De Hollandsche Lelie. Jaargang 22

[p. 823]

Boekbeschouwing.

Moeder, door Anna van Gogh-Kaulbach, (Uitgever Mij. van Goede en Goedkoope lectuur, Amsterdam).

Van al de in de laatste maanden uitgekomen boeken is er niet een, dat mij zoo fel ontroerd heeft als dit.

Fel ontroerd heeft, omdat het raakt de innerlijke kern van het vrouw-bestaan, het moederschap.

Raakt, niet op de moderne-vrouwen-manier, op een hoogverheven, heel ernstige opvoedingsquaesties rakende wijze, maar zoo heel precies dáár, waarin 't 'm zit bij ons vrouwen, in het gevoel!

Want, heel deze aandoenlijke worsteling eener moeder, om den strijd om het bestaan voor haar kinderen, zij is de geschiedenis van duizenden en duizenden vrouwenlevens, welke vergeten en verkommerd daarheen vloeien, in onophoudelijken bitteren zielenood, in onafgebroken kamp met de zorg voor het dagelijksch brood; vrouwenlevens oneindig heldhaftiger en oneindig schooner, dan die van alle heldinnen met de pen, of met het woord, of op welke wijze ook, van wier levens eigen-ik toch min of meer de achtergrond is.

Ook daarom trof mij dit boek als zoo bijzonder, omdat het vult een leemte, vertelt van geheel een breede klasse van levenslijderessen, aan wier lot niemand denkt, alleen omdat zij het ongeluk hebben te behooren tot den beschaafden stand, in plaats van tot het volk of tot de achterbuurtmenschen.

Want, ja, de romans uit de arbeiders- en de nachtkroeg-wereld, dááraan ontbreekt het niet, en aan de typen van vrouwenleed dáárin thuishoorend!

Geheele reeksen van schrijvers vergasten ons dagelijks, in aandoenlijke termen, op de achterbuurt-ellenden, en op de onmenschwaardige rol in de maatschappij toebedeeld aan fabrieksarbeidsters of lichtekooien! Augusta de Witt zelfs is afgedaald van haar lofwaardig standpunt van objectiviteit als schrijfster, om ons in een reeks even eenzijdig gedachte als onhandig in elkaar gezette tafereelen te komen opdringen, dat niets eigenlijk bejammerenswaardiger is dan moeder te zijn, als je behoort tot den werkenden stand in de volksklasse.

Met dat al vergeten al deze auteurs, opzettelijk of te goeder trouw, dat er heden ten dage voor géén klasse zóó veel wordt gedaan als juist voor de arbeidersgezinnen; voor hen bestaan de kostelooze opname in ziekenhuizen, de kostelooze spreekuren bij specialiteiten; voor hen is de ongevallenwet in werking getreden; voor hen worden, als ze, al is het ook duizendmaal uit eigen schuld, werkeloos zijn geworden, optochten georganiseerd, waarbij rijk en arm bijna gedwongen wordt tot geven, altijd opnieuw geven. Voor hun kinderen bestaan de vacantie-koloniën, de goedkoopere of zelfs geheel kostelooze opleidingen voor dit en voor dat; voor al wat ze leeren willen is er voor hen een middel het onderwijs of geheel gratis of althans tegen bijzondere, voor hun klasse alléén geldende voorwaarden gemakkelijk machtig te worden. En óók, diezelfde volksklasse, die aan den éénen kant den mond steeds vol heeft van haar ‘menschwaardigheid’ en haar ‘rechten’ en haar ‘gelijkheid voor allen’, schaft alle gevoel van zelf-respect af, zoodra het aankomt op halen en nemen, en vindt zichzelve in al de bovengenoemde gevallen nimmer te veel ‘meneer’ of te veel ‘dame’, om al zulke voor minvermogenden ingestelde voorrechten met beide handen in te palmen. Daarna, na den buit te hebben veroverd, spelen zij de rol van meneer en dame dan dubbel hooghartig.

Maar de beschaafde klasse, zij, waartoe Anna van Gogh's Moeder behoort? Zij vallen niet onder de bovenbedoelde categorieën, want zij zijn geen arbeiders. Zelfs al wilden ze over alle hoogmoed- en standbezwaren heenstappen, zelfs dan zouden ze niet mee kunnen deelen in de voorrechten, die alléén het deel zijn van het volk heden ten dage, en, hoe armer en onwilliger volk, hoe méér voorrechten nog! Voor een man uit den beschaafden stand, zonder geld en zonder kruiwagens, b.v. voor een dominee, een leeraar, een ambtenaar, een klein-winkelier, is het, door deze onrechtvaardigheid, heel dikwijls veel zwaarder zorg zijn kinderen groot te brengen dan voor een gewonen fabrieksarbeider. Maar wàt, als het hoofd des gezins onverwachts sterft, en als een weduwe, beroofd van het inkomen van haar man, door zijn ontijdig sterven bijna geheel zonder pensioen achtergebleven, zich belast ziet met de opvoeding van haar jongens, moet trachten het geld te verdienen om hen niet alleen te eten en te drinken te geven, maar óók nog te laten leeren wat zij behoeven teneinde niet onder te gaan in een lagere

[p. 824]

klasse dan de eigene? - Dan kan zij geen moeder meer zijn voortaan!

Dáárom ontroerde mij Anna van Gogh's boek zoo héél fel, omdat zij hier de vrouwenquaestie zoo intiem bloot legt, in dien strijd om het dagelijksch brood der moeder, waarin haar hoogste, heiligste moederplichten vertrapt worden - buiten haar schuld.

‘Jo’ is een kostelijke schepping, een schepping van écht waarachtig moedergevoel, waarvoor ik de schrijfster van Moeder innig dankbaar ben. Uit een oogpunt van letterkundige beteekenis is het eerste hoofdstuk, waarin de weduwe wordt geteekend, onmiddelijk na het geheel onverwacht sterven van haar man, een der beste gedeelten uit het boek, kranig en pakkend neergeschreven, zonder onnoodigen woordenomhaal, van 't leven afgezien! Je ziet die droefheid, je voelt haar, en je ziet die kinderen, hoort hun onbewuste kinder-ongevoeligheid, in díe reeds weer lachende stemmetjes, achter de nog gesloten gordijnen! Een heel gewoon begin, want dit heele boek is ‘gewoon’ van inhoud, en juist dáárom zoo heel wáár! De weduwe van den leeraar heeft geen geld, maar wèl drie kleine kinderen. Zoo heeft zelfs haar smart om 't onverwachte van den slag geen tijd om zich uit te weenen.

‘Geen tijd’. Dat zal voortaan, als een zweepslag, 't woord zijn dat haar vóórtdrijft. Want, er moet raad geschaft worden, en, welke andere blijft erover, wanneer een moeder hare kinderen bij zich wil behouden, dan een pension beginnen, daarin verwerken die huishoudelijke gaven, elke goede huisvrouw ingeboren! Zeker, indien ‘Jo’ een moderne nuttigheids-dame ware geweest, had zij misschien hare kinderen uitbesteed, en ware zelve verpleegster, of dame de compagnie, of wat anders van dien aard geworden, maar dáárin juist toont zich Anna van Gogh zulk een mij sympathieke auteur, dat zij, getrouw aan haar titel ‘Moeder’, van hare ‘Jo’ een èchte, een waarachtige moeder maakte, die vóór en boven alles wil zijn en blijven dat voor hare kinderen, die voor hen wil arbeiden nacht en dag, maar ook wil waken over hen lichamelijk en geestelijk, wil leiden hun schreden in het leven, wil beheerschen hun zedelijke ontwikkeling, en zelve wil verzorgen hun teere lichaampjes. Dat mooie besef, dat zij háár nóódig hebben, háár, de moeder, doet haar afwijzen het aanbod eener zuster een van de kinderen bij zich in huis te nemen; datzelfde mooie besef doet haar liever het pension laten leegstroomen, dan de twee aan roodvonk lijdende kinderen naar het ziekenhuis te brengen, iets waarop de bewoners van het huis natuurlijk aandringen. Die heele roodvonkscène is eveneens aandoenlijk van èchtheid, van héél zuiver-zien werkelijkheidstoestanden, en ze héél levendig kunnen afbeelden.

Toch is ‘Jo’ geenszins een sentimenteele zwakkelinge, die, om hare kinderen maar bij zich te houden hoe dan ook, ze belet in de wereld vooruit te komen. Als de kinderen door grooter worden haar niet meer voortdurend behoeven, terwijl ze aan den anderen kant ziet, hoe haar pension-zorgen haar tijd zóózeer in beslag nemen, dat ze hen niet kan gadeslaan zooals ze zou wìllen, noch kan geven de vrijheid waarop ze in hun jong-zijn recht hebben, tot muziekmaken of druktegedoe, met het oog op de veeleischendheid van sommige gasten, dan vraagt zijzelve aan hare zuster op het door deze eens gedane aanbod te willen terugkomen, en het meisje bij zich in huis de gelegenheid te willen geven tot volledige opleiding voor muziek; dan ook staat ze haar jongen toe bij een vriend, die een rustiger kamer heeft dan zijn eigen klein pension-hokje, des avonds te gaan werken. Zoo verliest zij haar eenige afleiding in de jagende vaart van een druk pension-leven: het korte samenzijn nu en dan met hen, voor wien ze heel dit offer bracht - haar kinderen. En het natuurlijk gevolg daarvan is, dat ze, ondanks al haar toewijding aan hen, toch van haar innerlijk vervreemden, door dat ‘geen tijd’ hebben. Kleine trekjes, waarmede die groeiende vervreemding hier en daar wordt geïllustreerd, maken dit boek nu en dan tot een juweeltje. Zoo, waar ‘Lucie’ zich schuldig maakt aan een leugen, en haar broer opmerkt: ‘Maar moeder, weet u dan niet eens, dat ze altijd jokt!’ Met droefheid begrijpt ‘Jo’ het dan, hoe ze inderdaad in de drukten van haar sjouwleven niet genoeg opletten kon op Lucie's doen en laten om die leelijke ondeugd bij haar in tijds te hebben ontdekt. Zoo ook, als haar oudste jongen haar met geringschatting toevoegt: ‘dat hij nooit een boek in haar handen ziet’, en zij dus niet kan meespreken over wat hem interesseert. Met bitterheid bedenkt ze dan den tijd van haar jong huwelijksgeluk, toen ze met haar man dikwijls besprak haar voornemen juist in hare eigen lectuur te volgen den ontwikkelingsgang der kinderen, opdat ze zou kunnen wezen hun vertrouwde

[p. 825]

later. ‘Geen tijd’ voor lectuur is sinds het pensionleven het parool voor haar geworden. O ja, met moeite en met nood, met ijverig sloven en met dagelijksch zorgen ‘gaat’ het pension, ‘komt’ ze er inderdaad, zoodat ze haar schulden langzaam kan afbetalen, en kan zenden de jongens naar gymnasium en burgerschool, en ‘Lucie’ naar de muziekschool. Maar, om met den slotzin van de schrijfster te eindigen: ‘Maar niemand wist, dat ze in 't werken voor hen hare mooiste illusies geofferd had.’

Dit werkwoord ‘offeren’ viel me op! Is niet èlk moederleven een offer? Zelfs al mag het zich ontvouwen in de schaduw van een eigen thuis, beveiligd voor financiëele zorgen door den geldverdienenden echtgenoot, zelfs dan ook zal de vervreemding niet tòch komen, hoe ook door een liefdevol zorgende en wakende moeder geweerd en bestreden? Wie zijn wreeder en gevoelloozer dikwijls dan opgroeiende jongens, wie kunnen meedoogenloozer de eigen hartsgeheimen verbergen voor liefdevolle moederblikken, om ze der eerste der beste ‘vriendin’ prijs te geven, dan opgroeiende meisjes?

Het woord is zoo waar:

‘Eerst treden ze op het kleed,
dan trappen ze op het hart!’

Maar, dubbel zwáár het offer, dubbel hard de kamp, wanneer de taak van geldverdienen-moeten zich páárt aan die toch reeds op zich zelve alles-omvattende van moeder-zijn. Dan dwingt de jacht van den strijd om het dagelijksch bestaan tot alles achterstellen bij die wreede noodzaak van arbeiden-moeten; dan is er geen andere keuze, dan de kinderen overlaten aan meiden, aan gedienstige vreemden, aan niet voor hen geschikte kennissen van allerlei aard. 't Wakend moederoog, dat behóórde te gaan alléén over de kinderen, over hun ziel en hun lichaam, het heeft dan te staren in de éérste plaats op het huishoudboek, en zich af te vragen: Wáármee verdien ik genoeg om te leven, om mijn gezin te onderhouden? - ‘Niemand kan twee heeren dienen’. Eene moeder allerminst! Dan kan het niet anders afloopen dan zooals Anna van Gogh het met talent schildert.

Als de rijke moeders-feministen, zij die vrijwillig andere plichten najagen dan die tegenover hare kinderen, door zulk een boek zich eens lieten de oogen openen! Maar dat zullen zij niet! Overtuigen doen zulke boeken niet hen, die niet willen overtuigd worden uit egoïsme-, omdat zij het moeder-besef missen.

Ik heb dit boek geroemd om den inhoud; er zijn slechts enkele boeken zóó hoog van kunstwaarde, dat men den inhoud vóórbij ziet, om alléén den kunstvorm en den stijl te prijzen. Als inhoud hebben we hier te doen met een vlug en boeiend-geschreven verhaal, dat, door de invlechting van de verschillende typen van pension-bewoners, iets heel actueels en heel boeiends heeft. Het ‘pension’-leven is in de laatste jaren een bepaalde factor geworden van het groote-stadsleven, en maar heel weinigen staan er bij stil, hoeveel er gevergd wordt daarbij van de ongelukkige weduwen en eenzame dames, die in de hoofdzaak de pension-bezitterswereld vertegenwoordigen, en hoe veeleischend, ja onredelijk de meeste harer gasten dikwijls zijn! Ook in dat opzicht laat deze roman een heel verdienstelijk licht vallen op een veel te weinig geziene zijde van het vrouwenarbeids-vraagstuk. In de meeste dames-romans slagen voor haar brood werkende vrouwen altijd zoo mir nichts, dir nichts, en gaat alles van een leien dakje; Anna van Gogh laat U zien, hoe, zelfs als het van een leien dakje gaat (want het pension bloeit), het leven der hardwerkende vrouw lang niet benijdenswaardig is! Haar vertelwijze is zeer boeiend en zeer levendig; ik heb dit trouwens reeds vroeger geconstateerd, naar aanleiding van andere romans van haar, ook door mij in dit blad besproken, en meest alle met zekere socialistische tendenzen. Daarentegen ontdekte ik in dit laatste boek van haar een hebbelijkheid om, à la Johanna Steketee, van elk bijwoord een werkwoord te maken, waaraan zij vroeger niet deed, en die even leelijk als onbeholpen aandoet. In plaats van: ‘Lucie zeide blij’, ‘Lucie blijde’, of in de plaats van: ‘Zij vroegschuchter’, ‘Zij schuchter-vroegde’. Enz., enz. - Behoudens deze ontsiering van een overigens heel goeden en heel levendigen stijl kan ik van dit boek niets dan goeds zeggen.

Het is een aanwinst voor ‘goede en goedkoope lectuur’, dus, wat de uitgevers bedoelden.

ANNA DE SAVORNIN LOHMAN.