De Hollandsche Lelie. Jaargang 24

Uit den ouden tijd.
door A.J. Servaas van Rooyen. Oud-Gemeente-archivaris.

XXXVIII.
Man en vrouw.

Dr J.J. van Toorenbergen gaf in 1882 uit een belangrijk geschrift, getiteld: ‘Het oudste Nederlandsche Verboden Boek’ van 1523.

Dat verboden boek was de ‘Summa der Godliker schrifturen’, en, tot een ander doel, het noodig hebbende stuitteden we op een hoofdstuk, dat waard is in breeder kring bekend te worden.

We schrijven het gewoon weg af, en zullen het niet wikkelen in een omhulsel van geleerdheid.

Het is het 22e ‘Capittel’, behandelened ‘Hoe dat man ende vrouwe tsamen sullen leven, een goede leeringe nae den evangelie’.

Luister: ‘God heeft geen dinck so scerp bevolen ende gheboden als dat wi malcanderen sullen liefhebben, ende oock onse vianden. Als sinte Matheüs scrijft in syn V ca.: Hebt u vianden lief, sprack Christus. Sinte Pauwels vermaent in syn epistelen, dat die mannen haer huysvrouwen lief sullen hebben, maer eylaes, daer syn weinich menschen die weten hoe dat sy malcanderen lief

[p. 685]

sullen hebben, want ist sake dat ghi daerom u huisvrouwe alleen liefhebt, wanttet u huysvrouwe is, dat ghi haer alleen sinlick na u vleesch liefhebt, ende want si u dient ende behaget na den lichaem in scoenheyt, in edelheyt, in ryckdom, etc.

Van dese liefte en scrijft sinte Pauwels niet, want sulcke liefte is oock tusschen hoeren ende boeven, ende tusschen den beesten. Daerom en moecht ghi u huysvrouwe also niet liefhebben. Maer hoe dan? Ghy sult haer daerom liefhebben, want si u suster is in dat kerstenghelove, ende want si ooc erfghenaem is van die glorie Gods met u, ende want si denselven God dient die ghi dient, ende want si een doepsel ende die selve sacramenten met u ghemeyn heeft. Ende ghi sult haer ooc liefhebben om haer doechders, als scamelheyt, cuysheyt, neersticheyt, sorchvoudicheyt ende ander doechden, al ist sake dat si anders arm, onedel, ende lelick is. Ende oft si eenighe ondoecht in haer hadde, die salmen met goede manieren straffen, maer ghi en sult haer niet haten, maer altijt medelijden ende paceincie met haer hebben, gelijck als met een cranck vaetken. Als sinte Peter ons leert in syn eerste epistel iij. ca.: Ende als sulcken liefte tusschen malcanderen is, so sal die man dat hooft wesen, ende die vrouwe die minste. Die vrouwe sal den man dienen, als haer heer, ende die man sal sijn huysvrouwe liefhebben ende eeren als sijn eygen lichaem. Die man, als is hi dat hooft des vrouwen, hi en mach daerom sijn huysvrouwe niet verdrucken, maer haer neerstelicken beschermen. Ende hi sal meer arbeyden ende begheeren dat hem die vrouwe liefheeft, dan dat si hem vreest. Ende hi sal also sijn huysvrouwe liefhebben als God ons liefgehadt heeft, doe wi noch syn vianden waren, ende doe wi besmet waren met onse sonden. Also sal een man sijn huysvrouwe liefhebben al ist sake dat si lelick oft wonderlick is. Hy en sal niet wreet ende hart teghen haer wesen, maar hi sal haer verduldelick draghen ende met soeticheyt vermanen. Ende is dat sake dat ghi dat hooft syt. Waerom wilt ghi dan uwen lichaem, dat is u huysvrouwe, afslaen oft verdrijven? Die man zal die vrouwe beschermen ende vermanen, ende onder disciplijn houden, ende sien daer toe, dat si haer niet te costelick en cleedt of verciert met costelicke cleynodiën na die uitwendicheyt des weerelts, daer sal die man toe sien, want dit begeeren die vrouwen uut der nature. Ende dat proncken is groote sonde om der scandalizatiën wille, die daer uut comt, want t en betaemt een kerstenvrouwe niet also gecleet te gaen uutwendich als die heydensche vrouwen deden. Want dit straft die Prophete Esaias int iij. ca. - Ende selde is si eens mans huysvrouwe alleen, die haer so uutwendich toemaect ende verciert, ende si geven menigen mensche een oersake van quade begeerten. Ende aenghesien dat ghi eenen man hebt, waerom doch soect ghi noch meer mans te behagen? Hier sal die man der vrouwen hooft ende heer wesen, ende verbieden desen oncost ende hovaerdye in sijn huysvrouwe, ende vermanen haer ende leeren dat si met doechden arbeyt behagelick te wesen, niet met cleynodiën, want daer kan men wel een lichte vrouwe mede vercieren. Ende daerom ist gheen wonder dat wij van den heeren worden ghescat, als si sien dat ghi so uutwendig ghecleet gaet, want die heeren verteeren u goet, na dat ghi u selven uutwendich cleet. Hierom sal die man toe sien, dat die vrouwe hier een middel in hout. Ende die vrouwe sal dan haren man houden als haer overste, si sal den man liefhebben als haer lichaem, maer si sal hem eeren ende ontsien als haer heere. Want also was Sara Abraham onderdanich, ende si plach hem heere te heeten, als sinte Peter scrijft in sijn eerste epistel int iij. capittel. Also dede Monica, sint Augustijns moeder, die haren man oec so eerde, ende als hi toornich of droncken was, so en strafte si haren man niet, maer als dat ghedaen was, so vermaende si haren man: also sullen alle vrouwen doen. Aldus sal dan onder den echten staet gheen sinlicke liefte sijn, maer godlicke liefte. Ende dan sullen si malcanderen helpen om den cost te winnen, ende die vrouwe sal binnen toesien, ende die man buyten. Ende sulcken leven is God seer aangenaem, want hij heeftet inden paradyse selver ingheset. Die man zal der vrouwen altijd wat toegheven.

Ende somtijts sullen si ook in cuysheit leven met opset, op dat sy oock mogen vasten ende bidden. Ende het waere altijt beter dat ghelyck vergaderde met ghelyck, want nemet een arme knecht een edel of ryck wijf, soo wilt die vrouwe dat hooft wesen, ende dat is tegen sinte Pauwels leeringe. Ende neemt een arm maecht eenen rijcken of edelen man, so wort si geen huysvrouwe, maer een dienstmaecht, want hi en kent haer niet syns ghelijcke ende hi hout haer syn minste te wesen. Ende dit is oock tegen sinte Pauwels leeringe, want¹⁾ also en heeft die vrouwe geen man ghecregen, maer een tyran

1) In de uitgave van 1526 komt een variant voor.

[p. 686]

ende een overheer, welc oock niet godlick en is, want Eva niet van Adams voet ghenomen, maer van Adams syde. Niettemin als rijcke luyden met arme luyden inden echt vergaderen, ende si nochtans malcander ghelycke liefhebben alsoe dat die man altijt thoeft blyft, ende dat hi nochtans die vrouwe niet en versmaet, maer dit si altijt malcander ghelijcke liefhebben hoe sy sijn, arm of ryck, edel of onedel, goet of quaet, so ist een christelick leven. Want in dese sake sal men altijt meer aensien die wille Gods dan aermoede of ryckdom’.

De schrijver behandelt onder meer ook het ‘sevende ghebot ende hoe dat men t houden moet, niet na Moyses wet, maar na dat Evangelium’.

Als verband houdende met ons onderwerp schrijven we dat ook nog af.

‘Dat sevende ghebot is: Ghy sult niet oncuysch wesen. Doer dit ghebot wort alle onsuverheyt verboden, van alle manieren. Het si met personen die in den echten staet syn, ofte die vrij syn. Alle oncuysheyt is van Godt verboden, maer de Joden, die Moyses wet hadden, meynden als si metten wercken niet overghetreden en hadden, so lange meynden si dat si dit ghebot volbrachten. Nu vindt men dierghelijcke veel kersten menschen, die dit selfde ooc meynen, ende dit en syn Gods discipelen niet, ende si houden dat gebot des Evangelys niet, maer si sijn Moyses discipelen, ende si houden Moyses gheboden, dat is si houden alleen, dat si metten wercken niet en sondighen. Dese menschen bedrieghen hem selven, wat wi en sijn niet alleen verbonden tot Moyses wet, maer oock tot die wet des Evangelys, dat is, wi en moeten niet alleen metten wercken, niet sondighen, maar wien moeten oock met ten wille, oft metter herten, oft metter begheerten niet sondighen. Want ons lieve Heere seyt int Evangelie: Het was den Joden gheboden, dat si niet in oncuysheyt en souden leven, Ic segge u, dat alle de ghene die een vrouwe aensiet om te sondighen, die heeft in syn herte al oncuysheit volbracht. Daerom worde, ons onder dit ghebot verboden alle manieren die tot wellust des vleesches draghen, als tasten, kallen, hooren, singhen, dencken ende aensien dinghen, die tot oncuysheyt draghen. Ende daerom doen si altemale teghen dit ghebot, die daer raet oft doet daertoe geven, die daer eenighe oorsaeke toe syn, oft die brieven om sulcke dinghen schryven, oft boetschappen doen, oft die haer huys daertoe leenen oft verhueren, oft dat in haer huys laten geschien, ende bisonder sondighen si die daer van alsulcke dinghen kallen daer kinderen bi sijn, want hier worden si doer verdorven ende si leeren quaet, dat si niet en wisten. Ende wee den ghenen, die de kinderen alsulcker dinghen leert, oft die haer tot sonden brengt. Item teghen dit gebot doen si die uutwendigheyt van cleederen bedenken ende maken, die een oorsake syn der sonden. Ende om dit ghebot te houden ende te volbrenghen behoeven wi sonderlinghe de gratie Gods almachtich, want het is boven der natuere. Nochtans niet te min ghi sult weten, dat alle becooringe gheen dootsonde en is, want de becooringe is in hem selven goet, want si geeft ons een oorsake dat wi strijden ende ghecroont werden, maer veel menschen claghen, dat haer die becooringhe te swaer is, ende si becooren haar selven, dat is si gheven haer selven een oorsake tot die becooringhe, oft door overvloedicheyt van eten ende drincken oft doen tasten, oft want si haer ooghen niet en bewaren ende deser ghelycke. Dese menschen en schouwen de oorsake niet, ende als haer die ghedachten aencomen so en weeren si haar niet, maer si hebben daer gheneuchte in, ende si walgen daermede in haer herte. Dese menschen becooren haer selve, als sinte Jacob schrijft in sijn Epistel int eerste Capittel. Daerom die dit ghebot wil houden die sal hem selven Gode bevelen ende schouwen alle de oorsaken, waer hi can ende mach, ende als hem de becoringhe aen coemt, so sal hi hem keeren tot sijn ghebedt, oft hi sal van die stede gaen ende nemen wat voor te doen. Aldus mach een mensche doer die gratie Gods die becoringe verwinnen. Ende hi sal Godt sinen genadighen Vader, altijt syn crancheyt claghen ende biechten, ende belijden altijt sijn ghenegentheijt totten quade. Ende alsmen dese affectie aldus Gode biechtet met een vast ghelove, so wil hi onser ontfermen ende ghenadich syn. Ende dese ghedachten en sijn altijt niet allycke groote sonde, maer hoe dat een mensche daer meer gheneuchten in heeft, hoe dat de sonde grooter is. Daerom, die teghen haren wille overvallen worden als joncfrouwen die ghewelt lijden, is dat sake dat haer herte ende wille niet en sondicht, so en can dat vleesch oock niet gesondighen, ende alsulcke joncfrouwen verliesen haar maechdelike reynicheyt voor de weerelt, maar niet voor Godt, want voor Godt en can dat vleesche niet ghesondighen, dat herte ende den wille moet eerst gesondicht hebben, daerom is alle sonde intherte ende inden wille ghelegen, ende in de genuechte, die tot den wille comt, ende dese gesmeekte ende de sonde vermach so wel geschieden onder de gehoude (gehuwde) lieden, als in ander verboden oncuysheyt daerom moet een yegelick wel toesien, gelijck als een man weldroncken drincken vermach in sinen eyghenen wyn, also vermach een man wel dootsonde doen inden trouwelicken Staet. Ende al ist dat sake, dattet groote conste is

[p. 687]

den maechdelicken stàet te houden onbesmet, het is ymmer so groote conste in den echt recht te leven.’

In deze min of meer wijze lessen zal wel niet de oorzaak van het verbod liggen, maar vergeten we niet, dat het plakkaat van Keizer Karel V, waarin 't boek wordt verboden, zegt, - van dit en van boeken met andere titels - ‘die schijnen goedt te zijn, hoewel dieselve bouxkens inhouden diversche dwaelingen’.

Dat de inhoud voor heel erg werd gehouden bewijst wel, dat de drukker Jan Zeverts van Leyden uit de landen van Holland, Zeeland en West-Friesland werd gebannen.