De Hollandsche Lelie. Jaargang 22

De dood van Voltaire's vriendin.
Een staaltje van zeden.

Voltaire heeft minder vriendinnen gehad dan Rousseau, deze ‘enfant chéri des dames’, en dit is te begrijpen. De Fransche maatschappij der 18^de eeuw, waaronder men verstaat adel en geestelijkheid, want de opkomende derde stand, behoudens enkelen, die men tegenwoordig intellectueelen zou noemen, telde nog niet mede, was zinnelijk en utopistisch, de vrouwen niet minder dan de mannen. De zinnelijkheid, tot losbandigheid van zeden voerende, was in ‘allerhöchtste Stelle’ zooals de Duitschers zouden zeggen, geboren, de hoven van den Régent en van Lodewijk XV hadden het voorbeeld gegeven. Wat de utopiën aangaat, deze waren geput uit de geschriften van Rousseau en van de meeste encyclopedisten, maar de invloed van Rousseau was vooral overwegend bij de vrouwen. De jeugdige moeders uit de tweede helft der 18^de eeuw voedden hun kinderen op à la Emile, welke opvoeding naar de eischen der natuur zoover ging, dat zij zich tot in de loge der schouwburgen hun zuigelingen lieten brengen, om ze de borst te geven. Het ware natuurlijk nog meer naar de eischen der natuur geweest, als zij, eenmaal met zuigelingen bezocht, stilletjes in hun tuinkamer gebleven waren, maar hier komt de onlogische, wufte geest

[p. 812]

der 18^de eeuw om den hoek kijken. Niet minder navolging vonden de theorien van de Nouvelle Héloïse, Saint-Preux en zijn liefje brachten de hoofden van heel wat jonge vrouwen en meisjes op hol. Is het te verwonderen, dat de schepper van al dat moois in den smaak der vrouwen viel, te meer daar Rousseau doorging voor een mooien man.

Met Voltaire, ofschoon in den grond veel beter dan de zelfzuchtige en ingebeelde Rousseau, was het geheel anders gesteld. Voltaire was geen utopist, zelfs geen idealist, en zijn geest was te scherp, te sardoniek, om vrouwen te behagen en wat zijn physiek betreft, dit was afzichtelijk. Zijn mager, uitgemergeld lichaam droeg een ironischen grijnskop, met een paar intelligente maar ondeugende oogen, een kop, dien iedereen kent uit platen en teekeningen, meest allen naar Pigalle's schepping in de Bibliotheek van het Institut de France, of die van Houdon in het Theâtre français. Zelfs in zijn tijd, over 't algemeen niet verwend in uiterlijk schoon, - men bedenke slechts dat ¾ der menschen van de pokken geschonden waren, - ging Voltaire voor leelijk door. Toch heeft Voltaire in zijn jeugd, tijdens zijn verblijf in Holland, een romantische liefdesgeschiedenis gehad met Olympe Dunoijen, een hier in den Haag geïmporteerde Française, maar deze liefde stierf een vroegtijdigen, gewelddadigen dood. Met Suzanne de Livry, een actrice, die later markiezin de Gouvernet werd, begint Voltaire zijn ‘amours de tête’ hoofdzakelijk geestelijke gemeenschap tuschen hem en zijn vriendinnen, overigens weinig in aantal. In de genegenheid voor Gabrielle Emilie le Tonnelier de Breteuil, markiezin du Châtelet vonden deze ‘amours’ hun culminatie- en eindpunt. De dood van de markiezin is voor Voltaire een zware slag geweest, onder welken hij zeer geleden heeft. Toch was deze vrouw, in haar tijd voor zeer geleerd doorgaande, niets meer dan een oprechte blauwkous, die, in weerwil van haar ‘Institution de Physique’ haar ‘Analyse de la Philosophie de Leibnitz’ haar ‘Traité de bonheur’ en andere werken van wetenschappelijken of wijsgeerigen aard, reeds lang vergeten zou zijn, als niet juist haar liaison met Voltaire haar voor die vergetelheid behoed had.

De markiezin leefde op haar kasteel te Circy in Lotharingen, terwijl de markies een niets-beteekenende bon-vivant, die tegen blauwkouserij van zijn vrouw niet op kon, voortdurend te Lunéville was, aan het Hof van Stanislaus Lescynski, bij wien hij een militaire betrekking bekleedde. Voltaire, een rijk man, had het kasteel van zijn vriendin geheel laten restaureeren en bewoonde een gedeelte er van. Behalve Voltaire huisden daar voor langer of korter tijd mathematici, die de markiezin hielpen bij haar wetenschappelijken arbeid en.... bij het verteren van haar inkomen. Onder anderen was daar een trouw comparant de destijds beroemde Maupertuis, wiens naam nog wel genoemd wordt, dank zij de hatelijkheden, welke Voltaire jegens hem gedebiteerd heeft; Samuel Koenig, de gunsteling van onzen Prins Willem IV en Danièl Bernouilli, de zoon van den Groningschen Professor vertoefden er ook veel.

De vriendschap tusschen Voltaire en Mad^me du Châtelet heeft zestien jaren geduurd. Booze tongen beweerden dat de omgang tusschen beiden alles behalve van platonischen aard was, anderen bepleitten de onmogelijkheid van de waarheid dezer aantijging, wat Voltaire aanging, en met dezen was Voltaire het zelf eens. In ieder geval waren er onder de gasten van Circy personen, die even diep of dieper in het hart van de geleerde markiezin waren doorgedrongen. Zoo de markies de Saint-Lambert, de dichter van de ‘Saisons’, die ook al meer aan zijn omgang met Voltaire dan aan zijn dichtader een zekere bekendheid te danken heeft.

Nu gebeurde het in de late herfst van 1748, dat de 46 jarige markiezin du Châtelet, vroolijk en opgewekt van aard, plotseling neerslachtig en stil werd. Voltaire haalde met moeite het hooge woord er uit, zij was zwanger en, volgens haar beweren, kwam de Saint-Lambert als aanleidende oorzaak sterk in verdacht. Voltaire legde zich bij deze uitspraak onmiddelijk neder, wat wel voor zijn onschuld pleit. Het was een ellendig geval, op haar leeftijd, en dan wat zou de markies zeggen, die in geen vijftien jaar bizonder vriendelijk jegens zijn vrouw geweest was. Er werd een krijgsraad belegd, de Markiezin, Voltaire en Saint-Lambert, waarvan het resultaat was, dat men besloot zich te houden aan het axioma pater est quem nuptiae demonstrant en onverwijld den Markies te inviteeren om de restauratie van de groote zaal van het kasteel, door Voltaire bekostigd, eens te komen zien. Du Châtelet, die zich sterk de mindere van zijn vrouw voelde en altijd vereerd was, als zij notitie van hem nam, haastte zich te komen. Er werden kasteelbewoners uit den omtrek genoodigd, er werd feest gevierd en

[p. 813]

pret gemaakt, tot laat in den nacht werd gesoupeerd. Du Châtelet werd dan altijd naast zijn vrouw geplaatst, die uiterst lief en voorkomend jegens hem was en hem met haar geestige zetten deed schateren van het lachen. Kortom, de dagen welke du Châtelet op het kasteel Circy doorbracht deden hem denken aan den aanvang van zijn huwelijksgeluk en de nachten ook. De Markies voelde zich gelukkig en dit geluk steeg ten top, toen bij zijn vertrek zijn vrouw hem influisterde, dat zij hoopte met blijden hope.

Intusschen deed dit nieuws al spoedig de ronde in wetenschappelijke en letterkundige kringen en de tongen kwamen los. De een beweerde, dat het te verwachten kind gerekend moest worden tot de ‘oeuvres mêlées’ van de markiezin, een ander dat op Voltaire toepasselijk was het spreekwoord: ‘c'est aujourd' hui Saint Lambert, qui quitte sa place la perd’. Men vroeg hoe het kwam, dat de markiezin plotseling zoo'n behoefte had gevoeld haar man weder eens te zien en het antwoord luidde: ‘Vous verrez que c'est une envie de femme grosse.’

Met dit al was het geval voor Voltaire een bron van verdriet en zorg. Hij hield werkelijk van zijn Emilie en was alles behalve gerust op den loop van zaken, haar leeftijd in aanmerking genomen. Den geheelen zomer van 1749 bracht hij in onrust door. Frederik II wilde hem gaarne bij zich hebben en schreef hem den 10^den Juni: ‘Venez, Madame du Châtelet accouche dans le mois de Septembre; vous n'êtes pas une sage femme, ainsi elle fera bien ses couches sans vous’. Maar Voltaire antwoordde: ‘Je ne suis ni feseur d'enfants, ni médecin, ni sage-femme, mais je suis un ami et je ne quitterai pas, même pour Votre Majesté, cette femme qui peut mourir au mois de Septembre’.

Den 4^den September bracht de Markiezin du Châtelet voorspoedig een meisje ter wereld.

Het spreekt van zelf dat de echtgenoot, Voltaire, Saint-Lambert, Madame de Boufflers en nog enkele vrienden en vriendinnen op het kasteel waren. Voltaire was zoo verrukt over den goeden afloop, dat hij opgewekt en vroolijk de gebeurtenis schriftelijk aan vrienden en bekenden mededeelde. Zoo schreef hij aan d'Argental: ‘Madame du Châtelet, cette nuit, en griffonant son Newton, s'est senti un petit besoin; elle a appelé une femme de chambre qui n'a eu que le temps de tendre son tablier, et de recevoir une petite fille qu'on a portée dans son berceau. La mère a arrangé des papiers, s'est remise au lit; et tout cela dort comme un ciron, à l'heure où je vous parle.’ En aan den abt Voisenon: ‘Mon cher abbé saura que Mad^me du Châtelet étant cette nuit à son secrétaire, selon sa louable coutume a dit: mais je sens quelque chose! Ce quelque chose était une petite fille venue au monde. On l'a mise sur un in-quarto qui s'est trouvé lá et la mère est allée se coucher’.

Maar eenige dagen daarna openbaarde zich kraamvrouwen-koorts, die het ergste deed vreezen. Dr. Regnault, die de patiente behandelde, had nog een consult met de doctoren Bayard en Salmon, beroemdheden uit Nancy. Het mocht niet baten, den 10^den September overleed de Markiezin. Voltaire was wanhopend, men moest hem met geweld van het sterfbed zijner vriendin wegvoeren. Ook hierbij mengde zich het komische bij het tragische. Voltaire, de trap afgeleid, wierp zich in zijn wanhoop beneden op den grond en terwijl hij daar lag, kwam Saint-Lambert om hem op te helpen, maar hij werd door Voltaire met verwijten overstelpt: ‘Ah! c'est vous qui me l'avez tueé! Mon Dieu, Monsieur, de quoi vous avisiez vous de lui faire un enfant!’

Dat de dood van een in geleerde en hooge kringen zoo bekende persoonlijkheid als deze Markiezin groot opzien baarde, is natuurlijk. Er kwamen verzen ter harer eere in omloop, er werd ook met haar en haar aanbidders gespot. De spotvogel van een Frederik de Groote, maakte het volgende grafschrift:

Ci-git qui perdit la vie
Dans le double accouchement
D'un traité de philosophie
Et d'un malheureux enfant.
On ne sait pas précisément
Lequel des deux, l'a ravie.
Sur ce funeste événement
Quelle opinion doit on suivre?
Saint-Lambert s'en prend au livre
Voltaire dit que c'est l'enfant.

Maar Voltaire schijnt deze spotternij of niet geweten of niet kwalijk genomen te hebben, want in Juli van het volgende jaar ging hij voor afleiding naar Potsdam, waar hij tot 1753 bij zijn koninklijken vriend bleef.

L.A.A.v.K.