De Hollandsche Lelie. Jaargang 24

Boekbeschouwing.
Drie boeken van Vrouwenliefde.

Evy Holzinger door Jeanne van Lakerveld Bisdom (uitgever M. Hols - Den Haag.)

De Vervulling door Sara Bouterse. Uitgever Scheltens en Giltay - Amsterdam.)

De sprong in het duister door Esjee (uitgever Tjeenk Willink en Zn. - Haarlem.)

Omdat deze in den afgeloopen winter alle drie verschenen boeken van vrouwen op verschillende manier het eeuwig-oude, eeuwignieuwe onderwerp behandelen van de liefde der vrouw tot den man noem ik ze te zamen in dit artikel. Er is altijd iets aandoenlijks in, voor wie dóór de regels heen vermag te lezen, in de boeken van vrouwen na te gaan haar smachten om, haar onbevredigd-gebleven verlangen náár het ideaal, dat in haar gedachtenleven wordt gemaakt van ‘den’ man. Want immers indien zij maar het geheim verstond van de dingen te nemen zooals zij nu eenmaal zijn, van te begrijpen, dat de echtgenoot in spé nóóit iets anders zal zijn dan, evenals zij zelve, een onvolmaaktheid, met de aan zijn aard en zijn geslacht en zijn man-zijn nu eenmaal eigen gebreken, wáárlijk ik geloof, héél wat romans en novellen - min of meer uitstortingen van eigen doorleefd leed - zouden ongeschreven blijven! - Zooals echter nu eenmaal wij vrouwen gemaakt zijn kunnen wij het idealiseeren niet laten, wij scheppen ons een droombeeld; of wij meenen het te ontmoeten in de werkelijkheid ter eeniger tijd, en dan verdwijnt het vroeg of laat voor goed, hetzij vóór of nà het huwelijk, of wij blijven er op wachten ons leven lang - vergeefs...; zij onder ons, die dan schrijven kunnen, brengen de aldus doorleefde smart op papier. Ik geloof dat het dáárvan komt, dat zoo weinig boeken van vrouwen de levensenergie, de gestaalde levensbeschouwing prediken, van bijv. een Gustav Frenssen, - om nu maar een voorbeeld te noemen van een hedendaagsch véélgelezen auteur. - Mannen treden uit. zich zelf uit - om met Byron te spreken: ‘For love is in man's life a thing apart; 't is womans whole existence.’ - Juist omdat het voor hem is een ‘thing apart’, dáárom kan hij zich beter verdiepen in abstracte beschouwingen over allerlei de maatschappij of de groote levensproblemen rakende dingen wanneer hij er zich toe zet een roman te schrijven, dan de in hetzelfde geval verkeerende vrouw, wier geheele gedachtenleven draait om wat zij te vergeefs hoopte en zocht, hetzij dan vergeefs, omdat de werkelijkheid haar liet wachten zonder einde, hetzij omdat diezelfde werkelijkheid haar de oogen opende voor haar vergissing, en neerploffen liet in een afgrond van désillusie.

Uit dat oogpunt is de titel van het boek van Esjee, (die den moed mist harer veel jongere collega's van òpenlijk haren naam te noemen), wèl juist gekozen. De sprong in het duister betitelt zij het huwelijk; - terecht, indien men een mijner zeer intieme bekenden, een lieve gehuwde vrouw, mag gelooven, die mij eens, met een weemoed van véél leed-verraden zeide: ‘Wat doet het er toe af of aan of men een man in het engagement wat langer of wat korter kent, of men spoedig trouwt dan wel na een langere kennismaking, een waagstuk, een niet-weten-wat-men-tegemoet gaat, blijft het toch stééds.’

In hoeverre zij te pessimistisch was daargelaten, meen ik echter wel te durven zeggen, dat óók Esjee ditzelfde denkbeeld naar wáárheid uitwerkte: de gróóte verwachtingen eener héél-liefhebbende echtgenoote, die, ondanks al

[p. 43]

den ernst harer plichtsopvatting en van haar willen gelukkig zijn, tot de bittere ontdekking komt, dat zij zich vergiste; - of het de schuld was harer te hoog gespannen verwachtingen, dan wel die van haar man-zelf schijnt mij intusschen in het boek een niet-genoeg opgeloste vraag. Ik zou zeggen, het éérste was het geval, terwijl het mij toeschijnt, dat de auteur in tegendeel haar heldin beschouwt als een soort slachtosser. Het is jammer, dat dit op-zich-zelf boeiend probleem, de botsingen nà het uit wàre liefde gesloten huwelijk, niet met zoo groot talent is uitgewerkt, als juist in dit geval noodig zou zijn geweest. De schrijfster verdeelde haar roman in drie deelen, waarvan de titels iets zeer aantrekkelijks hebben: De Sprong, Het Duister, en Daarna. Maar haar stijl is te ouderwetsch, haar karakters zijn te conventioneel, dan dat men voor haar werk die belangstelling kan blijven koesteren, die het om den inhoud zou verdienen.

In Jeanne van Lakerfeld Bisdom daarentegen schuilt het ontwakend talent der jonge beginnende; beginnende óók waar het liefdesondervinding geldt.

Bij haar is de teekening van ‘den’ man nog gehéél en al iets bedachts. Zóó stelt zij zich hem voor, dat hij zou moeten zijn, om, volgens haar, op te verlieven; een verleidelijke, er maar dadelijk met een andermans vrouw van dóórgaande, alle harten-veroverende ‘Arthur’, tegenover wien de trouw en de toewijding van een braven ‘Henk’ geheel machteloos zijn, van wege zijn (Arthur's) on wederstaanbaarheid. Maar zij geest er zich geen rekenschap van, dat noch een ‘Arthur’, noch een ‘Henk’ iets gemeen hebben met gewone dagelijksche werkelijkheids-mannen, dat zij de te-veel-volmaakt-uitgedachte verbeeldings-producten zijn harer jonge onervaren meisjes-ziel. Een Evy, als zij in haar heldin teekent, zou, indien er zulke ‘Arthur's’ en zulke ‘Henks’ waren, eigenlijk een malloot wezen haar geluk naast den laatsten inééns te vergooien, op de lichtzinnige roekelooze wijze door Jeanne van Lakerveld Bisdom beschreven. Maar zulke volmaakte ‘Henks’ zijn er niet; zij, de jonge auteur, dróómt zich zoo ‘den’ man in het gelukkige huwelijk. En dáárom is haar in dikwijls héél boeienden stijl geschreven, en met héél levendige tasereelen uitgewerkte roman, waarin men met genoegen begroet een véélbelovend talent, naar den inhoud nog een vergissing, een onrijpheid.

Sara Bouterse komt m.i. het méést aan de werkelijkheid der dingen nabij, in hare teekening van den schilder, die éérst het jonge meisje verleidt, dan haar niet kan trouwen, omdat hij niet den moed vindt een scheiding van zijn wettige vrouw dóór te zetten. Hier hebben we te doen met een veel meer onvolmaakt man-type, dan de ideaalvoorstellingen van Jeanne van Lakerveld Bisdom. Deze schilder-zelf heest Sara Bouterse goed uitgebeeld in zijn weiselend spelen met een jongbestaan, dat hij vernielt. De bijomstandigheden daarentegen lijken mij véél te idealistisch opgezet. Wanneer een meisje uit den beschaafden stand zich aldus ‘vergooit’, - om den geijkten term te gebruiken voor een dergelijk geval - aan een gehuwd man, dan heest zij heusch zijdens hare bloedverwanten niet anders te wachten dan woede, minachting, verguizing. In plaats daarvan neemt deze geheele familie, vader, moeder, broeders en zusters, de gansche zaak, het openlijk wegloopen, om op een kamer te gaan leven met den schilder, heel kalmpjes op, een van de zwagers komt zijn schoonzuster eens gemoedelijk bezoeken, als ware er volstrekt niets bijzonders gebeurd, en, als het einde van de verhouding dáár is, en het jonge meisje geen andere toevlucht heest dan onder het ouderlijke dak terug te keeren, dan wordt zij daar door allen met open armen ontvangen, en het verhaal eindigt met de beschrijving van een lief familieavondje, waarin de ‘gevallene’ haar gewone plaats weer inneemt, als ware zij nooit weggeweest. In dit alles, in dit bijwerk, zondigt Sara Bouterse grovelijk tegen alle waarschijnlijkheid, hetgeen te meer jammer is, omdat haar uitbeelding van den zwager ‘Piet’, en van de verschillende personen in het kringetje van Galen, zich kenmerkt door goede opmerkingsgave en levendigheid van stijl en natuurlijkheid van voorstelling.

Men krijgt door deze fout den indruk, dat óók hier iets ‘bedachts’, iets niet zelf-doorvoelds is gekozen tot intrigue.

De auteur heest zich in de liefde tot den schilder, in het zich hem vrijelijk, zonder angst voor wat ‘men’ zegt, ingeleefd in haar gedachten, maar is er niet in dóórgedrongen hoe vèr-reikend de gevolgen van zoo'n daad zouden zijn, werd zij werkelijk begaan. Ook het ontwaken van die liefde, vooral van den kant van het jonge meisje, gaat te bruusk toe, te weinig-ècht. Daarentegen komen er uitstekende tooneelen voor, waar het de

[p. 44]

schildering geldt van Bertha's gevoelens tijdens hun verhouding.

Wat echter in deze drie boeken treft als één zelfde kenmerk van door vrouwen te zijn geschreven, dat is de wijze waarop alle drie maken de liefde tot den man het middelpunt, het hoofd-doel, het éénig-begeerlijke-, kan men wel zeggen-, van vrouwenlot. Bij Jeanne Lakerveld Bisdom gaat de heldin op de traditioneele roman-manier dood, nadat zij zich haar vergissing bewust werd, en haar roes heest uitgeleefd; bij Esjee overleest de in haar huwelijkseischen zich bedrogen achtende jonge echtgenoote evenmin haar teleurstelling; en, zoo Sara Bouterse haar heldin het leven laat behouden, zij legt er toch allen nadruk op, dat dit géén waarde meer heest voor haar, zich voor haar uitstrekt als een troostelooze leegte:

‘Indien je deze regelen leest Rosy, zal ik er niet meer zijn, zal ik uit een leven zijn verdwenen, waarin ik het mooiste wat er bestaat, onbaatzuchtige mannen- en reine kinderliefde, versmaad en verguisd heb voor een kort oogenblik van wellustige liefde...

Als ik sidderend voor Gods rechterstoel zal verschijnen, zal er niets of niemand zijn, die voor mij pleiten kan.

Rosy, de biecht, die ik nu ga doen, is de biecht van een stervende, de vergeving, die ik ga afsmeeken aan allen, en, o God, bovenal aan mijn armen man en kinderen, is de laatste smeekbede van eene stervende,’ (uit Evy Holzinger door Jeanne van Lakerveld Bisdom.)

‘Lang duurde de strijd niet. Het teere, door verdriet en overspanning en gebrek aan zorg uitgeputte lichaam, kon geen wederstand bieden aan de hevigheid van den ziekte-aanval.’ (uit: De sprong in het duister van Esjee).

‘Het was nu drie weken geleden, dat zij thuis kwam. O, zij waren goed voor haar geweest. Zij moest dat dankend bedenken. In komende dagen van rouwend leed, in al de jaren, die nog voor haar kwamen. Jaren? Hoevele nog....

Zij dacht er aan, dat dit nu haar leven zou zijn. Zijn naam, die hier niet genoemd mocht worden, die werd gemeden als een smet. Zij zou leven hier in haar kleine, zorgende plichten, maar met al heur gedachten gesmeed aan den korten tijd, waarin haar liefde geluk was.

De tijd dien zij vergeten moest.

Toen stond zij op. Het was haar of zij nooit genoeg zou kunnen weenen’.... (uit: De Vervulling, van Sara Bouterse).

Heb ik geen gelijk, indien ik beweer, dat men in deze drie citaten onmiddellijk herkent de vrouwenhand, die de overigens zoo totaal verschillende drie boeken schreef! - Alle drie auteurs zijn ervan overtuigd hoe haar heldin geen ander geluk, geen ander levensmooi meer overblijven kàn, na bedrogen liefde! - Voor geen harer bestaat die uitkomst van het zich met het leven weten te verzoenen, door te aanvaarden den strijd ervan -, die een gerijpter pen kenmerkt. Vandaar dat ik sprak in den aanhef van dit artikel van een te ideale voorstelling van mannen en van liefde. Hélène Lapidoth Swarth, wier bundel Villa Vrede ik onlangs besprak, heest in ditzelfde opzicht een veel dieper blik geslagen in vrouwenlot, waar zij, in althans twéé harer drie novellen, de in liefde-teleurstelling lijdende vrouw ons laat zien niet als een wanhopig-stervende, maar als een kalm-berustende. In Villa Vrede, de eerste der novellen, waarnaar het boekje heet, zijn het zelfs twéé vrouwen, het jonge meisje Lisy, en de tante Frieda, die beiden haar levenslot van onbeantwoorde liefde rustig aanvaarden, met moed en wilskracht; terwijl in het m.i. méést doorvoelde: Berusting, de daaraanvolgende novelle, een geheel met de werkelijkheid overeenkomend geval wordt ontleed, in de niet-gelukkige, in haar man-zichgeheel-teleurgesteld-voelende Marie, welke toch de kracht en het plichtsbesef toont zich aan hem in zijn ziek-zijn en levenslange hulpeloosheid geduldig te wijden, als iets dat van zelf spreekt, zonder morren of zich aanstellen.

De drie auteurs daarentegen, wier boeken ik hierboven noem, en die, wat twee harer aangaat, geloof ik nog jong zijn, verkeeren nog in dat eenigzins onrijpe stadium, waarin het jonge-meisje, of de jonge-vrouw, geloost, dat de liefde alles is, en dat met het verdwijnen daarvan dientengevolge óók de kracht en de moed tot verder-leven ophoudt. Kenmerkend is daarbij het tot de gewone éérstbeginners-fout behooren van Esjee en Jeanne van Lakerveld Bisdom, (maar Esjee is geen beginster), van er maar dadelijk een einde aan te maken door den dood. Geschiedt zoo'n einde vrijwillig, gelijk in het geval Evy Holzinger, dan laat ik het nog daar; wanneer echter een net-van-pas-komende long-ontsteking, waaronder het ‘teer gestel’ natuurlijk bezwijkt, moet dienen om de levensmoede er uit te helpen, zooals Esjee het beschrijft, dan wordt zoo'n redmiddeltje, van net op het

[p. 45]

rechte oogenblik doodgaan, al héél onwaarschijnlijk. - Alweder, Sara Bouterse, die haar heldin tot de grauwe alledaagschheid van het gewone sleurleven veroordeelt, komt verreweg het meest nabij aan gezond realisme.

Daarom zou ik haar roman verreweg de beste, én naar uitwerking, én naar stijl, én naar karakterteekening, willen noemen, gelijk ik die van Esjée in diezelfde opzichten het minst gelukt acht. Zij, die een zoo goed-gedacht-gegeven koos, maakt er zich in de uitwerking daarvan, in haar toooneelen en personen-beschrijving, veel te dor en te oppervlakkig van af. Tusschenin staat Jeanne van Lakerveld Bisdom, met nu en dan heelgelukkig gekozen woorden en zinnen, heel gevoelig gedachte tafereeltjes, maar wier stijl nog te conventioneel is dikwijls, wier karakterbeschrijving nog te weinig met de werkelijkheid overeenkomt. In haar zie ik een belofte, in Sara Bouterse een zich méér en méér ontknoppend talent, in Esjee niet meer dan een gewone middelmaat-auteur. Maar alle drie zijn vrouwen dóór en dóór in haar werk; - ook al hadden zij er haar namen niet bij vermeld zou dit onloochenbaar gebleken zijn.

ANNA DE SAVORNIN LOHMAN.