De Hollandsche Lelie. Jaargang 22

Boekbeschouwing.

Julie Slot. Roman uit het Verpleegster-sleven, door Rud. Beguin, (twee deelen). (Uitgever Meindert Boogaerdt Jr., Zeist).

Deze roman verdient m.i. gelezen en besproken te worden, omdat hij een geheel eigenaardig en nieuw licht werpt op de brandende quaestie onzer dagen: het lot der ongehuwde vrouw. -

Verpleegster-worden, het is sinds jaren reeds ‘de’ toevlucht voor diegenen, die snakken naar vrijheid, naar een zelfstandigen werkkring, naar de gelegenheid zich te onderscheiden door ‘nuttigheid’, en die daarbij zichzelve willen omlauweren met den heiligen schijn van naastenliefde en zelfopoffering. Dat daarbij, zichzelf wat meer of wat minder duidelijk bewust, heel dikwijls de begeerte op den achtergrond huist, door juist dezen eigenaardigen werkkring in intiemere aanraking te komen met mannen, met jonge doktoren, assistenten aan ziekenhuizen, en met verpleegden van het manlijk geslacht, daarover wordt heengegleden, omdat het verpleegstervak als zóo bij uitstek edel en zelfverloochenend wordt beschouwd, dat de omgeving niet durft zinspelen zelfs op zulke min nobele bijgedachten. Daarbij komt dan nog het uiterst ‘fatsoenlijke’ van dezen werkkring, als zijnde speciaal geschikt voor ‘dames’. Arme freules, zoowel als gewone meiden, die graag willen worden ‘dames’, en zich daartoe gaarne omhullen met het iedereen gelijkmakende en en-passant zeer flatteerende verpleegster-costuum, zij allen worden, als de nood aan den man komt, ‘zuster’. Met een beetje handigheid en wat goeden wil is de leertijd gemakkelijker door te komen dan die welke wordt gevorderd voor de meeste andere examens. ‘Roeping’, die christelijke liefde van in dienen de minste wezen, welke de Roomsch-katholieken en de bestuurders der Protestantsche diaconessenhuizen vorderen vóór en boven alles van de zich aan verpleging wijdende vrouwen en meisjes, de moderne, zelfstandig-werkende verpleegster heeft daarmede afgerekend, beschouwt haar werkkring als een ‘vak’ zooals elk ander. Maar, gelijk gezegd, om al die bovengenoemde redenen, blijft het met dat al toch steeds een vak, waarvoor aan den eenen kant altijd bijzondere voorliefde bestaat om de er aan verbonden bovengenoemde voordeelen, terwijl het anderzijds van de buitenstaanden een geheel aparte achting afdwingt, om het zoo zelfopofferende

[p. 644]

dier taak van ziekenverpleging. En zoo komt het dus dat er, bij den steeds grooter wordenden toevloed van ongehuwd-blijvende vrouwen en bij den óók steeds grooter wordenden toevloed van ziekeninrichtingen, van doktoren en van patienten, zich een nimmer verdrogende bron van ‘nuttig wezen’ opent heden ten dage in het ‘zuster’-worden.

Welnu, op wat daarvan achter de schermen het gevolg is, heel dikwijls, werpt deze roman uit het verpleegster-leven een heel eigenaardig licht.

Geschreven zonder eenige pretensie van ‘letterkundige’ waarde, onhandig en onbeholpen soms van in elkaarzetting, maakt hij den indruk van groote eerlijkheid, groote oprechtheid; van te zijn geschreven met kennis van zaken, uit een eerlijken drang te zeggen de waarheid, - hoe beschamend ook.

Is het een vrouw, een zelve-verpleegster, die hier aan het woord is in Julie Slot's geschiedenis? Dikwijls zou men het zeggen, door kleine details, door naïeve bekentenissen van gevoelsleven, door een analyse van vrouwgedachten, waarvan de man gewoonlijk niet vermoedt, of niet weet.

Maar, aan den anderen kant, juist dat zoo onverhuld het zeggen durven, dat zoo eerlijk bekennen wáárom het gaat bij deze verpleegster, die zeer juiste detailleering van de verhouding tusschen den zenuw-arts en zijne hem aanbiddende vrouwelijke patienten-slachtoffers, dat alles is men niet gewoon van de met haar-zelve zoo graag verstoppertje spelende vrouw-schrijfster, die altijd zoo graag haar eigen geslacht in een waar en rein licht stelt, en de schuld van alles wat zij doet werpt op de zinnelijkheid van den man, en zich niet durft bekennen haar eigen intiemste-zijn, en dat van haar sekse.

Hoe dit zij, aan mij is de naam en het geslacht van de of den auteur volkomen onbekend. En dat is mij te liever, omdat ik daardoor te onbevooroordeelder ten opzichte van haar of zijn werk sta. Ik heb het gelezen als een document. Het heeft mij dikwijls geërgerd om het grofzinnelijke van de voorstellingen, dikwijls getroffen om de vrouw-kennis waarvan het blijk geeft, en voortdurend geboeid, omdat het bewijs levert van de ontzettende gevaren waaraan zij zijn blootgesteld, die dat beroep, dat vak, van ‘zuster’ kiezen, zonder eenige werkelijke roeping ervoor in zich, zonder iets van die innerlijke wijding, die maakt de Roomsche non tot een heilige, de Protestantsche diacones tot een eerbiedwekkende verschijning; zij, die het aangrijpen als laatste redmiddel, om een man deelachtig te worden, of wel als toevlucht om zich een stuk brood te verdienen, of ook uit verveling en geblaseerdheid, ten einde zich interessant te maken, zij allen zijn juist in dezen oogenschijnlijk zoo ‘lieven’ en zoo ‘vrouwelijken’ werkkring blootgesteld aan een verleiding en een strijd, aan moeilijkheden en aan dubbelzinnigheden, waarvan Julie Slot een openbaring is, die verdient gelezen te worden, èn door ouders èn door opvoeders èn door normale vrouwen, maar niet door zinnelijk-overspannen en manzieke dames, en dito jonge meisjes. Voor deze laatste categoriën is dit boek een geváár meer.

Want zij zullen, in plaats van zich te spiegelen aan het voorbeeld van juffrouw Julie, juist belust worden op het volgen ervan.

Juffrouw Julie is zinnelijk-overspannen van huis uit. - Dat toont zij al in het eerste hoofdstuk, door haar hoogst eigenaardig gedrag ten opzichte van een man, dien zij niet kent, alleen maar eenmaal ontmoette, en dien zij zich in den meest letterlijken zin aan den hals werpt, met het gevolg dat hij zijnerzijds zegt: ‘Zoo laat ik mij niet tot een huwelijk forceeren’, en haar met beschaamde kaken laat staan. In haar daarop volgend verpleegster-leven - en dit is het waarop ik den nadruk wil leggen - wordt dan deze reeds aangeboren manbegeerigheid, begeerigheid naar geslachtsomgang, geprikkeld op een tot haar verderf leidende wijze. Zij wordt ‘zuster’, echter niet uit neiging, maar om financiëele redenen, in haar hart nog het beeld van dien eersten, dien zij zich vergeefs aanbood. De uitteraard zoo vertrouwelijke omgang van arts en ‘zuster’ in een ziekenhuis, het samen de intiemste dingen bespreken waar het den patient geldt, het dagelijks aan een ziekbed met elkaar in beroering komen, en elkaar bijstaan in het verrichten van operaties etc., dat alles maakt dat zuster Julie gauw genoeg vergeet, en terstond op nieuw ‘verlieft’. Zij ziet er goed uit; een jonge assistent maakt haar dientengevolge gedurende eenige maanden tot zijn maîtresse. In het ziekenhuis-zelf worden de samenkomsten gehouden, totdat de ontdekking ervan Julie's verwijdering noodzakelijk maakt, terwijl het bestuur den kundigen arts natuurlijk handhaaft.

En-passant laat de auteur er nog even invloeien, hoe onrechtvaardig, en hoe natuurlijk

[p. 645]

toch óók weer, zulke maatschappelijke toestanden zijn, waarin de vrouw alléén boet voor wat de twee samen, man en vrouw, begingen in schuld aan de goede zeden! De cynische onverschilligheid van den arts, die haar laat zitten nu zij van elkaar gescheiden zijn, is heel realistisch geteekend, zonder overdrijving. Voor hem is het maar 'n en-passant-amouretje geweest, zij is er voorgoed ellendig door, maar toch keert zij flink in haar oude leven terug. De tusschen-periode van haar verblijf in de zenuw-inrichting, waarin zij getuige is van de belachelijke aanbidding der zenuwzieke dames van den haar op den kop zittenden arts, behoort tot de menschkundigste, en daardoor treffendste gedeelten van het boek:

‘Zoo wervelden in een macaber en dans die onvoldane begeerten om den man-dokter...

Julie kreeg medelijden met die ongelukkige schepsels, voor wie het leven zoo weinig had bestemd; deze stumpers hadden niets dan hun onvoldane begeerte, die ze zich misschien maar gedeeltelijk bewust waren.’

Daarna gaat ze opnieuw in een ziekenhuis, waar een ouder en hoogst bezadigd optredend geneesheer haar geen gelegenheid geeft tot verliefde aandoeningen op hem. Maar nu zijn het de man-patienten, die haar heet bloed in beroering brengen. Dan is het een stoker, die haar smeekt om een kus, en wiens knap gezicht haar bevalt, dan een ander jonge man, dien ze overhaalt zijn medicijnen te slikken, door met hem te coquetteeren. Het zichzelve wijsmaken daarbij, dat ze daaraan heel goed doet, en heel lief eigenlijk is, door die zieke mannen te winnen met behaagzieke maniertjes, en met zoenen, en met kleine intimiteiten harerzijds, terwijl het inwendig enkel haar eigen begeeren naar man-omgang is, dat haar voor hen zoo beminnelijk doet zijn, omdat zij haar bekoring waardeeren, daartegenover de verdorde, koele plichtsbetrachting van de oudere, onbevallige oude-vrijster-zuster Steenis, dit alles behoort m.i. weer tot een dier staaltjes van fijne opmerkingsgave, van zeer scherpen kijk op inwendige roerselen, waarvan dit boek, bij alle onbeholpenheid, wemelt. Ook de quasi-deugdzaamheid van zuster Van Veen, die, bij al haar verontwaardiging over de ‘onfatsoenlijkheid’ van sommige man-patienten, er toch van geniet, dat zij hen op hun plaats kan zetten daarin, in die terechtwijzingen over hun ‘gemeenheid’ voor zich zelve een soort vieze bevrediging vindt, is scherp ingeblikt in de geheimen, haar zelve misschien onbegrepen, van zoovele ‘deugdzame’ en heel ‘rein’ zich geloovende zure maagden van bedenkelijken leeftijd, die om diezelfde redenen óók zoo graag zedelijkheids-vereeniging spelen, waarbij zij dan zichzelve voeden met waren wellust op al de onzedelijkheid, waarvan zij daardoor op de hoogte komen.

Intusschen, zuster Slot laat het niet bij die onschuldige coquetterieën en zoenpartijtjes; ten slotte heeft zij een jong student, een knappen, aardigen jongen, te verplegen. Hij doet haar confidenties; zij belooft hem, als hij beter zal zijn, een nachtelijk bezoek. Als zij komt is hij echter nog te zwak voor de emotie, en schrikt, en krijgt een zenuwtoeval; dan vlucht zij terug in haar kamer, en, terwijl de toegeschoten directrice en de hoofdverpleegster toeijlen, om den zieke te helpen, vergiftigt zij zich, niet een op elke kamer van de zusters steeds aanwezige flesch sublimaat.

Dit slot - behoef ik het nog te zeggen - is, uit een letterkundig oogpunt, onbeholpen en gezocht. Het boek moet een eind hebben, en de schrijver, heel verstandig overigens, gaf er, bij gebrek aan beter, de voorkeur aan tot zelfmoord zijn toevlucht te nemen, boven een banaal getrouwd-raken of zoo iets. Dat hij voor die toevlucht van zelfmoord geen betere uitwerking wist te vinden, dan dit echtbedachten, hoogst onwaarschijnlijken zènuwtoeval van den immers reeds genezen jongen student, is een gebrek aan fantasie en onhandigheid van samenstelling, dat er, wat de beteekenis van het boek, als gehéél, als inhoud, genomen aangaat, weinig toedoet.

Die beteekenis - ik zeide het reeds - zit 'm in de groote, treffende eerlijkheid, waarmede hier de schaduwzijden en gevaren van het verpleegstersleven, als zuiver beroeps-quaestie opgevat, worden geschilderd. De schrijver heeft zich op het standpunt geplaatst - dat niet het mijne is - alsof een vrouw eigenlijk even gemakkelijk zinnelijk wordt bekoord en verstrikt, en geraakt tot de uiterste consequenties, als haar daartoe de gelegenheid geboden wordt, als dat met den man het geval is. Het doet er hier echter niet toe of hij gelijk heeft, dat zulke vrouwen de regel zijn in den grond, dan wel ik, die beweer, dat zij abnormale uitzonderingen blijven. Want, in elk geval, zulke uitzonderingen, ook al zijn ze nog niet eens zóó gemakkelijk ten val te brengen als Julie Slot, bestaan zonder twijfel in menigte, worden, juist door onze hedendaagsche opvoeding en samenleving en verhoudingen, steeds talrijker.

[p. 646]

Welnu, wáár worden ze dan meer in beroering gebracht met allerlei, juist voor háár ongeschikte omstandigheden en zinnenkittelende bijzonderheden, dan in een ziekenhuis, en aan het ziekbed van mannen, als hulpe van jonge artsen!? Ware b.v. deze Julie Slot, na hare eerste geschiedenis met dr. Van Eck, niet verpleegster, maar, laat ons zeggen, onderwijzeres, of postbeambte, of iets van dien aard geworden, de gelegenheid altijd met mannen op die bijzondere eigenaardige intieme wijze in aanraking te komen ware haar dan nimmer geboden in haar vak, haar zinnen zouden, noch door de intimiteit met de zieke verpleegde mannelijke patienten, noch door de daardoor ontstane vertrouwelijkheid met de jonge artsen, zijn overprikkeld en overheerscht, te sterker nog overprikkeld en overheerscht, waar de sombere afgesloten atmospheer in een ziekenhuis alle overige, natuurlijke levenslust uitsluit, en dus daardoor te heviger nog het inwendige concentreert op dat ééne.

Het is de verdienste van dezen roman dat alles zoo onbewimpeld, zoo heel oprecht, zonder schandaalbejag, te hebben gezegd.

Zij of hij, die dit boek schreef, heeft een diepen blik geslagen in de geheimen van helaas vele vrouwenlevens. Het eerste hoofdstuk al, waarin de aanstellerige stilzwijgendheid der getrouwde vriendinnen over haar huwelijksleven wordt aangeduid, getuigt van een ongewoon juisten kijk in de oppervlakkigheid, die tusschen meisjes en vrouwen héét vriendschap, en waarachter zij verbergen haar heimelijke gedachten, in heel onverschillige woordjes. Ook de teekening van den eigenaardig-overheerschenden invloed van den dokter, door zijn beroep, op de vrouw in het algemeen genomen, is juist van de werkelijkheid afgezien. In dat niets verschoonende en niets ontziende dier bekentenissen der vrouwelijke zwakheid ten opzichte van den man, herkent men veeleer den blik van den man, die de vrouw ziet onbewimpeld zooals zij in dit opzicht is, dan men er in vermoedt de eerlijke biecht eener vrouw-zelve. Van de teekening der zenuwpatienten óók krijgt men den indruk, dat het een man is, die zóó wreed wáár die arme slachtoffers van onvervulde begeerten gadesloeg, in hare domme aanbidding van den arts-man. Maar op andere plaatsen weer, b.v. in de teekening van de zusters Steenis en Van Veen, de eerste zoo typisch verdord, de andere zoo onrein-deugdzaam, zou ik zeggen, dat alleen een vrouw zoo juist navoelt een andere vrouw, zoo helder ziet wat die leelijken en misdeelden onder ons missen boven de lichamelijk-bevoorrechten onzer sekse. 'n Man, die zoo iemand, zoo'n misdeelde, beschrijft, bespot haar, of heeft medelijden! 'n Vrouw ziet haar zooals ze is: verdord, verzuurd; teekent haar absoluut meedoogenloos. Daarom ook, bij alle ontbreken van wat ook maar zweemt naar stijl, bij alle onbeholpenheid van vorm nog, is toch dit boek niet van 'n talentloos iemand. Het is niet van een artist, maar het is wel van iemand met héél véél menschenkennis, met een heel scherpen kijk op de dingen, op de intieme roerselen van het mensch-zijn. -

Het is een désillusioneerend, maar het is een zeer oprecht boek, van iemand die er geen doekjes omwindt, die het leven, en de rolletjes, die wij menschen er in spelen, met 'n meedoogenloos nuchteren blik gadeslaat. Zoo'n boek te lezen, bij alle onware phrasenmakerij en lievigdoenerij, die er bestaat - juist op dit speciale punt van verpleegsters en doktoren en ziekeninrichtingen - doet gezond aan, zij een waarschuwing voor velen, èn voor aanstaande verpleegsters én voor aanstaande, aan de onbaatzuchtigheid van doktoren en de lievigheid van zusters al te blindelings geloovende patienten van klinieken en zenuwinrichtingen. De operatie, de cynische uitingen van dr. Schoonders, heel het leven in het ziekenhuis in Amsterdam, zoowel als de verhouding van dokter en zenuwpatienten tot elkaar, in de zenuwinrichting, geven in dat opzicht ernstige onthullingen, die van de waarheid zijn afgezien.

ANNA DE SAVORNIN LOHMAN.