De Hollandsche Lelie. Jaargang 23

Naar aanleiding van Toen en Nu.
(Zie Lelie No. 25 van 22 December 1909.)

IV. Lodewijk de Vijftiende en De Vrouw.
(Vervolg van No. 33)
Madame de Pompadour.

Het gedeelte in het leven van Madame de Pompadour waartoe we thans gekomen zijn behoort helaas tot het treurigste en beschamendste wat er van een vrouw kan gezegd worden. Maîtresse eens Konings te zijn, het laat zich althans verontschuldigen, wanneer ten minste van één der beide kanten nog hartstocht en nog zinnenbegeerte in 't spel zijn. Maar hoe afschuwelijk wordt niet die rol, wanneer een vrouw, die haar invloed als vrouw verloren ziet gaan, en zelve haar

[p. 579]

minnaar volkomen moede is geworden, haar toevlucht neemt tot de laagste en schandelijkste hulpmiddelen, om toch haar positie te behouden van openlijke maîtresse; - door zelve den Koning andere onschuldige slachtoffers in handen te spelen, om zijn dierlijke lusten aan te koelen. Madame de Pompadour die, blijkens bijzonderheden welke we daarover onder anderen aangeteekend vinden in het Dagboek harer kamervrouw Madame Hausset, reeds van nature een koud, weinig hartstochtelijk temperament schijnt te hebben bezeten, werd zich, met het verzwakken harer gezondheid, steeds meer bewust dat de Koning niet voldoende meer bij haar kon vinden wat zijn zinnelijke begeerte kon bevredigen. Bovendien dwong haar gestel haar steeds meer tot het nemen van voorzichtigheidsmaatregelen. Ze zag een vroegtijdigen ouderdom boven haar hoofd zweven, door het te vele wat ze reeds van haar teeder lichaam had gevergd. En toen nam ze vastberaden haar toevlucht tot dat afschuwelijke, in geen enkel opzicht te vergoelijken geknoei, dat in de geschiedenis bekend is als de geheimen van het ‘Parc aux Cerfs’; maar waaromtrent misschien slechts weinigen weten, dat madame de Pompadour zelve die heimelijke ontrouw van haren minnaar regelde en aanmoedigde uit eigenbelang. Ja zij, de ex-maîtresse in eigen persoon, was het die den Koning de hand leende in het opsporen van jonge en mooie meisjes uit de volksklasse, geheel Frankrijk door; welke dan in het ‘Parc aux Cerfs’ werden gehuisvest, en onder toezicht eener vertrouwde bewaarster verzorgd zoolang zij den Koning behaagden; om daarna met een finantieele vergoeding naar huis te worden teruggezonden, of ook wel uitgehuwlijkt aan een op den bruidschat belusten en dus niet te kieskeurigen echtgenoot. - Zoover zelfs ging de verachtelijke medeplichtigheid van madame de Pompadour, dat zij hare kamervrouw, madame Hausset, bereidwilllig afstond om, bij gelegenheid eener bevalling van zulk een slachtoffer uit het ‘Parc aux Cerfs’, van dienst te zijn. Madame Hausset heeft dat voorval uitvoerig opgeteekend in haar Dagboek, zonder te bedenken, schijnt het, in welk een walgelijk licht ook zij zelve daardoor voor het nageslacht staat. Zij werd, zoo verhaalt ze, bij hare meesteresse binnengeroepen in de tegenwoordigheid van Lodewijk XV. Madame de Pompadour beval haar zich aan een zeker adres te vervoegen, waar zij een aanstaande kraamvrouw zou vinden, bij wier bevalling ze moest tegenwoordig zijn totdat alles was afgeloopen. De Koning, die in het begin eenigszins zenuwachtig scheen bij dat onderhoud, mengde zich weldra onbevangener dan eerst in het gesprek om óók eenige orders te geven; waarbij hij zich ten slotte niet ontzag aardigheden over den ‘onbekenden vader’ te maken, welke madame de Pompadour allergeestigst vond. Ten slotte overhandigde deze aan madame Hausset een geschenk voor de aanstaande moeder; voor welke lieve attentie de Koning haar geroerd dankte. Natuurlijk bleef dezezelf niet in gebreke ook zijnerzijds madame Hausset ruim te beloonen voor de moeite, die zij zich ging geven. En misschien is het aan die vrijgevigheid te danken, dat de kamervrouw, met walgelijke diplomatie, madame de Pompadour nog durfde vleien over de rol welke zij in dezen speelde. Immers, toen de maîtresse, misschien zelve beschaamd over haar gedrag, haar des avonds vroeg: ‘Wat dunkt u wel van de rol, die ik op mij neem’, gaf zij, madame Hausset, haar het geruststellend antwoord: ‘Ik vind het de daad van een verstandige vrouw’. Daarmee kon madame de Pompadour haar geweten, of wat er van over was, in slaap wiegen.

Het is te onverkwikkelijk langer bij zulke bijzonderheden stil te staan. Zij geven een zóó treurig denkbeeld van de diepten, waarin een vrouw verzinken kan, dat men zich bijna gaat schamen tot een sexe te behooren, die zich zelve zóó durft verlagen. De beweegredenen, welke madame de Pompadour dreven tot haren gedragslijn, waren overigens die scherpzinnigheid, waarin de vrouw uitmunt waar het haar belang geldt, ten volle waardig. In het leggen van listen en lagen, en het maken van fijn-gesponnen intrigues, spant de vrouw steeds de kroon boven den man. Dat is haar element. - De vijanden namelijk, die de almachtige maîtresse omringden, en die natuurlijk grootendeels staatslieden waren kuipend om aan de macht te komen of die langer te behouden, meenden hun doel niet beter te kunnen bereiken dan door een nieuwe, jonge, frissche schoonheid te dringen in de plaats der verouderende en niet meer de zinnen verstrikkende madame de Pompadour. Zoo werd de eene intrigue na de andere gesmeed, en het zou eenmaal ook misschien werkelijk gelukt zijn een zekere madame de Choiseul de plaats der gehate favorite te doen innemen, indien niet de hertog de Choiseul, een neef der nieuwe mededingster, er de voorkeur

[p. 580]

aan gegeven had op het laatste oogenblik het zekere voor het onzekere te kiezen, en zijn schoone nicht, die zich reeds zeker waande van hare overwinning, te verraden aan de altijd voor dergelijke diensten hóógst dankbare madame de Pompadour. Zulke aanslagen op hare aangename positie, die haar dwongen tot voortdurend op haar hoede zijn, begreep de gewetenlooze vrouw niet afdoender te kunnen tegengaan, dan door de hartstochten des Konings, waaraan zij-zelve niet meer voldeed, te helpen bevredigen op een wijze, die voor haar persoon en invloed geen wezenlijk gevaar opleverde; namelijk door hem vrouwen en meisjes in rijke keuze in handen te spelen, verleidelijk en bekoorlijk genoeg om zijn zinnen te bedwelmen, maar te laag van geboorte, te weinig beschaafd-opgevoed, om ooit de plaats aan het Hof der openlijk-erkende maîtresse te kunnen in gevaar brengen. Dat deze hare slimme berekening niet faalde heeft de uitkomst bewezen. Inderdaad overwon zij door dezen list al hare vijanden, en behield tot aan haren dood toe haar rang, en de voordeelen eraan verbonden. Maar... tot welk een prijs! - Tot dien van het ‘Parc aux Cerfs’!

De ongelukkige meisjes, bijna kinderen, die hier ondergebracht werden, wisten volstrekt niet (dit behoorde tot de huisorde) wie eigenlijk haar minnaar was. Omdat de Koning dikwijls te veel haast had om zijn ridderorden af te leggen vóór hij tot haar ging, werd haar argwaan tevreden gesteld met de opheldering, dat hij een adelijk heer was van zéér voornamen rang. Toch ontdekte een harer het geheim, door een brief dien zij vond in 's Konings zak. Ze moest daarop haar indiscretie duur genoeg boeten, door onmiddelijke verwijdering.

Welke duizenden en nogmaals duizenden door dit alles werden verspild, welke ongelooflijke sommen te loor gingen door deze in het uiterste gedreven zedeloosheid, kan men eenigszins nagaan, als men zich rekenschap geeft van de onkosten, die het opsporen, het onderhoud, het weer afdanken met een bruidsschat, dezer beklagenswaardige wezens veroorzaakten; kosten die natuurlijk daarenboven nog dubbel berekend werden door de gewetenlooze handlangers van wien men zich als tusschenpersoon bedienen moest om dergelijke diensten gedaan te krijgen. En, om de maat vol te meten, durfde madame de Pompadour te midden van zulk een zondepoel nog zóó grenzenloos onbeschaamd het hoofd opsteken, dat zij tegenover de vrome Koningin en de Jezuïten de houding ging aannemen eener ‘bekeerde’, eener naar de zegeningen van den godsdienst reikhalzende boetelinge. De geheime aanleiding tot deze schijnbaar raadselachtige houding was weer haar onverzadelijke eerzucht. Zij wilde, nu haar invloed op de zinnen des Konings was geweken, en zij nog slechts in naam zijn maîtresse heeten kon, haar positie aan het Hof nog op andere wijze bevestigen, door zich te laten benoemen tot ‘Dame du Palais’ der Koningin, een rang en een titel, waarop iemand van háár levensgedrag te minder aanspraak kon maken, omdat haar beleedigende tegenwoordigheid daardoor onvermijdelijk werd opgedrongen aan die vrome en geduldige vrouw, aan wie eene madame de Pompadour een gruwel was, èn in haar des Konings wettige echtgenoote-zijn, èn, geheel belangeloos, in haar reinen godsdienstzin.

Nochtans, ook hierin zegevierende de slimheid der favorite; ook hier wist zij Lodewijk zóó ver te brengen, dat hij der Koningin die laatste en grofste beleediging aandeed van haar in eene madame de Pompadour een dagelijksch gezelschap te geven, waaraan zij zich niet kon onttrekken volgens de hofetiquette. Echter, zoo hij in zijn almacht van Koning zijn wil dóórzette tegenover de Jezuîten, als raadslieden der Koningin, deze hunnerzijds weigerden, met een standvastigheid die hun tot eer strekte, aan de ‘bekeering’ geloof te slaan, zoolang madame de Pompadour door hare tegenwoordigheid in het paleis die veranderde gezindheid, die zij vóórwendde, als het ware in haar persoon logenstrafte. Terecht beweerden zij, dat haar berouw alleen dan echt was, wanneer ze volkomen het veld ruimde; en met hare doorzichtige verontschuldiging, dat de Koning haar als raadsvrouw en vriendin niet kon ontberen, namen ze geen genoegen. De vervolging, die van dien tijd af hun genootschap heeft getroffen, was dan ook een wraakneming der nimmer een háár aangedane beleediging vergevende of vergetende madame de Pompadour, een der onheilen te méér, die zij over Frankrijk gebracht heeft, met haar gewone gewetenlooze lichtzinnigheid, waar het gold de ernstigste gevolgen te doen ontstaan uit de kleinste persoonlijke grieven.

- - Maar de tijd nadert nu, waarop die onweerstaanbare Koning, voor wien ook de gewichtigste mensch zich neerbuigen moet in het stof, om weer te keeren tot het niet,

[p. 581]

zijn scepter zal zwaaien, om het rijk der groote Pompadour te verwoesten met één kouden ademtocht. Van jongs af zwak, teringachtig van gestel, moest een leven als dat hetwelk deze vrouw leidde noodwendig voeren tot haren spoedigen lichamelijken ondergang. Want, hoe ook veelbenijd en veelbewonderd, slaat men het intieme leven van madame de Pompadour gade, dan komt men tot de conclusie, dat het één par-force jacht geweest moet zijn van gedwongen genietingen, niet om zich zelve te behagen, maar alléén om den Koning te verstrooien; van reizen her en derwaarts; van knoeierijen in politiek, of om haar particuliere belangen; van tallooze audiëntiën aan staatslieden en diplomaten; en dat alles afgewisseld met zóóvele besprekingen over toilet, over kunst, (waarover zij óók patroniseerde); over comedie-opvoeringen en bouwplannen, dat zelfs een ijzersterke gezondheid gevaar zou loopen er bij te gronde te gaan; laat staan eene als die van madame de Pompadour, die vóór alles zichzelve had behooren te ontzien en te verzorgen. Het is dan ook waarschijnlijk haar weergalooze energie geweest, die haar hielp zich nog zóólang staande te houden, terwijl haar lichaam àl dringender verlangde naar rust. Tot op het einde toe, nog in haar laatste ziekte, reisde ze heen en weer, gaf gehoor aan de ministers, die met haar kwamen beraadslagen, en bemoeide zich onverdroten met die wereld van intrigues, die zij zoo lang almachtig beheerscht had.

En toch schijnt het heengaan daaruit haar minder moeite gekost te hebben, dan men na zulk een futiel leven had kunnen verwachten. Misschien was het vermoeidheid van alles, een volslagen afmatting, die haar zoo berustend maakte in haar lot: misschien ook wilde ze aan het einde van haar leven eindelijk toonen hoe ze haar wilskracht niet alléén aan kleinzielige doeleinden wist te verspillen. Hoe het zij, madame de Pompadour is stichtelijker gestorven dan ze leefde; ze is gestorven zonder klagen en zonder bejammeren van haar zelve; op ruim veertigjarigen leeftijd slechts! - Als een staaltje van de eigenaardige flinkheid, waarmede ze de waarheid onder de oogen zag, wordt van haar verhaald, dat zij, even vóór haar dood, tot den geestelijke, die haar had bezocht en vertroost, bij zijn vertrek de woorden sprak: ‘Heb nog een oogenblik geduld; dan gaan we samen heen.’

Inderdaad, dat waren zoo goed als haar laatste woorden.

Het is een algemeen bekend feit, dat veelal wordt aangehaald als een treurig bewijs van Lodewijk XV 's hardvochtigheid, hoe hij, toen de lijkstoet van madame de Pompadour voorbij zijn paleis trok, de lijkstoet van háár die zóóvele jaren lang lief en leed met hem gedeeld had, onverschillig-nieuwsgierig voor een der ramen stond toe te kijken, en haar laatsten tocht nastaarde zonder een zweem van ontroering. Inderdaad, fijngevoelig was zijn gedrag niet. Maar, had niet madame de Pompadour zelve er voor gezorgd alle betere en edeler gevoelens in haar slachtoffer te verstikken? En nu, na de lange voogdijschap waaronder hij had geleefd, was de dood zijner eens zoo verafgoode maîtresse voor den Koning misschien een verlossing. Zóó onbegrensd had deze vrouw over den man weten te heerschen, dat zij hem in haar handen ten speelbal bleef behouden óók nadat zijn hartstocht ten haren opzichte had uitgewoed, en hij die onder hare goedkeuring en aanmoediging aan anderen ging koelen. - Wel een bewijs van hoe schrikkelijk een macht der oogenschijnlijk zoo zwakke vrouw gegeven is over het sterke geslacht; een macht waarin zij zich als het ware wreekt over die heerschappij, die de natuurwet den man gegeven heeft over haar in andere opzichten; natuurwet, die haar aan hem onderwerpt, omdat zij zonder hem een leeg omhulsel blijft, - om het beeld van Laura Marholm te gebruiken.

Madame de Pompadour komt de treurige eer toe, dat zij al wat er nog goeds was, nog als kiem van iets nobels leefde in Lodewijk, heeft verstikt en vermoord. Wat na haren dood van hem overbleef kon niet méér heeten dan een ruïne, een zedelijk monster; in wien alle eergevoel, alle begrip van betamelijkheid, om zelfs niet te spreken van koningsplicht en koningswaarde, onherstelbaar waren uitgedoofd!

(Wordt vervolgd).