De Hollandsche Lelie. Jaargang 22

Dagboekbladen en Herinneringen.
door Anna de Savornin Lohman.
(Vervolg van No. 9.) VI.

In die dagen begon ook het doleeren. -

Ik heb geconstateerd naderhand, dat zoo heel veel moderne menschen óók over deze questie, als over zoovéél wat de bijbel-geloovige christenen, de Afgescheidenen, de Roomschen, de ‘fijnen’ om kort te gaan, betreft, oordeelen, zonder eenige kennis van zaken, zonder eenig begrip van wáárom het gaat, met 'n schouderophalend hoogmoedig glimlachen over de ‘bekrompenheid’ van deze hunne naasten, zonder ook maar één oogenblik er zich rekenschap van te geven hoe zij zelf de allergrootste bekrompenheid aan den dag leggen, door willenmeepraten op hoogen verwaten toon over iets waarvan zij zich niet behoorlijk op de hoogte hebben gesteld, noch willen stellen gemakshalve. - -

De Ned. Hervormde kerk houdt er op papier belijdenis-schriften op na, waaraan hare predikanten zich dus behóórden te houden ingevolge hunne predikant-belofte; omdat echter deze predikanten bijna zonder uitzondering modern zijn, worden modern gemáákt al aan de academie door moderne theologische professoren, daarom geraakt men tot den volkomenonverdedigbaren toestand van op papier zéérorthodoxe belijdenis-schriften en formulieren van huwelijk en doop en aanneming, waaraan geen der moderne dominees zich op den preekstoel ook maar eenigzins gebonden acht ze na te komen. Integendeel, de meesten hunner laten al dien in hun oogen ouden rommel verachtelijk liggen, en geven er voorschriften en vindingen van hen-zelf voor in de plaats. Anderen gaan nog veel verder, en achten zich zelfs gerechtigd op de cathechesatie en op den preekstoel bepaald te velde te trekken ertegen. - En dat alles terwijl zij nogtans geordend zijn als predikant dóór een Kerk, die deze belijdenis-schriften en deze formulieren geenzins daadwerkelijk heeft afgeschaft, maar ze integendeel nog steeds handhaaft op papier als grondslag van geloof. - - De door onwetenden zooveel gesmade maar met dat al zoo correct gehandeld-hebbende ‘Afgescheidenen’ kozen reeds veel vroeger het m.i. alléén-verdedigbare standpunt uit een oogpunt van christelijkheid en van doen naar hetgeen de Bijbel leeraart, door zelf vrijwillig heen te gaan uit een Kerkgenootschap dat aldus is ontaard, waarvan de predikanten wèl willen afhalen geldelijk voordeel in hun tractement, maar waarvan zij weigeren de belijdenis-schriften eerlijk te handhaven. De Afgescheidenen hebben, met achterlating van de Kerkelijke goederen, van den aardschen buit, daarom reeds jaren geleden zelf een nieuw Kerkgenootschap opgericht, en betalen hun eigen predikanten, evenals zij die in Kampen

[p. 166]

ook opleiden aan hun eigen zelf-betaalde Hoogeschool. Dat is een eerlijk en een christelijk standpunt. Want het sluit uit: strijd en hebzucht. Maar, 't lag geheel en al in den lijn van een natuur als die van ds. Abraham Kuyper, om die rijke Kerkelijke goederen maar niet zoo bereidwillig op te offeren. Daar staat wel heel veel in den Bijbel, dat zich slecht laat vereenigen met den woedenden, den elkaar verguizenden, elkaar ten diepste wondenden strijd dier eerste doleertijden toen ‘broeder’ Kuyper en ‘broeder’ Vos (Ned. hervormd predikant in Amsterdam toen) elkaar met die boosaardige, hatelijke scherpheid de grootste beleedigingen naar het hoofd wierpen zelfs op den kansel, waarin ‘broeders dominees’ bij zulke godsdienst-twisten uitmunten, maar niemand beter dan Abraham Kuyper verstond en verstaat de kunst den bijbel te hanteeren zóó Calvinistisch-eigengerechtig, dat al ‘het christenvolk’ zich nederig buigt voor zijn ‘vroomheid’... ook al doet hij-zelf geen jota van 't geen diezelfde bijbel hem beveelt te doen. - -

En zoo, terwijl we in onze rustige woonplaats dien heftigen strijd slechts als toeschouwers volgden, toeschouwers op de hoogte gehouden door een stroom van couranten van alle kleuren en richtingen, waarop mijn vader onpartijdig was geabonneerd, (- en toeschouwers wier belangstelling nog te grooter was, omdat mijn vaders broer, Jhr. Mr. A.F. de Savornin Lohman, de latere minister en tegenwoordig Kamerlid, gelijk ieder weet zelf in die questie persoonlijk is betrokken geworden een tijdlang, op een wijze, waarvoor Uilenspiegel en dito's hem wel dankbaar mogen zijn, daar hij hen stof leverde er door tot hun oneindige, nimmer-moe-wordende geestigheden met de bekende ‘zaag,’) - zoo werd in mijn hart de allereerste twijfel gezaaid of deze leider, deze zóó kwaadaardig en zóó antichristelijk zijn naasten beleedigende dominee, ook werkelijk was die man Gods, die hij zich-zelf voorstelt te zijn; (heeft hij zich later niet brutaal-weg afgebeeld alsof ‘de mantel van Groen van Prinsterer op hem ware neergedaald’ - evenals de oude Zieners in het oude Testament -!) Je moet maar durven.

- - Zoo ook ontstond reeds toen in mijn hart de vaste overtuiging, dat noch de Ned. Hervormde Kerk, noch de doleerende schepping van Kuyper, mij aantrok om er in te worden aangenomen als lidmaat. -

Mijn vader, aan wiens gróóte werkkracht ik hier hulde brengen wil in het voorbijgaan - was hij niet zooveel mogelijk bij mijn zieke moeder, gaf hij mijn broers niet avond-lessen voor hun gymnasium-arbeid, heeft hij niet onze eerste muziek-studies geleid ook nog, evenals, gelijk ik reeds vroeger vertelde, mijn broer en mij tot op twaalf- en tienjarigen leeftijd thuis alle onderricht gegeven - en dat alles bij zijn drukke betrekking van rechterlijk ambtenaar (officier van justitie), - mijn vader was het die ons twee jongeren, mijn tweeden broer en mij, het geheele cathechesatie-onderwijs gaf, omdat hij het niet wenschte toe te vertrouwen noch aan den modernen predikant, noch aan den zeer bejaarden meer orthodox-gezinden dominee der Ned. Herv. gemeente ten onzent. - Mijn oudste broer had hij eveneens afzonderlijk onderricht, tot op zijn aanneming toe, en deze is, in diezelfde dagen waarvan ik nu spreek, dan ook aangenomen en bevestigd... door den later zoo droevig-berucht-geworden Ned. Hervormden predikant ds. Thijm, toen ter standplaats Smilde.

Gelijk gezegd, mijn vader liet ons vrij in die dingen, en toen ik dus met beslistheid mijn wensch uitsprak, mij in geen geval aan te sluiten bij die, mij door al dat gedoe hoogst onsympathieke Ned. Hervormde Kerk, en evenmin terstond den zedelijken moed had - van een zóó jong meisje, met heel aristocratische begrippen, kan men dat misschien verontschuldigen - mij bij een zoo eenvoudige gemeente als die der Afgescheidenen aan te sluiten (iets wat sommige mijner familieleden in dien tijd deden; te recht schijnt het mij nu toe), liet hij met te meer bereidwilligheid de vraag bij welk kerkgenootschap dan wel nog eenigen tijd rusten, omdat ik feitelijk nog te jong was om een overhaast besluit noodzakelijk te doen zijn. -

De handleiding, bij dat catechesatie-onderwijs door mijn vader gebruikt, was de Heidelbergsche cathechismus in heel zijn strenge rechtzinnigheid. En hier is het meteen de plaats iets te zeggen van de vrijheid in lectuur, die hij mij steeds heeft gelaten, óók opgodsdienstig gebied. - Was het wonder, dat een vlug-begrijpend, goed-ontwikkeld, tot zich-zelf-bezighouden véél gedoemd kind en opgroeiend meisje, gedoemd uren achtereen een meestal slapende zieke gezelschap te houden, gedoemd dus tot doodstil, achter geloken gordijnen urenlang zitten, met ware leeswoede aanviel op alles wat haar werd geboden van couranten, leesgezelschap-literatuur en boeken? - In ons huis daarenboven

[p. 167]

werden véél onderwerpen besproken en aangeroerd van ernstigen aard, politieke en godsdienstige vraagstukken, spiritisme, en ernstige gebeurtenissen van den dag, mijn vader, mijn veel oudere oudste broer óók, interesseerden zich zeer daarvoor; zij, die bij ons intiem aan huis kwamen, de heel enkelen, zooals de hier vroeger genoemde huisvriend, waren geen frivole societeit-loopers of enkel over de stadsnieuwtjes kavelende dames. - En ik, die dat alles mee-aanhoorde, al was ik te jong om het mee-te-bepraten, ik onderhield en ondervroeg er later onder vier oogen op mijn manier mijn vader over, vertrouwdsten vriend van heel mijn kinderleven, ideaal tegen wien ik met onbegrensde vereering opzag, onfeilbaarheid bij wiens meening ik zwoer. - -

.... Ach, is dat niet wel de wreedste ontgoocheling, als dat moment komt in ons leven, waarin we zien dat ook de besten, de hoogsten, de edelsten, feilen hebben, zwakheden, tekortkomingen begingen? Als het oordeelens-oogenblik komt, dan breekt er iets dat nooit meer geheeld kan worden.... nooit meer. -

Het kan niet anders; niemand is volmaakt, niemand leeft zonder fouten te begaan. - Maar, vóór wij zelf wijs genoeg zijn geworden door ondervinding om dat in te zien, doorleven we die vreeselijke periode van teleurstelling, ontgoocheling, smart over 't gebroken afgodsbeeld, dat wij zóó hadden opgebouwd, dat het daarom zelf niet kan helpen indien het viel, vallen moest, maar dat in ons hart zoo'n wreede, zoo'n nooit weer te vullen leegte toch achterlaat....

Het was dat praten met hem, dat vrijuit, zonder voorbehoud over alles wat ik las en dacht met hem praten, dat mijn vader heeft aangemoedigd op een nooit genoeg te prijzen taktvolle wijze, omdat het hem leerde kennen mijn innerlijkste ik. ‘Laat maar’ - zei hij als beangste tantes en familieleden hun zorgen uitspraken dat dit boek of gene brochure mij zou schaden. ‘Als zij maar spreekt met mij er over, dan weet ik zelf wel, of zij begrijpt en wat zij begrijpt. Dan kan ik oneindig beter regelen haar innerlijken wordingsgang, dan wanneer ik haar verbied, en zij wellicht in stilte het verbodene neemt.’ - - Zoo gelukkig was de uitwerking van dit systeem, dat ik dientengevolge nimmer - dat kan ik in alle oprechtheid getuigen - een boek ter hand heb genomen achter zijn rug om, wanneer hij mij had verzocht het niet te lezen, omdat hij het voor mij ongeschikt achtte. Een leesgezelschap-boek - uit het fransch vertaald - waarop de directeur (het was een door particulieren onderling opgericht leesgezelschap) de vermaning had geschreven: ‘Dit boek niet in handen van dames geven, en niet in de huiskamer laten liggen,’ kon hij met alle gerustheid in de portefeuille zijn gewone plaats doen behouden; het verbod: dat mag ik niet lezen, was voor mij voldoende. Mijn schoolkennissen lazen allerlei romans uit leesbibliotheken, iets wat mijn vader, uit vrees voor besmetting en voor vuile vieze exemplaren, ten strengste mij had verboden. Eens, aangespoord door een vriendin, die enthousiast was in de hoogste mate over ik weet niet meer welken draak-roman en hem mij leende, liet ik mij overhalen het leesbibliotheek-exemplaar in mijn schooltasch mee te brengen; zij zou het, als ik er mee klaar was, terugbezorgen in den winkel. Maar thuis legde ik het angstvallig boven op de kast, had niet den moed tot erin gaan lezen. Het vertrouwen, dat mijn vader zoo onbeperkt in mij stelde, eerde mij te veel, dan dat ik hem had willen bedriegen en.... - het boek ging ongelezen terug. -

Zoo was het ook met de godsdienstige beschouwingen van modernen geest doordrongen, die ik dikwijls oppikte uit tijdschriften en brochures in ons zeer ruim- en zeer-veelzijdig voorzien leesgezelschap. - ‘Als haar geloof niet bestand is tegen de meening van andersdenkenden, dan is het geen geloof’ placht hij te zeggen in antwoord op de bekrompen vrees van sommigen, dat dit mij zou schaden in mijn zieleheil. Ik geloof dat hij daaraan groot gelijk had, maar ik geloof òòk dat men niet elk kind naar hetzelfde recept kan grootbrengen, en dat voor mij deze methode vooral dáárom zoo aanbevelenswaardig was, omdat ik begréép wat ik las, vroeg aan mijn vader om opheldering, mij wezenlijk interesseerde in één woord voor deze dingen, en daardoor toonde dat ik in staat was de mij geschonken vrijheid te waardeeren.

.... Wie mijn beste vrienden geweest zijn in kinderlectuur? Ik geloof Alcott, en de aardige boeken van Andriessen over de de Witten, en een enkel verhaal van de Liefde of van Gerdes. Maar heel gauw al kwam ‘the Heir of Redclyffe, ‘Misunderstood’, kwam óók de periode waarin Schiller en Göthe mij liever werden dan alle romans ter wereld.

‘The Heir of Redclyffe’ heb ik tranen over geweend, geen tranenvloed, maar stille, tel-

[p. 168]

kens weerkeerende droppels, en in mijn heelen backfisch-tijd was hij, Guij Morville, mijn man-ideaal, de éénige soort man op wien ik mij kon voorstellen ooit te zullen verlieven. ‘Misunderstood’ greep me aan op een niet minder ernstige wijze, omdat ik 't onrechtvaardige niet-begrepen-worden van dat nobele jongenshart zoo heel-innig navoelde. Bij zulke gelegenheden liep ik standjes op van mijn vader, omdat ik, met de handen onder 't hoofd, volmaakt onverschillig voor alles om me heen, zat dóór te lezen zonder te antwoorden zelfs op mij gedane vragen.

Zoo herinner ik mij hoe ik Rellstab's 1812 van hem cadeau kreeg, en zoo geheel en al was verdiept in de ellenden en romantische avonturen van de twee helden, de Poolsche jongelui, dat ik de tante, bij wie wij gelogeerd waren, driemaal liet vragen of ik een koekje wilde, alvorens er niets anders uit kwam dan een gejaagd: ‘Neen’. - En daarop weer in 't boek kijken. Standje natuurlijk, wegens de begane onbeleefdheid in dat korte antwoord. En tot slot een bedroefd naar bed gaan, omdat mij een standje van mijn vader altijd het méést van alles pijn deed...

Arme Rellstab.! Later heb ik nog eens geprobeerd U te herlezen. Maar ik kon niet. Al die bombast was mij al in het derde of vierde hoofdstuk te machtig geworden. En toch vond ik U toen zoo aandoenlijk-interessant. Dat komt omdat alles wat met geschiedenis in verband stond - zooals ook b.v. de boeken van Van Lennep - mij steeds ontzettend boeide. - - Voor ik van Rellstab afstap wil ik nog vertellen hoe ik aan hem kwam, omdat het teekent dat onrechtvaardige in verschil van opvoeding, dat een kind zoo héél diep voelt, zóó diep dat de ouders het nimmer vermoeden wellicht. Mijn broers hadden dat jaar beide uitstekende overgangs-examens gedaan op het gymnasium, waren beide met een heel goed nommer in een volgende klasse gekomen. Belooning aan ieder hunner een gouden horloge. - - Ik ook had op school een mooi jaar achter mij. - - Maar 't was zoo héél duidelijk, al kreeg ik-óók een complimentje, dat dit feit mijn ouders eigenlijk gansch en al koel liet. Natuurlijk, de jongens moesten immers ‘door de wereld’; ik behoefde later toch niets uit te voeren. Voor mij kwam 't er dus niet op aan, of ik goed of slecht leerde. Naar hun zin had ik eigenlijk gerust wat minder vlug van hersenen kunnen zijn. Ik was immers ‘het meisje’ - -

En mijn vader, die, veronderstel ik, mijn teleurstelling, mijn jaloezie van de zoo hooggeprezen broers, spoedig bemerkte, gaf mij een paar dagen later óók een horloge, en, omdat het iets goedkooper was dan dat der broers, de twee deelen Rellstab er nog bij. - Maar dat kon me niet schelen. De cadeaux lieten me koud. De wonde was geslagen, en kon niet meer geheeld worden. De jaloezie was immers niet op de cadeaux, maar op de vreugde mijner ouders over het goed-oppassen. Ik deed ook mijn best, maar ik, - enkel omdat ik een meisje was - kon hunnentwege óók wel dom blijven. -

Dat, die smart om onrechtvaardigheid, begreep mijn vader niet... Hij dacht met de cadeaux te hebben goedgemaakt... En kinderen zeggen zóó iets niet, zulk intiem verdriet niet...

- - Eerst veel, veel later, toen ik lang volwassen was, toen gezamenlijk gedragen leed een nog gansch andere vertrouwelijkheid dan die van vader en kind tusschen mij en hem had gekweekt, heb ik hem die dingen gezegd. -

En toen, te laat, begreep hij. - -

Juist dáárom kan ik 't hier nu vertellen zonder iets aan zijn dierbare nagedachtenis te kort doen. - - -

(Wordt vervolgd).