De Hollandsche Lelie. Jaargang 22

Antwoorden door Anna de Savornin Lohman.

I. Anti-semitisme.

Naar aanleiding van de gedachtenwisseling tusschen de heeren Otto Knaap en Hertzberger.

Voor C.Z.S.

Gij vraagt mij, naar aanleiding der tot mijn leedwezen in eenigzins vijandelijken toon gevoerde gedachtenwisseling tusschen den Christen Otto Knaap en den Israeliet Otto Hertzberger, of ik U, die óók behoort tot den Israelitischen godsdienst, het genoegen zou willen doen ook mijne meening te zeggen.

Ik erken, ik huiver eenigzins om aan Uw wensch gevolg te geven, juist om het zoo betreurenswaardig vijandelijke, waarin de bovengemelde gedachtenwisseling is ontaard. Laat mij daarom voorop stellen, dat ik mij niet partij stel in de questie tusschen deze twee heeren, maar alleen, op Uw verzoek, mijn persoonlijke meening uitspreek.

Welnu dan, deze is, dat ik mij kan begrijpen, zeer goed zelfs kan begrijpen, de ergernis welke zeker soort Israelieten, die dat niet zijn durven of willen, opwekken bij hunne medelandgenooten, omdat, juist in dit zich-zelf verschuilen-willen door naamsverandering of door quasi-overgaan tot een anderen godsdienst dan de eigene, ligt een groote lafheid, een als het ware uitlokken, dat de Christenen met zulke Joden, die dat immers toch ondanks alles blijven, door ras, gelaat, deugden en gebreken beide blijven, den spot gaan drijven, ja hen verachten.

Ik voor mij heb voor Israelieten als b.v. de heer Hertzberger, die openlijk er voor uitkomt tot welk volk hij behoort, den grootst mogelijken eerbied, eerbied voor hun eigenaardige, niet genoeg te loven familie-liefde onder elkaar, hun groote intelligentie, hun soberheid, - wat niet al, waardoor zich het Joodsche volk kenmerkt, gunstig onderscheidt, boven de Christenen. - Maar, als ik Israelieten zie, die een anderen naam aannemen, alleen omdat zij hopen daardoor hun afkomst te verbergen, die, terwijl alles aan hen den Jood kenmerkt - hoe kan dat ook anders - zichzelf uitputten in middelen om den schijn aan te nemen van géén Jood te zijn, dan vind ik zulke Israelieten precies even min en even belachelijk als ik het iedereen vind, die zich schaamt voor zijn afkomst, elke parvenu b.v., die den schijn wil aannemen

[p. 503]

van te behooren tot 'n heel-voorname familie - met dit onderscheid echter nog, dat er voor 'n Israeliet geen de minste reden bestaat tot dit zich schamen - integendeel, waarom toch? Behoort hij niet tot een oud en in de geschiedenis een gróóte rol spelend volk; kenmerkt hij zich niet door deugden en eigenschappen, die hem werkelijk in meer dan een opzicht doen uitsteken boven de Christenen.? Maar - ook al ware hij liever een Christen, en geen Israeliet, - denkt hij dan werkelijk dat hij zich verhoogt in anderer oogen door zulk flauw en kinderachtig willen zich opdringen aan een Christen-maatschappij, die juist zulke quasi-niet-Joden immers slechts noode duldt, hen veel meer bespot en vervolgt dan de orthodoxe eigenlijke Joden, de waarachtige Israelieten, voor wien elk weldenkend mensch achting en eerbied koestert, en die door niemand worden lastig gevallen.? Begrijpt hij dan niet, dat hij zich zelf waarlijk niet beter maakt, maar alleen minder, wanneer hij wil aannemen een naam, en een godsdienst, die hem niet toekomen, - alleen om daardoor te verbergen wat zich immers toch niet verbergen lààt, omdat elke Israelitische familie blijft behouden hare eigenaardige, door geen eeuwen uit te wisschen kenmerken, lichamelijk en geestelijk.

Ik heb als kind een Israelitisch arts gekend, die in zijn woonplaats-zelf, waar zijn heele familie woonde en vele magazijnen en winkels had, zich niet schaamde voor zijn Joodschen afkomst, al was hij, geloof ik, zelf volstrekt niet godsdienstig-Israelitisch. Zijn kinderen echter schaamden zich wèl, bedachten op zekeren dag, tot onbeschrijfelijk genot natuurlijk van al wie 't in de courant zag staan, aan te vragen aan den Staat: het recht tot het aanbrengen van een oud-hollandsch aanhangsel aan hun naam - een aanhangsel waarmede zij zich nu steeds tooien. Denken zij, wien iedereen in ons kleine landje aanziet hun afkomst, en de wijze waarop ze aan hun kostelijk oud-hollandsch naam-aanhangsel komen, nu wezenlijk, dat ook maar één Hagenaar de dupe is van zoo'n kinderachtigheid, en niet evengoed weet als hun vroegere mede-stadgenooten zelf, hoe ze eraan komen.! Als zulke Israelieten hooren konden den minachtenden spot, waarmede achter hun rug om hun oud-hollandsch aanhangsel wordt uitgesproken, de schouderophaling waarmede juist van hen wordt opgehaald hun onvervalscht Israelitisch uiterlijk, met al de eigenaardigheden ervan - waarachtig zij zouden voor zich zelf wegvluchten van schaamte, om eigen belachelijkheid, en te laat inzien, dat zij het zijn die het meest bijdragen tot de minachting en de hooghartigheid zijdens de Christenen, waarover zij zich verwonderd beklagen.

Ik voor mij erken volmondig, ware ik een Israelite, ik zou, gedachtig aan al het kwaad, al de vijandschap, al de in naam van Christus aan de Joden begane gruwelen, den Christenen haten, ik zou veeleer trotsch zijn op mijn eigen ras, dan ook maar één poging willen aanwenden de Christenen na te loopen, of mij bij hen op te dringen.

Ik voor mij geloof niet, dat er een samensmelting als zoodanig mogelijk is tusschen twee zoo verschillende rassen als het Oostersche en het onze. Da-Costa, ook een Israeliet die zich niet schaamde het te zijn, zelfs al was hij naar zijn geloof een vurig Christen geworden, heeft het zoo waar van zichzelf gezegd:

Ik ben geen zoon den lauwe westerstranden,
Mijn vaderland is waar de zon ontwaakt...

Inderdaad, een Israeliet moge toevallig een Nederlander, een Engelschman, een Franschman, of een Duitscher zijn naar zijn geboorte, naar zijn ras geloof ik, voor mij, dat hij blijft Israeliet, Oosterling. Dat hierin iets beleedigends voor hem zou schuilen kan ik niet inzien; integendeel, een ras dat zich zelf bewáárt, de eeuwen door, staat hooger, dan een dat zich kruist en vermengt met allerlei toevallig bloed. Niet zonder reden zijn de Engelschen er trotsch op dat zij, ook in andere wereldstreken, zichzelf blijven. Waarom wil een Jood dan zoo graag doorgaan voor een pur-sang Nederlander, of wat ook.?

In ditzelfde verband beschouwd, zou ik denken dat het Zionisme - waarover gij mijne opinie wilt weten - een wenschelijke oplossing zon zijn; eene waarvoor ik-voor-mij-veelvoel. Maar ik heb van die questie te weinig studie gemaakt, om daarover meer te durven zeggen dan dit weinige: dat het Zionisme op zich zelf beschouwd mij toeschijnt te liggen in den lijn van den Joodschen godsdienst - die op zulk een wijze het best behouden zou blijven. - Of men practisch stuit op onoverkomelijke moeilijkheden, kan ik niet beoordeelen.

Tot slot nog dit. Ik heb U een paar persoonlijke indrukken opgeschreven zonder - dit zij nogmaals herhaald - in het debat van de heeren Otto Knaap en Hertzberger een positie in te willen nemen, hoe dan ook. Kort-gezegd is die persoonlijke indruk deze:

[p. 504]

Ik vind het jammer dat de Israelieten zich schamen voor hun nu eenmaal Israelieten zijn; daardoor komen ze tot de lafhartigheden, de achternalooperijen van Christenen, de verachtelijkheden in een woord, welke dezen het méést, en met het meeste recht ook, in hen hìnderen, en dezen drijven tot hen bespotten en hen vernederen. - Ik heb echter voor de wezenlijke Israelieten, die hun ras erkennen, precies evenveel achting, vriendschap, sympathie, als voor elke andere natie; en ik vind onder het Joodsche volk daarenboven speciale ras-deugden, welke wij-Christenen niet hebben, en waaronder ik reken in de eerste plaats: liefde van ouders en kinderen, eerbied van kinderen voor ouders, zich ook dáárin openbarend, dat zij zich de arme ouders niet schamen en hen blijven helpen, verder matigheid, energie, werkkracht. -

II. Theaterbezoek.

Naar aanleiding van ‘De Opgaande Zon’, tooneelspel (door Herman Heijermans).

Voor F.F.

Gij hebt inderdaad juist gezien, dat ik op dien bewusten avond tegenwoordig was hier in den Haag in den Schouwburg, bij de opvoering van ‘De Opgaande Zon’, en ik ben bereid, aan uw verzoek, mijn opinie daarover te willen uitspreken in de Holl. Lelie, alsnog te voldoen.

Laat mij U vooraf zeggen dat ik - zooals gij misschien óók zult hebben opgemerkt, maar zonder de reden er van te weten - ben weggegaan vóór het laatste bedrijf. Die reden was, dat ik de vulgariteit van het geheel, van de uitdrukkingen, van de wijze van opvoering, niet langer kon aanzien; - ik zat er immers voor mijn eigen particulier genoegen, en, als ik daarvoor naar de comedie ga, zie en hoor ik liever iets anders, dan achterbuurt-menschen en achterbuurt-taal.

Dit nu schijnt Heijermans onmogelijk te zijn - iets anders te spreken of te geven dan achterbuurt-praat. Zijn ‘spel uit den middenstand’ was daarom een mystificatie; want de middenstand, de gegoede, beschaafde winkelklasse, waarin de zoons zijn voorbestemd geweest tot studie, zooals in De opgaande Zon, zij spreekt, denkt, noch handelt, zoo ruw, en plat, en onbeschrijfelijk geméén, als deze creaturen des heeren Heijermans het doen, van wien hij ons wil doen gelooven dat zij tot den ‘middenstand’ behooren, terwijl zij in werkelijkheid niets gemeen hebben met fatsoenlijke menschen, maar gelijken op het minste straatvolk. - Heijermans - hij kan 't, denk ik, niet helpen dat hij niet beter weet, dat is misschien zijn excuus - laat een welopgevoed winkelier, een oorspronkelijk tot dominee bestemd man, uien verkoopen van uitdragersgehalte, laat diens vrouw als een minne meid schreeuwen, en zich op dito wijze bedrinken als ze 't kan, geeft hun dochter tot bijzonder kenmerk een straat-deern-gegichel zoo snijdend-vulgair en plat, dat men, als het gordijn opgaat, méént zoo iets inderdaad, voor zich te hebben, en bekleedt de intieme kennissen van dit winkelier-gezin met diezelfde eigenschappen van ploertigheid, een buurvrouw, die al de allures heeft van een werkvrouw van minder gehalte, en een vulgaire Jood, die, op de bekende Heijermans-manier, geestig is over zijn eigen Joodschap en neus. - (Wie hier zich zelf 't meest belachelijk maakt, zij overgelaten aan het oordeel van hen, die den heer ‘Herman’ Heijermans en zijn afkomst kennen).

Over het stuk als zoodanig - en de groote fouten erin - is al meer dan genoeg geschreven. - Dat het een groote maar geheel mislukte gelijkenis vertoont met Zola's weinig bekend en zeer-goed-geschreven Au Bonheur des Dames, werd - meen ik - reeds in de Telegraaf aangetoond. - De inelkaarzetting is uiterst zwak. Neem b.v. die dochter, die niet weet wat boekhouden is, die niet begrijpt de consequenties van wissels - etc.! Komen in onzen tijd nog zulke onnoozele juffers voor, in onzen tijd, waarin meisjes, die haren vader in de zaak helpen, heel degelijk worden opgeleid vooraf, en heel goed weten ook, wat ze moeten doen en laten om er niet in teloopen. Even onhandig ‘bedacht’ is de brand om er een einde aan te maken. De tooneelen zijn veel te gerekt, het avondje van het derde bedrijf is eindeloos, nog te meer door het speciaal-vulgaire van de dáár ten tooneele gevoerde soort ‘geestigheid’.

Alles saamgenomen heeft Heijermans voor de zooveelste maal weer eens getoond, dat hij de man is voor de bovenste galerijen, van het schellinkje, van het plebs. Et voilà tout!

Ik herhaal, wie niet beter wéét, kan misschien niet anders schrijven dan zóó. Maar dan ware het wenschelijker dat hij zijn stukken plaatste in het milieu-zelf waarvan hij zich alleen op de hoogte toont: platte straattaalstukken, met straatvolk erin.

[p. 505]

En het spel? - Waarover gij mijn meening ook nog speciaal wilt weten. Van den winkelier heeft Alex Post gemaakt wat hij kon. Dat hij zijn dominee-dreuntoon van zalving nu en dan weer eens wat veel liet hooren hinderde niet, omdat hij in dit geval 'n aanstaande-dominee-winkelier vertegenwoordigde. Hij was m.i. verreweg het best op zijn plaats, en spéélde in elk geval beschaafd; in tegenstelling met Mevr. W. van der Horstvan der Lugt Melsert, die, als zijn dochter Sonja, èn in kleeding, èn in manieren, èn in gegichel, het toppunt was van vulgariteit. Bedenkt men hoe elegant, beschaafd, netjes, on innemend, de gewone soort winkeljuffrouw optreedt in uiterlijk en in voorkomen, en hoe wij hier nog bovendien heeten te doen te hebben meteen zeer bijzonder beschaafsche en bijzonder fijngevoelige winkel-juffrouw, een lief en eenvoudig jong meisje, dan behoef ik niet nader te zeggen, hoe ver mevr. van der Horst de plank missloeg, waar zij goed vond zich te kleeden met een opvallend rooden groven pruik, en een zeer slordig en onverschillig soort toilet, en daaraan paarde voortdurend gichelen en schel-lachen. - De heer van der Horst was, als grootvader, heel goed, zooals gewoonlijk; en allerliefst werd de kleine rol van ‘Margo’, het achterlijke kind, vervuld door mej. Tilly Lus. - De rol van mevr. E. de Boer-van Rijk, als de vrouw van den winkelier, is zoo weinig sympathiek, en haar plotselinge drankneiging zoo ongemotiveerd, dat men van haar niet veel anders kan zeggen, dan dat zij die rol naar mogelijkheid goed vervulde, en ook in kleeding beantwoordde aan hetgeen zij als winkeliers-echtgenoote, die den schijn wil ophouden, had voor te stellen. - Van Warmeloo, als de directeur van het Warenhuis, deed nog al stijf.