De Hollandsche Lelie. Jaargang 23

Naar aanleiding van Toen en Nu.
(Zie Lelie No. 25 van 22 December 1909.)

V. Lodewijk de Vijftiende en De Vrouw.
(Vervolg van No. 37)
Madame du Barry.

Het ware te wenschen, zegt de geschiedschrijver van ‘La Vie privée de Louis XV’, dat men over het laatste tijdperk van Lodewijk de Vijftiende's regeering een sluierkon werpen, om het voor goed voor de oogen der nakomelingschap te verbergen; in zulk een poel van schande, ellende en bandeloosheid is het levenseinde van hem, dien men in den aanvang ‘Le Bien-Aimé’ noemde, smadelijk ten ondergegaan.

Na den dood namelijk van Madame de Pompadour gebruikte de Koning zijn herkregen vrijheid slechts, om zich tot den slaaf te maken van allerlei zinnelijke genietingen van de laagste soort. De eene voorbijgaande passie na de andere moest dienst doen, om hem oogenblikken van kortstondige opwinding te bezorgen, waartoe zijn verouderend en uitgeput lichaam hem hoe langer hoe minder geschikt maakte. Daarenboven werd zijn behoefte aan afleiding, aan zichzelfvergeten, nog grooter door de waarschuwende leegte welke opéén volgende sterfgevallen in zijn naaste omgeving deden ontstaan. Evenals in de laatste levensjaren van Lodewijk de Veertiende, - toen zóóvele prinsen en prinsessen door den dood weggemaaid werden dat men die sterfte ging toeschrijven

[p. 629]

aan onnatuurlijke oorzaken, aan door den Regent toegediend vergift, - evenzoo werd ook het einde van Lodewijk de Vijftiende's regeering gekenmerkt door talrijke treffende sterfgevallen, kort na elkander; die het heel eenzaam maakten in dat Paleis van Versailles, waar voor korten tijd nog zooveel drukte en vroolijkheid heerschten. De ‘Duc de Bourgogne,’ de oudste zoon van den Dauphin, was reeds vroeger, op tienjarigen leeftijd, aan een soort heupziekte bezweken. De Dauphin zelf, van wien Frankrijk redelijker wijze zooveel verwachtte, en die, voor zoover zijn weinige invloed op de regeeringszaken het toeliet, steeds zijn best had gedaan rechtvaardig en eerlijk te handelen te midden van het algemeene knoeien en intrigueeren, de Dauphin, dien de pokken gespaard hadden in die ernstige ziekte waarin zijn jonge vrouw zich, door haar trouwe oppassing, een blijvende eerezuil heeft gesticht, hij werd thans, in de kracht zijner jaren, weggerukt door een vliegende tering, welke, in het begin te veel verwaarloosd, toen men haar eindelijk met krachtiger middelen ging bestrijden reeds veel te ver gevorderd was om nog hoop te geven op genezing. En, evenals wijlen madame de Pompadour, legde hij, toen hem de waarheid duidelijk werd, een groeten stervensmoed aan den dag. Er is daarin een punt van overeenkomst tusschen die beiden, die elkander zoo spoedig in den dood volgden, dat misschien wel het éénige genoemd mag worden, dat er bestond tusschen twee in levenswandel en levensbeschouwing zoo verschillende menschen, welke elkaar hun leven lang dan ook oprecht haatten. Want, evenals madame de Pompadour tot dien priester, die haar in haar laatste oogenblikken bezocht, de koelbloedige woorden kon spreken: ‘Heb nog een oogenblik geduld, dan gaan we samen heen,’ evenzoo zag ook de Dauphin het oogenblik van zijn dood met een rustigen scherts op de lippen naderen. Er wordt van hem verhaald hoe hij, in de kamer van het paleis waar hij ziek lag en waar men nog slechts zijn dood afwachtte om naar Versailles te kunnen verhuizen, toevallig getuige was van de onkiesche haast, waarmede men, onder zijn vensters, alvast een en ander op een verhuiswagen opeenstapelde om te eerder gereed te zijn, als straks de doodsklok van den stervende zou geluid hebben. Wel verre van zich daarover zenuwachtig te maken, sprak de Dauphin met weemoedigen glimlach tot den hem bedienenden kamerheer deze kalmgerésigneerde woorden: ‘Het wordt tijd dat ik ze niet langer laat wachten; ze hebben haast om weg te gaan.’ - Met zijn dood verviel de toekomstige kroon aan zijn tweeden zoon, nu de Duc de Bourgogne was overleden, den lateren Lodewijk de zestiende. - Lodewijk XV nam dit kind bij de hand, en deelde het overlijden van den vader aan de weduwe mede, met de woorden: ‘Ziehier de aanstaande Koning’. Over het geheel gedroeg hij zich bij die gelegenheid vrij betamelijk; en het schijnt dat de zeer beminnelijke en verstandige weduwe van den Dauphin van toen af ook eenigen invloed ten goede op hem kreeg. Wie weet wat deze lieve en verstandige vrouw, die als een bescheiden ster van deugdzaamheid geschitterd heeft te midden van al dit jammerlijk verderf, een waardige voorgangster harer latere schoondochter Marie Antoinette, nog ten slotte had kunnen gedaan krijgen van den voor vrouweninvloed zoo vatbaren Koning, indien ze in het leven ware gespaard gebleven! Maar zij volgde, reeds weinige maanden later, in het graf den echtgenoot dien ze had liefgehad met voorbeeldige trouw tot het einde toe; hoewel ze wist dat hij zijnerzijds haar gevoel niet geheel beantwoordde, omdat zijn onuitroeibare liefde tot zijn voor hem onvergetelijke eerste vrouw, de Spaansche Koningsdochter, steeds tusschen hen stond. Na haar kwam de beurt van heengaan aan hare grijze schoonmoeder, aan die Maria Lexzinska, wier weinig benijdenswaardig lot het is geweest van den bescheiden rang eener arme verdreven Poolsche Prinses verheven te worden tot Koningin van Frankrijk; een schijnbaar schitterende onderscheiding, maar die voor haar geworden is een medelijdenswaardige vernedering. Hare dochters, nu alleen overgebleven om den koning in zijn eenzaam paleis te vertroosten door haar gezelschap, waren al te zeer van hem vervreemd, ook te dom-opgevoed, om tot die taak lust of geschiktheid te bezitten. Zij waren bovendien de jongsten van het zestal, en hadden hem dus nauwelijks gekend in dien beteren tijd, waarin hij nog nu en dan smaak toonde voor het familieleven, en zich de moeite gaf naar de gewoonten of de studies zijner kinderen een vluchtig onderzoek in te stellen, of zelfs een kort vaderlijk praatje te komen maken in de vertrekken van madame Henriette of madame Adelaïde. Madame Henriette, na het huwelijk harer nu ook reeds overleden oudste zuster, steeds genoemd ‘Madame’, tout-court, was, de eerste van allen, op vijf en twintigjarigen leeftijd gestorven, aan een dier ziekten uit bedorven

[p. 630]

bloed, waarvan het niet te verwonderen valt dat juist vorstenkinderen er zoo dikwijls aan ten gronde gaan. Haar gehuwde zuster, Madame Infante van Parma, voor wie Lodewijk XV meer dan voor een der andere dochters liefde en vertrouwen schijnt te hebben gekoesterd, met wie hij druk correspondeerde en confereerde, als zij nu en dan een langdurig bezoek aan Versailles bracht, kwam daar, bij een dier bezoeken, aan de steeds min of meer heerschende pokken te sterven. En zoo was madame Adelaïde de oudste geworden der overgebleven prinsessen, wier lot het bleef tot oude vrijsters op te groeien.

Het is treurig na te gaan, wanneer men in den aanvang der Mémoires van den Duc de Luynes zijn schildering ontmoet dezer jonge levenslustige prinses Adelaïde, wat het leven tenslotte van haar maken zou, door de omstandigheden en ondervindingen: een vinnige, onbeminnelijke, tegen Marie Antoinette kleinzielig intrigueerende, jaloersche oudevrouw. Hare drie jongste zusters, Victoire Sophie en Louise werden volwassen in een tijd, toen de Koning reeds weinig teeken meer gaf van zoo iets als een vaderhart te bezitten. De twee eerstgenoemden deelden het oudejufferschap van madame Adelaïde. De allerjongste, Louise, verliet nog bij het leven van Lodewijk XV het Hof, om in het Klooster der Carmelieten als non te verdwijnen, en er de zonden van haar geslacht in nobele zelfopoffering te gaan boeten.

Zoo was er dan geen enkel tegenwicht meer in de omgeving des Konings, om hem terug te houden van dien laatsten en verachtelijksten van alle stappen die hij gedaan heeft: de verheffing eener madame du Barry tot zijn openlijke bijzit. Want, madame de Pompadour, zoo ook-zij van twijfelachtige geboorte was, en niet thuisbehoorde in de hofkringen waarin de gunst des Konings haar met geweld een plaats veroverde, bezat althans een zoo uitstekende opvoeding en zoovele talenten, beschikte over zulk een gave van zich gedistingueerd kunnen bewegen, dat zij, toen ze eenmaal de door haar begeerde positie had ingenomen, daar werkelijk volkomen op haar plaats scheen, als ware ze er voor geboren. Maar La Dubarry behoorde tot een geheel andere categorie nog van vrouwen; eene waarvan het niet eenmaal mogelijk is de bijzonderheden harer levensgeschiedenis, reeds lang vóór zij tot den Koning kwam, hier neer te schrijven. ‘La Vie privée de Louis XV’ geeft daaromtrent de meest weerzin wekkende bijzonderheden. Het is hier genoeg te zeggen, dat de minnaar met wien ze leefde, en die haar voordeelig van de hand wenschte te doen, haar door tusschenkomst van een hofbeambte aan den Koning ter kennismaking aanbood. Zij wist er in te slagen zich van dat eerste oogenblik af onmisbaar te maken voor haren vorstelijken prooi, dien ze ook niet meer losliet. Met onbeperkte heerschzucht over hem regeerend, door de zinnenbekoring van 't laagste allooi die ze uitoefende, wist ze hem te dwingen tot het haar bewijzen van de nederigste en geringste lakkeidiensten. De prinsessen van den bloede Mesdames, en, later de lieve reine Marie Antoinette, zij moesten de schande doormaken met haar aan één tafel te zitten, met deze deerne te soupeeren in haar rang van hofdame, waartoe ze zich liet benoemen door haar tot alles willigen slaaf. Van afkomst niet veel anders dan een publieke vrouw had ze tot deze rangverheffing geen mogelijkheid gezien, dan door een huwelijk met iemand die haar een adelijken titel verschafte. En, hoewel de graaf du Barry alles van het verleden en heden zijner aanstaande vrouw afwist, trad hij zeer bereidwillig in het hem namens Lodewijk XV gedane voorstel, van haar zijn naam te verkoopen voor den hem daarvoor beloofden aanzienlijken bruidsschat. Van het oogenblik af waarop aldus aan den schijn voldaan was lieten de groote-dames uit den Hofkring zich niet onbetuigd in het geven van nederige eerbewijzen aan de nieuwe ster, uit het gemeenste slijk plotseling verrezen aan het Hof van Versailles. Maar terwijl deze voor het meerendeel zelf in hare eer bevlekte vrouwen natuurlijk heel goed wisten hoezeer zij zich door zulk een omgang verlaagden, wordt verhaald van Marie-Antoinette, - die, nog nauwlijks vijftien jaar, als een reine bloem, in haar onschuld en gratie, naar het bedorven Hof van Frankrijk werd overgeplaatst, - hoe zij in hare naieveteit openlijk vroeg aan hare eeredames in welke verhouding die madame du Barry eigenlijk stond tot den Koning. En toen men haar het dubbelzinnig antwoord zeide, dat zij een ‘vriendin’ van Lodewijk was, gaf zij het lief, onschuldige gezegde ten beste: ‘Dan wil ik voortaan met haar wedijveren om 's Konings gunst deelachtig te worden.’

Arme Marie Antoinette! 't Is haar niet gelukt, met haar zwakke schuldelooze teederheid van schoondochter, het bedorven hart des Konings terug te winnen voor een betere liefde dan de dierlijke die hem bedwelmde in de liefkozingen der schoone Dubarry!

[p. 631]

Zoo in den aanvang, haar, Marie-Antoinettes, schoonheid en aanvalligheid haar heel aantrekkelijk maakten voor den op dit punt tot oordeelen bevoegden Koning, ze was te véél nog een kind om tegen de intrigues, die juist die lichamelijke bevoorrechting tegen haar deed ontkiemen zijdens de van haar jaloersche ‘Mesdames’ en anderen, opgewassen te zijn. Hare tantes, mesdames, wier belang het juist ware geweest dóór haar op den Koning eenigen invoed ten goede uit te oefenen, waren nog het meest van allen van haar ijverzuchtig, en trachtten het ijverigst een vervreemding tusschen haar en haar omgeving tot stand te brengen. Zoo werkte zij, in haar kleinzieligheid, er nog het hardst toe mede om haar eigen vader in de armen der verachtelijke Dubarry reddeloos te gronde te doen gaan.

Maar, zoo het waar is dat er een vergelding bestaat, een geheimzinnig Iets, dat ons betaalt voor onze daden, dan zeker heeft het Lot aan Lodewijk XV in zijn smadelijken dood gewroken al het leed, dat hij over zich en de zijnen gebracht heeft in zijn zondigen dóór en mèt de vrouw.

Door háár heeft hij zich te kwader ure laten beheerschen, maar ook, in haar is hij gestraft geworden. En, dóór haar is hij verraderlijk gestorven. La Dubarry namelijk zag hare kunstgrepen van lieverlede hun macht verliezen over een lichaam, dat van uitputting steeds nieuwe prikkels noodig had. Daarom zon zij op andere middelen; en dat te eerder, omdat het een oogenblik scheen alsof hij onder den invloed zijner vrome dochter Louise ging geraken, en werkelijk neigde tot een eindelijke ‘bekeering’, waarvan een onmiddelijke verwijdering der Dubarry natuurlijk het gevolg zou zijn.

Zoo nam ze haar toevlucht tot het door madame de Pompadour reeds gegeven voorbeeld van hulptroepen. Een jong meisje van buitengewone schoonheid werd den Koning voor één nacht in de armen gevoerd. Het was zijn dood. Haar adem was vergift in den letterlijken zin. Ze was, gelijk te laat bleek, besmet door pokken; die vreeselijke ziekte waaraan in die dagen half Parijs stierf, als men de Mémoires er op naleest. Den volgenden dag terstond bleef de Koning ongesteld te bed liggen. In het begin werd natuurlijk de naam zijner ziekte voor hem zelf verzwegen. Men durfde den lijder het dreigend gevaar niet bekennen. Maar de tijd drong. Het openbarend woord moest gesproken worden, indien hij de H. Sacramenten nog intijds tot zich zou nemen. La Dubarry, wier hand hij nog streelde in die eerste dagen waarin zij als vepleegster om hem heen bleef, ontving bevel zich te verwijderen uit het Paleis, waar haar tegenwoordigheid een aanstoot was bij het toedienen van het H: Avondmaal. Te vergeefs wachtte ze nog eenige dagen in de nabijheid op mogelijke beterschap. De rol van Lodewijk XV was eindelijk uitgespeeld. Den tienden Mei 1774 was het einde dáár. ‘Le Roi est mort. Vive le Roi.’ - De Dauphin en de Dauphine, thans Lodewijk de zestiende en Koningin Marie Antoinette, vallen op de knieën, en stamelen in hun éèrste aandoening de profetische woorden, waarvan ze zeker weinig beseften hoe vreeselijk wáár ze eenmaal zouden blijken: ‘God helpe ons. Wij zijn te jong om te regeeren!’

(Slot volgt.)