De Hollandsche Lelie. Jaargang 22

Gedachtenwisseling.

Frederik van Eeden.

Het is naar aanleiding van het artikel van de hand van Johan Schmidt, in de Lelie van 10 Juni l.l. No. 50: Nabetrachting op: Korte kunst en levensbeschouwing, dat ik de pen ter hand neem.

Waarlijk - Johan Schmidt - zooals hij zich in dit artikel aan mij doet kennen, schijnt te behooren tot die groep van menschen, die niet de waarheid kunnen hooren of haar niet willen hooren, die leven in het leven van den dag, doende de dingen van den dag, en elken avond zich ter ruste begeven, zich gevoelend tevreden en voldaan over het werk, weer door hen volbracht. Menschen, met een enorme zelfvoldoening, die levensvreugd en levensrust vinden in de kleine dingen van het leven der dagelijksche samenleving. En menschen die niet hebben willen gevoelen, en het nu niet meer kùnnen, dat er zich, - onder en tusschen het leven van den dagelijkschen sleur, slingerde het ware, waarachtige leven, het eigen-ik-leven en dat dat feitelijke ‘leven’ moest liggen, en zij er zich bewust van moesten zijn, in hun klein dagelijksch gedoe, maar die zoo geheel en al zijn opgegaan in het machineleven van de samenleving, dat het schijnleven voor hen het ware leven is geworden, en het ware, waarachtige leven verloren is gegaan, verstikt in de poel van het kleindaagsche leven.

Want anders had Johan Schmidt zeer zeker beter Frederik van Eeden begrepen en hem hooger geschat als kunstenaar. Ja - waar is het - dat van Eeden slecht - zeer slecht zelfs - wordt begrepen - en toch - ik ben er dankbaar voor dat dit zoo is - het is voor mij de openbaring dat van Eeden is een genie, een genie in de hoogste beteekenis van het woord; iemand die waarachtige, ‘reinmenschliche’ kunst geeft, kunst die zuiver is van elk klein-wereldsch idee, waarin niet is het conventioneele, het historische, het beschrijven der kleine gebeurtenissen van het leven, die elk oog, dat ziet - maar ook waarneemt - in staat is in zich op te nemen. En daarom heeft van Eeden's werk voor ons die eigenaardige bekoring van het vreémde, als komend uit een andere wereld, die mooier is en edeler dan die kleine wereld waarin wij ons bewegen en leven ons leventje van schijn, willend of trachtend te vergeten ons ware, mooie Godsleven. En van Eeden's werk geeft ons weer dat leven, en òf wij kunnen de waarheid niet zien meer of willen haar niet zien, òf - en dat is m.i. de hoofdoorzaak van zijn niet-begrepen worden - ons leven is zoo saâmgeweefd, zoo doordrongen met het kleine daagsche leven, dat ons waarachtige leven daarin is verloren gegaan en wij - nu iemand het ons weer toont, het niet herkennen meer, het vreemd vinden, belachelijk en den gever ervan niet begrijpen - bleef het daar enkel bij - maar hem vinden, belachelijk, vreemd, gek.

Maar voor die menschen, waarin het ware eigen-ik leven nog niet geheel te loor is gegaan in het stoffelijke leven der wereld, voor die menschen is van Eeden's werk van onschatbare waarde. Wanneer zij zullen gelezen hebben een der werken van Frederik van Eeden, en na dagen van stille overpeinzing ervan, zich zullen afvragen: Ben ik nu edeler in mijn doen en denken geworden; heb ik meer hoop thans in een schooner leven en in een edeler menschheid, dan zal men volmondig uiten moeten: Ja. Wijl toch bij het lezen van de werken van zoovele - kwasi kunstenaars van heden - van een

[p. 139]

Couperus, van een Borel en van zoovele anderen, niet gezegd kan worden dat uit het werk voortkomt zoo'n schoone, wijde gedachte; dat zij niet geven - als van Eeden's werk -, weer terugverborgen nog en klein, het bewustzijn van een verloren schoon, het bewust weten van iets waars dat in ons is geweest maar weer verloren is gegaan. En dat is hoogste kunst, het doel der kunst, ware kunst. En dat geeft van Eeden en daarom is hij een kunstenaar, een kunstenaar die zich veel, veel hooger dan zoovele anderen zich verheft boven de menschheid, waartusschen zich nog zoovele ‘kunstenaars’ bewegen. Een kunstenaar die nu niet zal begrepen worden, niet kàn begrepen worden nog, maar na tientallen van jaren, door een later geslacht zal worden opgemerkt, en ten volle begrepen en gewaardeerd, als hebbende vóóruit gezien in de komende dingen, als hebbende gegeven een schooner levensideaal en een grooter vertrouwen in het bereiken ervan.

En dit zal Johan Schmidt zeker vreemd toeschijnen, daar hij schrijft dat van Eeden slechts in theorie werkt en hij te onreëel is. Maar is dan het wezen van een practisch kunstenaar denkbaar en kan men in absoluut reëel zijn bestaan? Van Eeden kan slechts weinig, heel weinig aanbrengen in de eeuwenlange ontwikkeling die onze maatschappij nog vóórligt om het schoone ideaal te naderen dat den waren kunstenaar voor oogen ligt. En dat hij - de kleine mensch - in ons klein landje, daar zelf een aanvang mede wilde maken, wilde pogen, reeds eenige vaste lijnen te geven aan zijn droomenbeeld - het kan ons niet verwonderen dat dat heerlijk pogen toch ijdel moest wezen, maar komt juist, allen, allen lof hem toe die met zijn kleine kracht, maar met zijn reusachtige overtuiging reeds een aanvang wilde maken met het groote werk, waaraan honderde jaren door millioenen menschen zal moeten worden gearbeid. Neen - het getuigt van een zeer, zeer korte blik en van een uiterst bekrompen inzicht in de ontwikkeling van een geheele samenleving, zóó te oordeelen over het werk van Van Eeden, als dit is uitgesproken in Schmidt's artikel. Johan Schmidt weet wel hoe langzaam en traag gaat het streven naar de wereldvrede - maar dat er vooruitgang is in het naderen van dit ééne schoone doel nog slechts, waar nog zooveel, zooveel meer op verbetering en schooner inrichting en aanzien wacht, dat is zeker. En dat daarbij vele desillusies te wachten zijn en miskenning, ach - dat is een bittere waarheid - die zeker Van Eeden in de eerste plaats het sterkst gevoeld, en juist daarom dwingt hij onzen eerbied en bewondering af dat hij onvermoeid voortwerkt aan het groote werk voor allen, en:

‘Niet zal rusten voor zijn vrome taak

Voor hij zijn schoonste zelf bestendigd ziet,

In vast geheel van vlekkeloozen steen.’

En spreekt Johan Schmidt van een persoonlikheid, Van Eeden is meer dan dat - hij is een geest, machtig, die zich wijd uitbreidt, langzaam doordringt en reeds gevoeld wordt in verborgen hoekjes, maar eerst na jaren zal worden volkomen begrepen en zal worden geëerd als een der weinigen die ware kunst gaven, als een die was een verkondiger der waarheid, der oorspronkelijkheid, een wederbrenger van het ware menschenleven, als iemand die wars was van al de schijn, de conventie, van al het kleine, waarvan onze geheele samenleving een rampzalig mengelmoes is.

JOHAN KONING.