De Hollandsche Lelie. Jaargang 23

[p. 661]

Naar aanleiding van Toen en Nu.
(Zie Lelie No. 25 van 22 December 1909.)

VI. Lodewijk de Vijftiende en De Vrouw.
(Vervolg en slot van No. 40.)
Terugblik.

Lodewijk de Vijftiende is niet meer. - -

‘Een nieuw tijdvak’, - aldus schrijft Carlyle in zijn ‘French Revolution’, - ‘is aangebroken.’

- - - Het tijdperk der Revolutie. Lodewijk de Zestiende zal straks onder de guillotine boeten voor de ellende, die zijn grootvader over Frankrijk gebracht heeft. Wat die ellende was, welk een schrikkelijke verantwoording hij, die eenmaal ‘Le Bien aimé’ heette, aan zijn land heeft op zich geladen, Carlyle schildert het in den aan vang van het bovengenoemde boek met die scherpzinnigheid, in dien vlijmenden stijl, met die sobere, juist gekozen woorden, waarin hij uitmunt boven alle geschiedschrijvers. Enkele gedeelten uit dat eerste hoofdstuk van die ‘French Revolution’ wil ik hier overnemen, in hun drogen, korten, aangrijpenden ernst. Zij teekenen die laatste levensuren van Lodewijk XV, met de waarschuwende gedachten, welke zij in ons opwekken, in soberen, daarom te meer aangrijpenden eenvoud: ‘Vreeselijk voor ieder menschenkind is de dood. Ons klein, bekrompen tehuis, van aardsch bestaan, waarin we leefden onder klagen maar nochtans als in een tehuis, gaat voorbij in duisteren doodstrijd; in een onbekendheid van Scheiding, van Vreemdheid, van onvoorwaardelijke mogelijkheden. De heidensche keizer vraagt aan zijn ziel: Naar welke plaatsen reist gij thans? De Roomsch-Katholieke koning moet antwoorden: Tot het oordeel van den oppermachtigen God. Ja, het is een opmaken van de levenssom, een eindrekening; een inlevering van de som der daden gedaan in het aardsche leven; zij zijn nu volbracht; en ze liggen daar als niet meer te veranderen feiten, en ze zullen hun vruchten dragen zoolang als de eeuwigheid zal duren. - Lodewijk XV had altijd den meest koninklijken afkeer van den dood. Stel u zijn toestand voor nu die dood aan zijn eigen hart hamert, ongewenscht, onverbiddelijk! Ja, arme Lodewijk, de dood heeft u gevonden. Geen paleismuren of lijfwachten, geen prachtige behangsels of stijf ceremonieel kan hem buiten houden. Hij is hier; hier naast uw levensadem, dien hij gaat uitblazen. Gij, wiens geheele bestaan tot hiertoe een schim, een vertooning geweest is, wordt nu ten slotte een werkelijkheid. Arme man, terwijl gij daar in somberen doodsangst op uw ziekbed u rondwentelt, welke gedachten moeten zich in u verdringen! Helaas, wat daad hebt gij gedaan, die gij niet liever ongedaan hadt moeten laten; welken sterveling hebt gij edelmoedig geholpen; met welk leed hebt gij erbarmen aan den dag gelegd? Zweven de vijfhonderd duizend geesten dergenen, die zoo jammerlijk verdwenen zijn op al die slagvelden, van Rossbach tot aan Québec, in dit uur om u heen? Of uw verachtelijke Harem? De vloek van moeders; de tranen en schande van dochters? Vreeselijk o, Lodewijk, moeten deze oogenblikken voor u zijn? Wij willen niet verder doordringen in de verschrikkingen van het doodsbed eens zondaars.’ - - -

- - En in die waarschuwende stem, die Carlyle aldus hoort aan het doodsbed van den plichtvergeten vorst, klinkt hem dan nog een andere waarschuwing tevens in de ooren, eene die zich richt tot ieder onzer, wiè we ook zijn: ‘Laat ook de geringste onzer geen vleienden troost aan zijn ziel toedienen. Want, Lodewijk was een heerscher; maar zijt gij ook er niet evengoed een? Zijn groot Frankrijk, wanneer ge het beziet van uit de sterrewereld, (die zelve nog niet eenmaal de oneindigheid is), het is niet grooter dan uw smal arbeidsveld, waar ook gij, getrouw zijt geweest of ontrouw! Menschenkind: Symbool van de eeuwigheid in tijd ingekerkerd, niet uwe werken, die alle sterfelijk zijn, oneindig klein, en de grootste daarin niet grooter dan het geringste, maar de geest waarin gij gewerkt hebt, dat alleen heeft waarde en voortbestaan.’ - - -

- Wèl heeft Carlyle gelijk. Maar dan ook, hoe vreeselijk een verantwoording valt daarmede niet terug op die vrouwen, onder wier invloed Lodewijk XV geleefd heeft; die den zwakkeling, op wien ze zulk een onbegrensde macht uitoefenden, steeds ten kwade leidden, steeds dieper in den afgrond deden neerzinken, in plaats van hem den weg te wijzen naar boven; en welk een verantwoording ook geldt die omgeving uit zijn jeugd, die hem, toen hij nog een rein kind was dat aan hun opvoeding was toebetrouwd, inwijdden in al wat er laags en leelijks en dierlijks is in het geslachtsleven; met de verraderlijke nevenbedoeling hem daardoor

[p. 662]

te ontzenuwen en tot een speelbal in hun handen te maken! O onze eigen verantwoording! Wáár is de grens waar ons handelen en doen niet meer komt voor onze eigen rekening; maar voor die van hen die ons maakten tot wat we als volwassenen geworden zijn! Neen, ik wil Lodewijk XV niet verdedigen. Maar toch, als ik terugdenk aan dat portret in het Louvre uit zijn kinderjaren, aan dien onschuldigen lieven trek om den lachenden mond, aan dien vriendelijken opslag van de blauwe kinderoogen, als ik me dan daarnaast dat eenzaam sterfbed voorstel, waaraan geen beden om zijn behoud zijn geslaakt, geen tranen zijn gestort van medelijden om zijn toestand, waar geen andere hand hem te kussen bleef dan die eener onreine Dubarry, dat sterfbed, in zijn meedoogenlooze vereenzaming nog oneindig jammerlijker van deerniswaardigheid dan straks het sterven van zijn opvolger onder de guillotine-bijl, wien in dien smadelijken dood nog de liefde steun en troost schonk van vrouw en kinderen, zie dan rijst voor mijn verbeelding die groote Oordeeldag, waarvan het Geloof een eindelijke afrekening verwacht van al de zonden, de gruwelen, de misdaden, de onrechtvaardigheden, die op deze aarde ongestraft en ongewroken bedreven worden, door de machtigen en aanzienlijken het méést dikwijls. En ik denk dan aan u, kardinaal de Fleury, de geestelijke leider en opvoeder van het Koningskind, die, hoe groot een staatsman ge ook moogt geweest zijn, geen nauwgezet zieleherder u betoondet, bedacht bovenal op het eeuwig heil van hem dien gij den weg hadt te wijzen naar Boven, maar dien gij in plaats daarvan verstriktet in listen en lagen, aan zijn onschuld van jonkheid gelegd, uw onbegrensden invloed misbruikend om den jongen echtgenoot, ter wille van uw vuig eigenbelang, te vervreemden van zijn eerst door hem oprechtbeminde vrouw, en daardoor den eersten, niet meer uit te roeien kiem leggend tot zijn later losbandig levensgedrag. Ik denk ook aan u, prinsen en prinsessen van den bloede, zijn speelnooten, en zijn ouderen in jaren tevens, voor wien de intimiteit waartoe uw bloedverwantschap aanleiding gaf, slechts een reden werd hem zoo vroeg mogelijk bekend te maken met alles wat er verborgen gemeens is in het leven van mannen en vrouwen. Maar meest van al denk ik aan u, de vrouwen, die hij op zijn levensweg bestemd was te ontmoeten; waarvan niet ééne zich ánders, hooger, beter vrouw toonde; en allen slechts belust waren op het verachtelijkste, voor geen middelen terugdeinzende eigenbelang. Ik denk aan eene Madame de Mailly, en aan hare zusters; de eene na de andere zich gevend tot 's Konings bijzit, onder de oogen zelve der Koningin die ze in naam heetten te dienen; geen listen en lagen ontziende, om zelve maar in eer en aanzien te geraken, ten koste van elkander. Ik denk aan eene la Pompadour, wier onbegrensde macht haar de gelegenheid bood in alle richtingen zegen te verspreiden; aan haar méér nog die gelegenheid bood dan aan anderen, omdat ze zich in alle staatszaken mengde en overal haar gunstelingen plaatste; maar die van alles wat er aldus in hare hand gegeven werd te doen niets volbracht, dan wat haar zelve tot kleinzielig voordeel en haar vaderland tot verderf kon strekken. Ik denk eindelijk aan la Dubarry, de laatste, de minste van allen welke, ieder op hare eigen wijze, tot den zedelijken ondergang van Lodewijk XV hebben meegewerkt; aan haar wier eenige verontschuldiging is, dat zij tot den Koning kwam in een tijdperk, waarin er reeds niets meer goeds van hem te maken kòn zijn, waarin alleen nog een deerne van haar slag vermocht hem te boeien. Die allen, in bonte rij zie ik hen zweven om dat kinderportret waarvan de onschuld-oogen nog niets verraden van het monster, dat straks in zedelijken zin uit den man groeien zal. En ik vraag me af: Aan wien de schuld?

De invloed van de vrouw op den man! Hij is zoo veelzijdig, zoo groot, dat niets onzinniger is dan de waan, dat de rol der vrouw op aarde minder belangrijk zou zijn dan die van het sterkere geslacht, omdat zij die meer in het verborgen speelt. De vrouw die héérscht, als moeder, als echtgenoote, als zuster, als vriendin, onbeperkt heerscht over den man in hare omgeving dien zij weet te leeren haar lief te hebben, zij kan van hem maken wat ze wil. Dat ze het allermeest en allereerst als maitresse alles vermag behoef ik hier wel niet nader uit te leggen. En dat er ook maitressen geweest zijn die van haar rol een hoogere, betere opvatting hadden dan die van Lodewijk XV, daarvan getuigt o.a. om maar een enkel voorbeeld te noemen, - óók gekozen uit het Fransche Koningsleven, - de geschiedenis der onvergetelijke fiere Agnes Sorèl. Wee daarom de vrouw, die zich hare roeping zoo weinig bewust is, dat ze die niet ten goede gebruikt maar ten kwade; wee over alle

[p. 663]

slechte moeders, zusters, dochters, vrouwen, minnaressen. Zij zijn het die den man, en in den man het menschdom, ten verderve voeren; evenals omgekeerd zij het ook zijn, die in het verborgen de zaden strooien van alle grootsche, edele daden door den man later in het openbare leven bedreven!

Straks nu wordt Lodewijk XV, haastig, zonder eerbetoon, bij nacht grafwaarts gedragen. Een onbetreurde doode! Neen er is geen smart in Parijs over dat sterven; veeleer een herademing, omdat men van zijn opvolger een betere regeering verwacht. Veertig jaren vroeger, bij de ziekte in Metz, was daarentegen overal geween en angstgebed; en vreugdebetoon bij het vernemen van de mare der genezing! Wat daartusschen ligt in die veertig jaren, het is de geschiedenis eener vrouwenregeering; eener Pompadour, eener Dubarry; het zijn de geheimen van het ‘Parc aux Cerfs.’ Het zijn de misdaden, de laaghartige kuiperijen, de begeerlijkheden, de verfoeilijke eer- en heerschzucht van vrouwen, die van haar sexe wèl den naam dragen, maar dien naam niet eerden door haar deugd. - Lodewijk XV is de slaaf geworden van de vrouw, die hij onteerde door zijn zinnenbegeerte. En dien smaad haar aangedaan in háár geslacht heeft ze als het ware aan hem gewroken in zijn levenseinde. Hij is lichamelijk gestorven door een vrouw; hij was reeds lang zedelijk vermoord door vrouwen.

En daarmede zijn de zuchten en tranen dier slachtoffers, dier moeders en dochters, die Carlyle in den geest aan zijn sterfbed zag staan, rechtvaardig betaald.

ANNA DE SAVORNIN LOHMAN.