De Hollandsche Lelie. Jaargang 23

Brieven uit het hooge Noorden.
door Maria Petrovna.

XVII. Over Toovenaars en geesten.

Hoewel in het Gouvernement Archangel de bevolking, in naam althans geheel tot het Christendom bekeerd is en voor het grootste gedeelte tot de Staatskerk behoort, zijn toch overal de sporen van het vroegere heidendom terug te vinden en is het merkbaar hoe welig het heidensch onkruid nog op den christelijken akker verder tiert.

Het kan ook niet anders: de oude overleveringen zijn diep in het volk geworteld en het nieuwe geloof is voor hen een vorm, waarvan zij den zin weinig verstaan en waarbij zij zich geheel aan hun leiders overgeven. Komen zij met deze veel in aanraking, dan dringen de heidensche overleveringen langzamerhand wat meer, zij het dan ook niet geheel, op den achtergrond; maar in vele distrikten van dit gouvernement liggen de dorpen, die tot één kerspel behooren en dus geen eigen kerk of geestelijke hebben, soms zóó verspreid en ver van elkaar verwijderd, dat de bewoners de kerk weinig kunnen bezoeken en den pope volstrekt niet kennen. Voor hen is het Christendom ook niet veel meer dan een variatie op het geloof der vaderen, waarvan zij de formaliteiten en de feestdagen kennen, zonder in het wezen er van veel verschil te vinden met het oude.

De bewoners van het westelijk deel van Biarmia (zooals in oude tijden geheel Noord-Rusland genoemd werd) zijn het eerst tot het Christendom bekeerd geworden, die van het zuidoostelijk gedeelte, de Zirièns (een aan de Finnen verwante stam) niet lang daarna door St. Stephen van Perm, die omstreeks 1376 het Christendom onder hen kwam prediken; maar hun bekeering was meer in naam dan in werkelijkheid.

Zij behoorden tot het Shamanisme, de leer der Shamans of toovenaars, en hun Wijzen en kwakzalvers stonden ook bij de Russen in hooge eer. Zij brachten offeranden aan hun goden, waarvan de voornaamste waren: Voipel: (voi = woord, pel = oor) en zijn gemalin ‘de Gouden Vrouw’. De Shamans hadden ook wereldlijke macht en schijnen deel aan het bestuur gehad te hebben, maar de berichten hieromtrent zijn vrij onzeker.

Ook de Samojeden, het overgangsras tusschen Finnen en Mongolen, bewoners van het noord-oostelijk deel, waren Shamanisten. Zij erkenden als hun goden: het Opperwezen (Num), den duivel (AA), de Geesten (Tadebsti) en hun huisgoden (hegi). Num was het Opperwezen, dat het Heelal schiep en de natuurkrachten beheerscht; zij aanschouwden Hem belichaamd in de zon, de sterren, de zee en in het algemeen in alle natuurverschijnselen. Zij boden hun goden ook offeranden, welke aan de hoogste godheden en geesten alleen door de ‘tadebeys’ (toovenaars) gebracht mochten worden. Dit toovenaarschap was een erfelijke waardigheid, waartoe de opleiding van kindsbeen af begon.

Wanneer de ‘tadebey’ met de geesten wilde spreken, dan begon hij zachtjes met een trommelstokje op zijn tambourijn van rendiervel te slaan; langzamerhand al luider en luider, waarbij hij een eentonig gezang

[p. 379]

liet hooren, totdat naar zijn oordeel de geesten gewekt en verschenen waren, waarna hij op zijn wijze met hen begon te spreken. Meestal verlangde de godheid een offer: voor de lagere orde was een hond voldoende, voor Num moest het een wit rendier zijn, dat op een heuvel geslacht werd; de kop werd op een staak gezet en het vleesch moest ter plaatse rauw gegeten worden.

De Samojeden hadden een zwaarmoedige levensopvatting; zij beschouwden zich als zoo onwaardig, dat Num zich niet verwaardigen kon op hen neer te zien; maar toch waren zij overtuigd, dat de goeden beloond werden op aarde met rijkdom, met het bezit van veel rendieren, enz, terwijl de boozen in armoede moesten sterven. Het geloof aan een toekomstig leven schijnt bij hen geheel onbekend geweest te zijn; maar zij hadden vele voorschriften omtrent deugden en ondeugden, die zeer nauw aan de christelijke verwant zijn, waardoor hun overgang tot het Christendom in het begin der vorige eeuw geleidelijk tot stand kwam.

Toch hebben, vooral in het Oosten, zij, die het minst met de Russen in aanraking komen, naast het kruis nog altijd, zij het ook in het geheim, hun houten afgodsbeeldjes behouden, terwijl de Russen veel van hun eigenaardige denkbeelden hebben overgenomen en verbreid.

Het is trouwens zoo begrijpelijk, dat de bewoners van het hooge Noorden, in hun vaak zoo afgezonderd leven, onder den indruk zijn van de koude, woeste natuur om hen heen, die hun dikwijls meer kwaad dan goed brengt. Zij hebben deze bevolkt met handelende wezens, met geheime krachten, die ieder in hun eigen element werkzaam zijn, in water, lucht en bosch en veld; overal zijn naar hun overtuiging geesten, die elke gelegenheid te baat nemen onverwachts den onvoorbereiden mensch te overvallen en te benadeelen. Hiertegen moet men zich dus trachten te beschermen door tegenmiddelen en daarvoor wordt nog heden ten dage door velen de hulp van een ‘snaxarka’ (den toovenaar der Ouden) ingeroepen, die door bezweringen en toovermiddelen de kwade geesten weert - of aanroept, al naar omstandigheden dit vereischen.

Heeft een kleine wereldburger zijn intrede in het leven gedaan, dan zal de rechtgeaarde moeder het dadelijk driemaal laten baden, waardoor het tot den doop tenminste door de Drieëenheid beschermd is, terwijl door het omhangen van een kruis de Duivel geweerd wordt, die het anders zeker zal bemachtigen, als het een oogenblik alleen gelaten is, om het kreupel, blind of idioot te maken. Dan wordt de ‘snaxarka’ bij het kind gebracht om het te ‘bespreken’ tegen ‘de 12 breuken’, de algemeene benaming, waaronder men alle kindergebreken schijnt saam te vatten. Wordt het kindje niettegenstaande dit alles toch ziek, dan zegt men: ‘de geest uit het water, of uit den wind of het bosch heeft het bezocht’ en men haast zich die ‘snaxarka’ te roepen, wier specialiteit de bewering van dien bizonderen geest is. Zij staat naast het kind en ziet het aan met die eigenaardige strakke uitdrukking, die ik op zoo menig gezicht hier zie en die mij altijd in gedachte brengt Gorter's woorden in zijn Mei: ‘naar binnen trad haar oogenwacht;’ het is in een zien, dat zijn blikken naar binnen richt.... Dan formuleert zij haar bezwering ongeveer als volgt: ‘Ik sta hier als gezegend werktuig Gods en maak het teeken des kruises, ik ga door de poort in den hof en dan in het vrije veld, ik zal mij neerbuigen en bidden tot Christus en de Aartsengelen Michael en Gabriel, mitsgaders de zesvleugelige Serafs en Cherubs en de vier Evangelisten Mattheus, Markus, Lukas en Johannes. Gelijk voor U de angst de kracht van een demon heeft en de pijlen uit den hemel van donder en bliksem U verwarren en verstarren, zoo machtig en sterk is mijn bezwering. Zoo zeker als zij, die in het graf rusten, de klokken en het kerkgezang niet hooren kunnen, zoo zeker en vast is mijn bezwering tot in de eeuwigheid. Amen.’

Wordt bij den kranken mensch de toovenaar ter bezwering geroepen, bij de zieke dieren verricht een ‘wetende’ dezen dienst, en wel voor elk dier een bizondere; zij nemen en geven kwalen, waarbij het ‘booze oog’ een groote rol speelt, dat trouwens zelfs in ons verlicht vaderland nog niet geheel zijn beteekenis verloren heeft, niet waar?

Bovendien zijn er ook verschillende ‘sympathische’ middelen en talismans, die men zelf kan aanwenden om de geesten gunstig te stemmen of hun slechten invloed te weren.

Wanneer bijv. de visscher voor het eerst in het seizoen ter vischvangst uitzeilt dan zal de vrouw niet vergeten aan de netten zakjes te binden gevuld met gedroogde wilgenkatjes, op Palmzondag in de kerk verzameld, die afgevallen zijn van de wilgentakken, welke hier als Palmpaaschjes versierd en door den pope gezegend worden.

Een andere goede talisman bij allerlei

[p. 380]

ondernemingen is een ei, dat met Paschen driemaal snel om de kerk gedragen is.

Is het Groene-Donderdag dan gaan de vrouwen naar het bosch om ‘wachholder’ te plukken; met de takken van dezen heester vullen zij hun melkemmers, gieten er kokend water op en laten ze zoo eenigen tijd staan, waarna zij ze weder ledigen; zulk vaatwerk, bij het melken gebruikt, kan niet anders dan overvloedig met melk gevuld worden!

Om zich te beveiligen tegen besmettelijke ziekten, branden velen een kruis op de huisdeur met het brandende kaarsje, waarmede zij op Goeden Vrijdag uit de kerk kwamen - tenminste als het geluk hun te beurt viel het brandend naar huis te brengen, wat een goed voorteeken is.

Een brood, onderste boven op den schotel gelegd, is daarentegen een slecht voorteeken, want zeker zal de eigenaar in het volgend leven met het hoofd naar beneden worden opgehangen!

Niemand zal er aan denken op Allerzielen de vloer te wasschen, want dien dag zijn de dooden om ons heen en men zou hun het vuile water in de oogen spatten; evenmin zal een Rus op St. Jan of St. Ilin gaan baden of alléén in het bosch gaan, want op die dagen hebben de booze geesten bizondere macht over de menschen en zullen hun zeker leed berokkenen, wanneer zij niet heel voorzichtig zijn of zich aan eenig gevaar blootstellen. Dit vooroordeel tegen de laatst genoemde dagen is zoo algemeen, dat ik het zelfs onder ontwikkelde Russen heb aangetroffen.

In allerlei levensomstandigheden wordt de hulp eener ‘snaxarka’ ingeroepen en, zooals reeds vroeger gezegd, lang niet altijd om wel te doen of kwaad te bezweren, maar soms ook wraak te oefenen over ondervonden onrecht of beleediging.

Oud als de wereld is de jaloezie - en het meisje, wier liefde een jongeling versmaad heeft om een andere tot zijn uitverkorene te maken, spoedt zich naar de ‘snaxarka’ met geschenken, hetzij geld of een stuk linnen, weinig of meer naarmate zij sterker bezwering verlangt om des jongelings liefde te herwinnen; zij moet bijv. meer betalen, wanneer de tooverspreuk ‘over brood en water’ wordt uitgesproken, dat dan door allerlei listen den jongeling in de maag gespeeld wordt, dan wanneer de bezwering eenvoudig, ‘op den wind’ wordt gezegd, die haar dan verder moet dragen - wat veel zwakker uitwerking heeft! De bezwering, waarvan de aanhef voor alle gevallen dezelfde is, luidt dan gewoonlijk aldus: ‘...en ik zie in het veld een bakoven staan, daar knetteren en branden de berkenstammen, zoo fel en hel: zóó zal het hart van den geliefde branden van verlangen naar haar, zoodat hij zonder haar niet leven, niet slapen en niet waken en niet denken kan, noch brood en zout eten, noch water drinken. Zonder haar zal hij verdorren als de dag voor de zon, verbleeken als de donkere nacht voor de maan en der sterren-glans. Mijn woorden zijn waarachtig tot in Eeuwigheid. Amen.’

Niet waar, vindt men hierin niet terug het reiken van een liefdedrank bij de oude Germanen, zooals dit o.a. in de Siegfried-sage voor komt?

Hoe zelden komt niet een verloving tot stand, zonder dat de bruigom ook misschien al andere meisjes het hoofd op hol bracht, wellicht zelfs al trouwbeloften deed of beloften die daarvoor gehouden werden?! En dan valt er altijd kwaden invloed te duchten; dus daarom neemt men liever het zekere voor het onzekere en wapent zich hier tegen. Het jong-verloofde paar draagt voortaan een net onder hun kleeren, die zij overigens dicht steken met vele spelden, waarvan de koppen niet te zien mogen zijn: de kwade geest, die hen benadeelen wil, moet dan toch eerst al die spelden zoeken en de knoopen van het net losmaken voordat hij hun lichaam kwaad kan doen! Bovendien zullen zij over geen drempel treden zonder het teeken des kruises te maken, om den wachtenden demon te bezweren.

Op de bruiloft wordt natuurlijk ook de toovenaar genoodigd, die steeds om en bij het jonge paar blijft, hun voortdurend met een lint toewuivend onder het geprevel van spreuken, waarvan het aantal en de kracht in verhouding is tot de belooning, die hij er voor krijgt.

Treedt het bruidspaar uit de woning, dan wordt er met een brandend hout een kring om hen heen getrokken om de kwade geesten van hen te weren, iets als de ook elders bekende toovercirkel - en toch zit menige bruigom met een bedrukt gezicht in de kerk, want hij weet wel, als hij een ander meisje soms bedrogen heeft, welke vervloeking over hem is uitgesproken en siddert reeds om de gevolgen.... ‘en ik zie een zwarten stroom en daarop varen in een kleine boot een duivel en een duivelin, een boschsater en een nimf;

[p. 381]

en allen roeien met denzelfden riem, maar zien elkaar niet aan en denken allen aan iets anders: zoo zal het jonge paar leven, zittend op één bank zonder elkaar te begrijpen, noch te verstaan’ en dan volgt de bekrachtiging - dus het zal een oneenig, ongelukkig huwelijk moeten worden!...

Het is waarlijk geen wonder, dat de menschen hier in het Noorden zoo iets zwaarmoedigs, iets gedrukts hebben door dit geloof aan voortdurenden invloed van geesten en machten, die hun kwaad gezind zijn en leed zullen berokkenen.

Zelfs hun eigen bloedverwanten en vrienden boezemen hun na hun sterven vrees in en men meent den doode door allerlei middelen gunstig te moeten stemmen, uit vrees, dat hij anders diegenen, die hij het liefste had, met zich mede zal voeren in het graf. Daarom worden bij een begrafenis dadelijk de deuren gesloten, wanneer de kist naar buiten gedragen is, om dan weer geopend te worden om de familieleden te laten volgen: kinderlijk symbool, dat niemand den doode volgt naar het graf.

Verder worden wierook en kaarsen gebrand en aalmoezen gegeven om den doode te behagen en te bevredigen. Bij het geopend graf wordt door den pope aan alle familieleden rijstebrij met rozijnen rondgedeeld, waarbij allen van denzelfden lepel eten; dit bedoelt een liefdemaal, waaraan ook de geest van den doode deelneemt en wordt nog een paar maal herhaald, n.l. 9, 21 en 40 dagen na het overlijden. Niemand zal verzuimen na thuiskomst van het kerkhof alle aarde van de voeten te stampen en flink de handen te warmen - opdat niets van de koude des doods aan hem blijve kleven, even als een familielid ook wel zal oppassen, dat niet één rafeltje van het doodshemd, dat altijd nieuw en ongezoomd moet zijn, aan zijn kleeren blijft hangen - want dat zou den overledene zeer krenken en hij zou het zeker terug komen eischen!

De vrees voor het wederverschijnen van een gestorvene duurt echter niet langer dan zes weken: dit is de tijd, dien men aanneemt als overgangsperiode, waarin de geest nog in het onzekere zweeft, waarheen hij gezonden wordt, naar den hemel of naar het vagevuur. Deze termijn van ± 40 dagen staat zeker in verband met den tijd, dien Christus na Zijn opstanding nog op aarde doorbracht vóór Hij ten hemel voer en Zijn bestemming bereikte.

Ik vind het wel treffend hier bij deze eenvoudige menschen dit denkbeeld aan te treffen van onzekerheid des geestes na den dood, van een periode, waarin hij zijn toestand eigenlijk nog niet volkomen bewust is, een denkbeeld, dat door de moderne spiritisten en theosophen als hoogst waarschijnlijk is aangenomen.

De zielen van hen, die zonder Bediening stierven of door eigen hand den dood vonden, zijn gedoemd tusschen hemel en aarde te blijven zonder ooit een bestemming te bereiken en kunnen dus voortdurend verschijnen, van middernacht tot het eerste hanengekraai, waarna alle geesten verdwijnen; maar men tracht deze dolende zielen toch eenigszins tegen te houden door op den grafheuvel 12 espenstokken te leggen, waarmede men het opstaan uit het graf hoopt te belemmeren!

Alle hiervoor beschreven gebruiken, bezweringen, enz. zijn van weinig of geen direct nadeel voor de betrokkenen, behalve dat door de bekrompen begrippen van het volk in tijden van epidemiën bijv. een krachtig optreden van den gezondheidsdienst dikwijls zeer belemmerd wordt; hierdoor kunnen deze zich juist in Rusland zoo verbazend uitbreiden, getuige de cholera, die in het najaar weer zooveel slachtoffers eischte.

Treuriger is het gesteld met de ‘ikota's’, waarover ik vroeger al eens iets vertelde, en die feitelijk niet anders zijn dan hysterica's of lijderessen aan epilepsie. Zulk een vrouw verklaart, dat de ‘ikota’ haar onder de huid gekropen en naar de keel gestegen is, wat haar zoodanig benauwt, dat zij onder het uitstorten van allerlei geluiden een aanval krijgt. Dan vraagt men haar, wie haar de ‘ikota’ gaf, want het volksgeloof zegt, dat men deze eigenschap kan mededeelen; zij noemt een naam, meestal van degene, die zij het laatst zag, of waarmede zij oneenigheid had en - daarmede is deze persoon ook tot ‘ikota’ gestempeld! Wel verre van zulk een patiënt te helpen, schuwt en vermijdt men haar en nadert haar alleen, onder voortdurende bekruisigingen, wanneer men haar in haar krampachtige aanvallen komt raadplegen over allerlei verborgenheden. De arme antwoordt nog met onduidelijke woorden en klanken - totdat zij geheel bewusteloos is. Haar toestand is natuurlijk ongeneeslijk, te meer daar er niets tegen gedaan wordt, tenminste de middelen, die de ongelukkige zelf aanwendt tegen haar kwaal, kan men niet

[p. 382]

als geneesmiddelen aannemen: zij verbeeldt zich n.l. dat het gebruik van koffie, brandewijn, peperkoek, suikerwerk en odeur ‘de ikota’ verjagen, als deze haar naar de keel stijgt, m.a.w. als zij benauwd wordt, en daarom heeft zij deze artikelen altijd in voorraad bij de hand. Het is niet onmogelijk, dat de zelfhypnose, die uitgaat van het geloof in de kracht dezer middelen, van eenigen kalmeerenden invloed is; maar dit neemt niet weg, dat de ‘ikota's’ tot de meest beklagenswaardige slachtoffers van het bijgeloof hier in het hooge Noorden behooren; maar hoe en wanneer zal er licht in de duisternis van dit reuzenrijk ontstoken worden!