De Hollandsche Lelie. Jaargang 22

Deze brieven zijn afzonderlijk voor de Holl: Lelie geschreven en komen niet voor in andere bladen.

Uit de Seine-stad. XII.

Den 7^den December l.l. ging in de Comédie Française de première van ‘Le Foyer’, het oorspronkelijk vier-, ten slotte drie-bedrijvige tooneelstuk van Octave Mirbeau en Thadée Natanson.

Octave Mirbeau.

Ik geloof niet, dat één ander stuk zooveel, reeds vóór de opvoering, van zich heeft doen spreken als ‘Le Foyer’. Welk een haard! Wat heeft hij gegloeid, en wat brandt hij nu nog!

Reeds in Mei 1906 boden de schrijvers hun stuk ter opvoering aan Jules Claretie, den administrateur général van de Comédie Française, aan. Deze aanvaardde het stuk, liet de repetities een aanvang nemen en de décors vervaardigen. Na de zooveelste repetitie, waaraan de verschillende artiesten zich met volle toewijding hadden gegeven, liet Claretie, tot aller verrassing, de studie oftewel instudeering staken. En ‘Le Foyer’ scheen nimmer een opvoering te zullen beleven. Verontrust wendden de auteurs zich tot den machtigen administrateur - ‘wat, voor den drommel, is er toch aan de hand?’ Wel, Jules stelde den schrijvers voor, het stuk te wijzigen. Aangezien de voorgestelde wijziging een principiëele was, weigerden Mirbeau en Natanson kortweg. Vóór de officiëele aanname hadden zij reeds, op verzoek van Claretie, verscheidene détail-veranderingen in hun stuk aangebracht, zelfs een gansch bedrijf laten wegvallen. Maar nu! Een principiëele wijziging, nog wel nà de aanname, nà de repetities, enz.? Merci!

Wat betrof de voorgestelde wijziging? Wel, er komt in ‘Le Foyer’ een académicien, tevens sénateur, voor, die, op zijn zachtst uitgedrukt, ‘louche’ handelingen verricht. Overmits nu Jules Claretie een diplomatisch aangelegd mensch is, die graag iedereen te vrind wenscht te houden (vooral de ‘hooge oomes’), zelf lid van de Académie Française is en allerlei eereposten ‘ambieert’, stelde hij, langzamerhand bevreesd geworden, dat de menschen op het kussen zich aan het stuk zouden ergeren en een gedeelte van hun toorn zouden doen neêrvallen op hem, Claretie, den auteurs arglistelijk voor, den académicien-sénateur om te scheppen in iemand, die kandidaat is voor de Académie en den Senaat!

Dank je hartelijk! riepen Mirbeau en Natanson uit. Claretie bleef intusschen de verdere repetities opschorten, in stilte hopende, dat de schrijvers ten slotte, wachtensmoede, om-zoo-te-zeggen eieren voor hun geld zouden kiezen. Eilacie! hij rekende buiten den waard, dat wil zeggen: buiten het felle karakter van Octave Mirbeau, den dramaturg van ‘Les Affaires sont les Affaires.’ Deze en zijn medewerker deden den oppermachtige van ‘la maison de Molière’ een proces aan. ‘Goed’, dacht Claretie’, ‘het gerecht zal hoogstens een schadevergoeding voor de schrijvers eischen, en aangezien ik ter zake handel in mijn functie van administrateur général der Comédie Française en niet als

[p. 429]

partikulier persoon, zal die instelling de schadevergoeding hebben te dragen, met andere woorden: niet ik alléén, maar ook de sociétaires. En het betrekkelijk geringe bedrag, dat ik dan heb op te dokken, weegt wel op tegen het afgewende gevaar van de ontstemming der hooge oomes.’ Een sluwe berekening. Maar een, die faalde. Want het gerecht, wijselijk uitmakende, dat de geldelijke waarde van een tooneelstuk zeer bezwaarlijk te schatten is - waar ze onder meer óók door den smaak van het groote publiek wordt bepaald -, veroordeelde den administrateur général tot het doen hervatten der repetities en het doen opvoeren van ‘Le Foyer’. Voorwaar een wijs gericht.

* _* *

Den 7^den dezer ging dan de première van ‘Le Foyer.’

Bij alle goden! wat is Octave Mirbeau fel! Als bovenbedoelde détail-veranderingen het stuk verzacht, vermilderd hebben....

Te elker plaatse in ‘Le Foyer’ valt de meesterhand te onderkennen van den schrijver van ‘Les Affaires sont les Affaires.’ De medewerking van Thadée Natanson kan, geloof ik, gevoegelijk afgegrensd worden tot het verstrekken van gegevens omtrent de ellendige praktijken in zoogenaamde liefdadigheidsinstellingen als ‘Le Foyer’, praktijken, begaan door lieden uit de ‘haute volée.’ Natanson zelf uitte zich, in een interview, als volgt omtrent die samenwerking: ‘Mirbeau en ik hebben veel ideeën gemeen over aesthetische en sociologische kwesties. Wij dachten reeds langen tijd, dat men, onder het mom van de menschelijke ellende te steunen, de liefdadigheid op een egoïstische en winstbeoogende wijze exploiteert. Men bedient zich van de liefdadigheid om minder edelaardige gevoelens te verbergen, gevaarlijke berekeningen en gedragingen te bemantelen. Een artikel van den heer Millerand betreffende door zoogenaamde liefdadigheidsinstellingen begane misbruiken is de lichtschijn geweest, die ons onzen weg heeft gewezen. Wij hebben de misbruiken van de valsche philantropie willen onthullen en ten gunste van het recht willen pleiten tegen de huichelachtige liefdadigheid.

Wij hebben dus een theoretisch stuk geschreven. Daarmede wil ik zeggen, dat wij er niet één oogenblik aan gedacht hebben, bepaalde personen aan te tasten en de kwaadsprekerige aanwijzingen uit te lokken, die in schandaal ontaarden.’

De inhoud van het stuk?

Voici:

De baron J.G. Courtin, lid van de Académie Française en lid van den Senaat - in welke laatste instelling hij een der hoofdmannen is van een partij, die op betrekkelijk gematigde wijze, doch voortdurend oppositie tegen de regeering voert -, houdt zich voornamelijk bezig met het schrijven van sociologische werken en het stichten en leiden van liefdadigheidsinstellingen. Hij en zijn vrouw, Thérèse, leven, zooals zij het aan hun stand verplicht meenen te zijn, in een zekeren staat van weelde, althans van zeer groote geriefelijkheid. Doch waar komt het geld vandaan? Noch het matige vermogen der barones noch de inkomsten van den baron zijn in staat de groote uitgaven te dekken. Een tiental jaren achtereen had het echtpaar echter een geldelijke hulpbron van aanmerkelijke grootte, met name de gevulde portemonnaie van den bejaarden geldploert en speculant Armand Biron, die, in ruil voor zijn geldelijke vrijgevigheid, te gast mocht gaan aan de lichamelijke schoonheid van Thérèse, en zulks met oogluikend medeweten van den hoogen, deftigen heer gemaal, een wat-men-noemt ‘mari complaisant’, minder om - en hierin ligt een psychologische schakeering in de karakterteekening - de weelde zelve dan wel om den daaruit voorvloeienden schijn van voornaamheid.

Op het oogenblik, dat het eerste bedrijf een aanvang neemt, wil Thérèse niets meer van Biron aannemen. Waarom? Omdat zij thans, eindelijk, iemand liefheeft, ècht liefheeft, voor de eerste maal in haar leven, en zich, zooals de Franschen het uitdrukken, wilde ‘refaire une seconde virginité.’ Deze drang naar een tweede maagdelijkheid in de, door een late echte liefde herboren vrouw is zóó van harte gemeend, dat zij niet de maîtresse van haar geliefde, den jeugdigen Robert d'Auberval, wil worden.

Doch deze ontoegankelijkheid van Thérèse voor Biron had tot gevolg, dat de schatrijke ellendeling zijn beurs voor den huize Courtin gesloten hield. En juist nu - sacrédié! Juist nu, dat de baron ernstige moeielijkheden ondervond met de liefdadigheidsinstelling ‘Le Foyer’, waarvan hij de hoogmogende president was. Een meisje, dat voor straf in een muurkast was ongesloten, was door de strafgevende secondante ver-

[p. 430]

geten, een dag en een nacht lang - toen men de kast opende, was het meisje gestorven. Een ander meisje had zulk een lichamelijke tuchtiging ondergaan, dat haar toestand veel ongerustheid baarde. Courtin, ontsteld over die jobstijdingen, stelde er de direktrice, mademoiselle Rambert, voor verantwoordelijk en wilde haar ontslaan. Doch de sluwe direktrice, wetende, dat de president voor zijn huishoudelijke behoeften geput had uit de kas van ‘Le Foyer’ - ongeveer 300.000 francs! -, wist hem tot.... rede te brengen. ‘Ik wil wel heengaan...,’ zei zij met een zoete dreiging, ‘ik verlang er zelfs naar, maar alleen op den dag, dat de rekening en verantwoording van “Le Foyer”.... U alleen, meneer de baron, weet, hoe die in de war is... alleen den dag, waarop die rekening en verantwoording volmaakt in orde is... Anders ga ik niet heen.’

Courtin is diep terneêrgeslagen. Van ministerieele zijde is hij bedreigd geworden met een gerechtelijk onderzoek naar de gepleegde mishandelingen. Als dan tevens - wat licht gebeuren kan - en vooral het tekort in kas zoû uitkomen....! De baron, académicien en sénateur Courtin betrapt op ontvreemding! Welk een val! En hoe zouden zijn vijanden juichen!... Eén man kan den huize Courtin redden: Armand Biron, de gewezen minnaar van zijn vrouw. Als hij dus Thérèse voorstelde, Biron aan te klampen? Eerst weigerde Thérèse met diepe verontwaardiging, zelfs met grooten afkeer. Biron om hulp vragen zoû zijn: zich weder aan hem vastketenen en het heil van heur herboren ziel van waarlijk liefhebbende vrouw prijsgeven. Doch ten slotte treft haar de diepe verslagenheid van heur echtgenoot zóó, dat zij manmoedig het besluit neemt, zich tot den bejaarden ex-amant te wenden. Een vonkje hoop sprankelt in haar, dat Biron ‘par bonté de coeur, par pure bonté’ bijstand zal willen bieden.

Intusschen ging Courtin, opgejaagd door angst en vreeze, zèlf eerst Biron bezoeken. Deze beloofde alles, zoolang het slechts het in den doofpot stoppen van de zaak der mishandelingen betrof, waartoe hij bizonder veel kon bijdragen, aangezien hij op zeer goeden voet met den betrokken minister stond. Toen Courtin echter langzamerhand het geheim van het tekort onthulde, bepaalde Biron, die altijd waar voor zijn geld moest hebben, bij zichzelf, dat slechts Thérèse de 300.000 francs kon verdienen.

Biron (schroomvallig). - Weet de barones het?

Courtin. - Alles... Zij weet alles...

Biron. - Ah! die arme vrouw...

Courtin. - Arme Thérèse!...

Biron. - Arme Thérèse!

Courtin, vervolgende, bitter. - En zij wilde u vanochtend bezoeken... (Beweging van Biron. Courtin kijkt op de pendule). Niet zoo heel vroeg, natuurlijk!

Biron, kijkende op de pendule. - Nu?

Courtin, nog bitterder. - Zij geloofde in staat te zijn, het hart van een vriend te roeren... (Hij haalt de schouders op). Zij sprak van uw belangeloosheid... (Hij haalt de schouders op). O! ik hunker er naar, haar een vernedering te besparen.

Biron, schreeuwende. - Maar welke vernedering?

Courtin, zonder te antwoorden. - Ik... Ik wilde u niets vragen... Ik zoû even goed gedaan hebben... Ik heb zooeven een domme verteedering gehad... (Hij haalt de schouders op). Maar ik betreur niets...

Biron. - Wilt u haar beletten te komen?

Courtin, uit de hoogte. - O, dàt!...

Biron, woedend. - Wilt u dus, dat wij allemaal ruzie krijgen?... (Na een poos). Bent u dan gek... gek, stapelgek...? (Overredend). Geloof me, u bent vanmorgen met het verkeerde been uit het bed gestapt... Hoor eens, Courtin... Alles kan nog in orde komen... Niet?... Luister... ik ben beter dan u wel denkt... (Na een poos). Kom terug om me te dejeuneeren te vragen... (Weêr op de pendule kijkende) om één uur. In dien tusschentijd... heb ik misschien een middel gevonden...

Courtin, in de rede vallende. - Dat mij erg duur zoû komen te staan...

Biron. - Alweêr!...

In het vervolg van dit merkwaardige onderhoudt geeft Courtin zich niet over, zinspeelt op dramatische wijze en met plechtige woorden op zelfmoord - terwijl Biron cynisch wordt, zeker als hij is van zijn overwinning, zeker, dat Courtin op het aangegeven uur zal terugkomen...

Behoeft het nog gezegd te worden, dat, bij het daaropvolgend bezoek van Thérése, zij niets van Biron verkrijgt ‘par bonté de coeur, par pure bonté,’ zelfs wanneer zij zich bereid verklaart, voorgoed van Robert d'Auberval afstand te doen en hem nooit meer te zien? Biron begrijpt dat offer heelemaal niet en het staat trouwens niet op zijn pro-

[p. 431]

gram. Hij wil met alle genoegen de 300.000 francs ‘afdokken’ - in zichzelf beraamt hij al een plan om dat bedrag terug te winnen, nog wel met ‘Le Foyer’ zeit! -, maar wil daarvoor het nog steeds hartstochtelijk begeerde lichaam van Thérèse tot prijs hebben. Thérése afstand doen van ‘le petit d'Auberval?’ Waartoe? Mits hij, Biron, maar weêr te hooi en te gras de gunsten van Thérèse mag ontvangen, laat de rest hem koud. Hij wil zelfs de heele wereld gelukkig zien... De zaak van ‘Le Foyer’ zal in orde worden gebracht en dan maken ze een plezierreisje met zijn kruiser ‘Argo’ naar de Adriatische Zee, Thérése, Courtin, Biron en... ook Robert d'Auberval, ja, waarachtig, ook ‘le petit.’ Dan kan Courtin, ontlast van alle gemoedsen andere bezwaren en verfrischt door de zeelucht, voor de Académie Française zijn rapport opstellen over ‘les Prix de Vertu..’

En Octave Mirbeau, meedoogenloos als geen ander en uiterst gestreng kastijder van de huichelachtige zeden der hedendaagsche maatschappij, doet Thérèse en Courlin zwichten voor het poenige voorstel van Biron. Met een weêrgaloos scepticisme delft hij het graf voor de wedergeboorte van Thérèse's ziel...

Verschrikkelijk, nietwaar?

Laat nu het scherm maar vallen.

Zwaar en troosteloos valt het na de volgende toespraak van Biron tot den voornamen baron-académicien-senator-dief:

‘Ja, ja! Welnou?.. Wat?.. Dat maakt u dáár... in vrede... in de stilte... heelemaal op uw gemak... De “prix de vertu”? Denk eens aan!.. Het wijde, de zonsondergangen... de blauwe nachten... Venetië... Venetië... Ah! u zult bewonderenswaardige bladzijden gaan schrijven!...’

* _* *

Het is van het begin tot het einde een luguber, somber en hopeloos tooneelstuk. En zelfs de bijfiguren, zooals mademoiselle Rambert, de zaakwaarnemer Célestin Lerible, de politieke tinnegieter Arnaud Tripier, Courtin's secretaris Charles Dufrère, l'abbé Laroze, de geestelijke van ‘Le Foyer’ - een intrigeerend en laf mannetje -, zij allen ontgaan in geenen deele de striemende zweepslagen van Mirbeau's sarkasme. Hij ranselt er op een geweldige manier op. Vergeleken met ‘Le Foyer’ is zelfs ‘Les Affaires sont les Affaires’ een tamelijk tam stuk.

Ofschoon ‘Le Foyer’ met de feitelijke bedoeling is geschreven, de zoogenaamde liefdadigheidsinstellingen eens duchtig over den hekel te halen en de soi-disant philantropen in al hun naaktheid te laten zien, heeft Mirbeau zooveel kunst aan zijn werk besteed, dat de strekking nergens met haar theoretisch gelaat - Natanson sprak van ‘une pièce théorique’ - om den hoek komt gluren. De drie bedrijven ‘loopen’, zonder het minste oponthoud. De dialoog is merkwaardig vlot geschreven. Hier en daar, doch zonder zich opdringende opzettelijkheid, doortrokken van Mirbeau's sarkasmen. Een klein staaltje daarvan in het eerste bedrijf:

Biron. - ‘Le Foyer’, dat zijn altijd tweehonderd ongelukkigen, die, instede van om te komen van honger...

D'Auberval. - ... van hard werken doodgaan...

Courtin, geërgerd. - O!...

Biron. - Wat wilt u, jonge socioloog?... Er moeten armen en rijken zijn.

D'Auberval. - Zeg liever, dat er armen voor de rijken moeten zijn.

In hetzelfde bedrijf zegt Courtin tot mademoiselle Rambert onder meer: ‘Een kind een heelen dag... en een heelen nacht.... in een muurkast laten!... Dat heb ik nog nooit beleefd!... Dat heeft men nog nooit beleefd!... Nou, dat is me wat moois... wat moois!... Wie is dat meisje?... Hoe heet ze?’

Steekt er geen geweldig sarkasme in de gevoellooze uitroepen: ‘Dat heb ik nog nooit beleefd!’ en ‘Nou, dat is me wat moois!’? Wordt daarmede niet, schijnbaar terloops, de oppervlakkigheid van Courtin's philantropisch gedoe gekenschetst?

Het stuk zit vol van dergelijke psychologische trekjes, die de meesterhand verraden.

‘Le Foyer’ is in menig opzicht een meesterstuk. Dat is onbetwistbaar.

_* * _*

Ik bewonder het talent van Mirbeau zéér. Toch... ik kan het niet helpen... tòch houd ik niet van hem. Voor mij ontbreekt aan zijn talent de goedertierenheid, het grootmenschelijke, dat den allergrootsten schrijvers eigen is.

Guy de Maupassant schreef eens: ‘Op sommige dagen ondervind ik een afkeer van hetgeen bestaat, zóó dat ik naar den dood verlang; op sommige andere dagen daarentegen geniet ik, geheel op de wijze van een beest.’

Ongetwijfeld belasterde de gevoelige Guy de Maupassant daarmede zichzelf, en het

[p. 432]

komt me voor, dat bovenstaande woorden beter toegepast kannen worden op het karakter van Octave Mirbeau. Zijn gansche ‘Foyer’ maakt op mij den indruk, dat hij onmenschelijk, ‘tout à la façon d'un animal’ geniet van het besef van der menschen kleinzieligheden, en dat hij niet hekelt en kastijdt om te verbeteren. Hij is een hater, een hater, begiftigd met een enorm talent. Doch de hoogste wijding der kunst ontgaat hem, omdat hem het medelijden, de erbarming ontbreekt.

‘Le Foyer’ is zóó een opeenstapeling en aaneenschakeling van ondeugden en onzedelijkheden, met zulk een wreedheid tentoongesteld, dat ik bij de opvoering voor Courtin medelijden heb gevoeld. Het derde bedrijf liet wrevel bij me achter. Het kwam mij voor, dat Mirbeau te ver in zijn cynisme was gegaan en dat een vrouw als Thérèse, in haar geëxalteerden zieletoestand, eer den dood zoû verkiezen dan een eindelijk, op bijkans veertigjarigen leeftijd voor het eerst verkregen en gekoesterd ideaal prijsgeven. Voor haar echtgenoot gevoelde zij noch liefde noch zelfs achting, en van haar gewezen minnaar en geldschieter had zij een kennelijken afkeer....

En ik heb reden om te gelooven, dat de heeren, die tijdens de tweede voorstelling zich aan heftige demonstraties schuldig maakten - hetgeen ik overigens onvoorwaardelijk afkeur -, eenigermate mijn bovenomschreven stemmingen en gevoelens moeten hebben gedeeld. Er is inderdaad in de ontknooping van deze dramatische ‘comédie de moeurs’ iets weêrzinwekkends, dat het gereedelijkst zijn verklaring vindt in een gevoel van verzet tegen den overgrooten menschenhaat en het op de spits gedreven cynisme van Octave Mirbeau. En naar mijn inzien hebben deze excesses het kunstwerk eenigermate geschaad.

OTTO KNAAP.