weten zij soms handig daaruit een geheel weefsel van verdachte kleur te spinnen - met noodlottige gevolgen voor hun slachtoffers en voor hen zelf een of andere onderscheiding voor betoonden dienstijver!

Nu had men een gelegenheid Mej. B. voorbeeldig te straffen.

Eenige voorzichtigheid moest blijkbaar in acht genomen worden, daar zij feitelijk nog Engelsch onderdaan was: in plaats dus van in haar woning binnen te dringen, werd haar gelast, juist op het oogenblik, dat zij met haar broer in eene slede stapte om een bezoek te gaan afleggen, zich onverwijld naar het politiebureau te begeven. Zonder eenig kwaad vermoeden voldeed zij onmiddelijk aan dit bevel. Maar wie schetst haar verbazing, haar verontwaardiging, haar jammer, toen men haar mededeelde, dat zij niet naar haar huis terug mocht keeren en binnen 24 uur over de grenzen gezet zou worden wegens politiek misdrijf!

Het arme meisje was wanhopig: plotseling weg, over de grenzen, weg van haar ouders, uit haar broodwinning - het was te ontzettend om het zich in te denken! Zelfs niet naar huis om haar zaken te regelen, om afscheid te nemen - wat moest zij beginnen? Haar broeder ging in de grootste verslagenheid naar een geacht ingezetene van de stad, met wien de familie B. bevriend was, om zijn bemiddeling in te roepen; maar het eenige, wat deze kon bereiken, was dit: nadat hij met zijn hoofd had borggestaan, dat Mej. B. niet zou trachten te vluchten, kreeg zij verlof in haar woning terug te keeren, om zich voor de reis van den volgenden dag voor te bereiden.

Welke tragische scènes daar in die woning werden afgespeeld, behoef ik niet nader te beschrijven: er werden bittere tranen geschreid van diepe smart over deze onverwachte scheiding en machtelooze woede tegen een despotisme, dat zoo maar zonder vorm van proces een familieleven uit elkaar rukte, een loopbaan knakte.

Alle vrienden en bekenden, wien het gerucht ter oore was gekomen, dat zich in de stad als een loopend vuur verspreid had, omdat Mej. B. een bekende persoonlijkheid was, kwamen afscheid nemen van haar, die zoo plotseling uit hun midden opgelicht, een onbestemde toekomst tegemoet ging. Ondertusschen moesten de zaken geregeld, het noodigste ingepakt worden: het was een verwarring, een opwinding, waarbij de uren omvlogen!

Na een slapelooze nacht, was het uur van vertrek weldra aangebroken. Onder geleide van twee gendarmes zou deze ‘politieke misdadigster’ over de grenzen gebracht worden; ware zij vroeger genaturaliseerd Russin geworden, wie weet of niet Siberië haar lot geworden was; nu werd zij over de Duitsche grens gebracht met ontzegging van het recht ooit in Rusland terug te keeren.

Het transporteeren van zulke bannelingen gaat gewoonlijk zoogenaamd ‘en étape’, dat wil zeggen met hun geleiders in een getraliede 3e klasse. Wanneer men echter het reisgeld voor zichzelf en de beide begeleidende gendarmes wil betalen, dan kan het vervoer in een gewone 3e klasse plaats hebben, hetgeen, zooal niet meer comfortabel, dan toch voor den schijn althans minder vernederend is.

Een vriendin van Mej. B. besloot tot aan de grenzen met haar samen te reizen om haar wat te troosten en het samenzijn met de gendarmes minder pijnlijk te maken, wat haar niet belet kon worden, daar de bannelinge door het storten van het reisgeld als gewoon 3e klasse-passagier de reis zou volbrengen. Zelfs wisten de beide dames, waarschijnlijk door een flinke fooi, de geleiders te bewegen haar toe te staan in St. Petersburg, waar een paar uur oponthoud was, afscheid te gaan nemen van eenige familieleden; op welke wijze dit geschiedde lekte

[p. 779]

niet uit, want hierover werd later het diepste stilzwijgen gehandhaafd om niet in nieuwe verwikkelingen te geraken en de gendarmes geen straf te bezorgen, over wier gedrag zij zich ook verder als opgedrongen reisgenooten niet te beklagen hadden.

Aan de grenzen namen de vriendinnen afscheid: de gendarmes verlieten de aan hun zorg toevertrouwde bannelinge.

Het plan van Mej. B. was voorloopig te trachten in Berlijn een betrekking te vinden: is dit in gewone gevallen al moeilijk, hoeveel te meer voor haar op wier paspoort vermeld stond, dat zij uit Rusland verbannen was wegens ‘lasterhaftes Benehmen’, waardoor zij, naar men mij verzekerde, ook dáár onder politietoezicht zou blijven! Waarschijnlijk zal zij de wijk moeten nemen naar Engeland, waar men daaromtrent minder moeilijk is: in elk geval moet zij weer van voren af aan den ladder opklimmen en zag zich den oogst van jarenlangen arbeid met één slag ontrukt.

Ik gaf een eenigszins uitvoerige beschrijving van de wijze, waarop men in Rusland slachtoffer van onedelen dienstijver kan worden, omdat ik meende, dat velen zulke toestanden niet vermoeden, evenmin als ik het deed voordat ik er zoo van nabij mede bekend raakte.

En zoo kan ik nog verschillende treffende staaltjes vertellen, lotgevallen van respectable menschen, waarmede ik omging en die ieder hun bizondere lijdensgeschiedenis hadden als politieke bannelingen.

Zoo ontmoette ik o.a. een dokter, buitengewoon knap operateur, die in Odessa aan het hoofd had gestaan van een groote kliniek en wiens bekwaamheid en humaniteit daar bizonder op prijs gesteld werden. Wegens ‘politieke redenen’ naar Archangel verbannen, moest hij daar eerst de gebruikelijke gevangenisstraf ondergaan. Zijn vrouw was hem intusschen met hun gezin vrijwillig in zijn ballingschap gevolgd en had zich te Archangel metterwoon gevestigd.

Toen nu de dokter uit de gevangenis ontslagen was, kreeg hij al spoedig een groote praktijk en alles zou goed gegaan zijn, ware niet onder de hand in Odessa ook over zijn vrouw het vonnis van verbanning geveld!

Dit was een nieuwe slag voor het doktersgezin: nu moest de vrouw de door den dokter verlaten plaats in de gevangenis gaan innemen, haar gezin aan de zorgen van een vreemde overlatend en kon zij menige bittere ervaring uit het treurige gevangenisleven opdoen.

Bij de eerste inspectie door den chef der gevangenis, welke plechtigheid de doktersvrouw in een groot lokaal tusschen allerlei geboefte moest medemaken, werd haar gelast bij het binnenkomen van den chef op te staan en in die houding te blijven, totdat de geheele inspectie was afgeloopen. De verbitterde vrouw weigerde hieraan gevolg te geven: zij verklaarde het haar bekende gevangenis-reglement te willen gehoorzamen, maar dit was een autocratische instelling van dezen specialen chef, die nergens vermeld stond. De chef, hierover in woede ontstoken, gelastte onmiddelijk aan twee soldaten ‘een onderzoek aan den lijve’ van deze gevangene! Hiertoe was niet de minste aanleiding; maar hij maakte van dit zijn recht gebruik om deze beschaafde vrouw, die voor hem het hoofd niet wilde buigen, omdat zij zich onschuldig gevoelde, op vernederende wijze te krenken, een vernedering, waartegen zij weerloos stond.

Toen later haar oudste kinderen haar in de gevangenis een bezoek brachten, wat in tegenwoordigheid van een bewaker geschiedde, onderhield zij zich met hen in het Eransch. De bewaker maakte hierover in ruwe bewoordingen aanmerking, schold haar uit voor al wat leelijk was en toen zij hem antwoordde, gat hij haar een flinken duw, waarop zij, hem afwerende, verontwaardigd uitriep: ‘Hoe durft gij mij aan te raken? Ik zal protesteeren!’ Gevolg - een maand eenzame celstraf in een smerig hok voor de beleedigde vrouw, wegens ‘mishandeling’(!) van een beambte!

Sedert den afloop van den straftijd in de gevangenis, leeft het doktersgezin nu in Archangel, wel in ballingschap, maar geëerd door de bevolking. De dokter, die zooals ik reeds vermeldde, een bizonder knap operateur is, zou fortuin kunnen maken, maar het meeste staat hij af ten bate van minder bevoorrechte verbannen lotgenooten, voor wie in het gastvrije doktershuis ook dagelijks open tafel gehouden wordt. Onnoodig te zeggen, dat hiervan door velen gretig gebruik gemaakt wordt, zoodat er menigmaal 20-40 personen het middagmaal komen gebruiken, meestal stumperds, die in hun verbanningsoord nog geen werkkring konden vinden en aan gebrek ten prooi zijn.

Zoo zou ik voort kunnen gaan mij bekende voorbeelden op te noemen van slachtoffers van het onrechtvaardig toegepaste verbanningssysteem: van twee jonge meisjes, beiden ver-

[p. 780]

pleegsters, die 's nachts zonder eenige haar bekende of denkbare reden werden opgelicht, gevangen genomen en binnen vier en twintig uur in ballingschap weggevoerd uit het Zuiden naar het hooge Noorden, zonder zelfs haar naaste familieleden te kunnen verwittigen! En nog vele andere gevallen

Maar ik geloof, dat deze staaltjes al voldoende zijn om eenig denkbeeld van zulke toestanden te geven.

Het is eenvoudig ongelooflijk hoevelen verbannen worden zonder dat zij zich zelfs ooit met politiek inlieten, dus zuiver uit misverstand, naamverwarring of iets dergelijks en ook ontzettend konden worden ter dood gebracht wegens kleine vergrijpen, beleediging van een beambte, politiedienaar, enz., terwijl in beide gevallen ook de intrige een groote rol speelt.

Vooral in de Oostzee-provincies ging het een tijd lang onbarmhartig toe: daar kwam het menigmaal voor, dat een veroordeelde, na een hechtenis van slechts drie dagen, meteen geëxecuteerd werd, omdat toevallig de militaire rechter met zijn peleton soldaten zulk een plaats aandeed en meteen maar weer eens opruiming onder ‘de misdadigers’ hield, waarvan de gevangenissen overvuld waren! Door deze overhaaste handelwijze is natuurlijk elke rectificatie van gerechtelijke dwaling onmogelijk.

O, ik kan verzekeren, dat, als men zulke dingen hoort van geloofwaardige getuigen, het bloed begint te gisten en men dankbaar is als men in vertrouwd gezelschap zijn verontwaardiging eens kan lucht geven - in vertrouwd gezelschap, zeg ik, want men leert langzamerhand inzien, dat men zich moet bedwingen om niet in onaangenaam, misschien heilloos conflict te komen met het gezag, dat overal zijn gesalarieerde verklikkers heeft.

‘Doux pays!’ zal menigeen denken, ‘afschuwelijk om daar te moeten leven!’ Maar men raakt zoo langzamerhand aan zijn omgeving gewend, is soms zelfs geneigd te denken, dat die aanmaningen tot voorzichtigheid toch wel wat overdreven zijn - totdat er weer eens iets gebeurt, waardoor het besef wordt wakker geschud, dat men niet in ons vrije Holland leeft.

Of en hoe deze toestanden ooit zullen veranderen is voor vele beschaafde Russen zelf een groote vraag, waarvan zij de beantwoording in de naaste toekomst nog niet te gemoet zien.