De Hollandsche Lelie. Jaargang 21

Hoofdartikel
Richard Wagner.
1813-1883.

IV.
Kunstideeën - Bayreuth - Het drama.

‘Einzig gemeinsame Kunst, ist hôchste Kunst.
Hôchstes Sein: Gemeinschaftliches Sein.’
‘Das Drama ist hôchste Kunst und das vollkommenste Drama ist das reinmenschliche Drama.’
‘Woran geht unsere ganze Zivilisation zu Grunde als an dem Mangel der Liebe?’
‘Der Mensch wird nicht eher Das sein, was er sein kann und sein soil, als bis sein Leben der treue Spiegel der Natur ist.’

De Kunst was ontaard, verbasterd, was door den machtigen invloed van de mode, van de weelde en van de liederlijkste zinnelijkheid, afgesleurd van haar hoogen, schitterenden

[p. 722]

troon. De Kunst werd beschouwd als er te zijn voor verstrooiing, voor tijdverdrijf, door een groote massa ook als het werktuig van zinnelijke hartstochten, maar niet als: einen weihevoll, reinigenden religiösen Akt.’ En het heilige streven van den grooten Meester was nu, om die Kunst op te helpen, haar te ontdoen van het aanklevende slijk, en haar weer te voeren en te vestigen op den hoogen, schitterenden troon.

Een bepaalde richting in de kunst heeft Richard Wagner nooit gevolgd. Hij zelf schreef eens aan Aug. Holmès, een fransche componist: ‘Vor allem, gehören Sie keiner Schule an, auch nicht den Wagner'schen!’ In de wetenschap wordt het individu, het individualiteitsbegrip steeds opgeofferd voor het begrip: gemeenschap; de Kunst echter zal het daarentegen opheffen, als ware het iets heiligs. Men heeft nu in de eerste plaats een eenige, eeuwige macht van de Kunst, en in de tweede plaats het feit dat van deze Kunst een algemeene kracht moet uitgaan. Zonder meer zal men nu inzien dat uit die hoogste gemeenschappelijke Kunst, die Richard Wagner voor oogen gestadig zweefde, en die door hem ook menigmaal werd genoemd het ‘Kunstwerk der Zukunft’, een verlangen moest spreken, dat klagend en geweldig door de geheele menschheid moest dringen. Het is het verlangen om verlost te worden uit die eindelooze verbrokkeling, waarin de menschelijke maatschappij steeds meer vervalt, en waarin het individu - en met recht - zich niet meer gevoelt als mensch, maar als het geringe onbeduidende onderdeel van een ontzaggelijk raderwerk. Hoe verder de ontwikkeling voorgaat, des te meer hoopt de wetenschap zich op, des te samengestelder wordt deze machine van het leven en des te geringer wordt de waarde van den enkelen mensch. Deze evolutie is eene noodzakelijke, een onderbreken ervan of ook een teruggaan ervan kan men zich niet denken, en toch, wie zou niet de gevaren kunnen overzien van dien toestand, wanneer het individu een steeds kleiner aandeel heeft in het geestelijk bezit der gemeenschap, zoodat deze gemeenschap ten slotte niets meer is dan een abstract begrip? Schiller maakte zich angstig toen hij zich hiervan bewust werd. De mensch is een brokstuk en eeuwig als zoodanig verbonden aan het groote geheel. Hij wordt éénzijdig, want in zijn oor verneemt hij niets anders dan het eentonige geluid van het groote rad dat hij in beweging brengt, en in plaats dat zijn wezen als het ware de geheele menschheid uitdrukt, wordt het enkel de afdruk van zijn bezigheid of van zijn wetenschap. En Schiller noemt dan ook als eenige uitkomst: de Kunst. De twee groote genieën, Richard Wagner en Schiller gevoelen dit dus beiden; zijn er zich beiden bewust van.

En de heilige roeping der kunst kan zij enkel vervullen als gemeenschappelijke kunst, immers: ‘Einzig gemeinsame Kunst ist höchste Kunst.’ En de Kunst zal dan verbinden weer wat was verbrokkeld en het weer samenvoegen tot één groot geheel, de kunst zal openbaren de éénheid in de veelheid, de rust in de beweging, het eeuwige in het vergankelijke. En deze hoogste kunst zal worden bereikt in het Drama. En om het innerlijk gevoeld scheppingsbeeld van den kunstenaar zoo volkomen mogelijk te maken staat het hem vrij voor de volmaking aan te voeren, alles wat de Natuur hem biedt, b.v. de architectuur, de beeldhouwkunst, de schilderkunst, enz. Want om gedaanten te scheppen, dat is de eerste plicht van het drama. En dat drama, zal worden wat de groote Meester noemde: ‘das Kunstwerk der Zukunft.’ De muziek is de heerschende - of beter gezegd - de wetaangevende kunst. In haar kan zich de wil van den dramatischen schepper het meest volkomen uiten. Want de muziek verbergt het diepst-innerlijke van den kunstenaar, waar woorden zijn gevoel niet meer weergeven konden. De motieven verbergen een schat van het diepste gevoelen. Het, op het oog zoo onbeduidende en eenvoudige motief van Beethoven, (g.g.g. es.) verbergt een diepe gedachte toch ook. Met deze tonen toch hoorde hij hoe het noodlot klopte aan de poort, en een handeling zonder motieven heeft dan ook veel weg van een geraamte. Het volmaakte drama is het: ‘reinmenschliche drama.’ ‘Reinmenschliche’ is datgene wat vrij is van alle mogelijke conventie, vrij van alle regels en historische formaliteiten. Waaruit is weggelaten het bijzonder toevallige, het staatkundige, het dogmatieke Godsdienstige. Een historisch Drama is derhalve niet een ‘reinmenschliches Drama’, evenmin verdient een tooneelstuk dezen naam, waarin alles draait om het een of andere conventioneele begrip. Het verlangen naar zoo'n Kunstwerk had zich ook reeds vroeger doen gevoelen, de musici van naam waren zich bewust dat hun kunst niet het hoogste scheppen kon, maar dat een

[p. 723]

poëtische gedachte (niet noodzakelijk woorden!) eerst in hun enthousiasme had moeten opwekken. Muziek en poëzie zijn door de natuur voorbeschikt om éénzelfde kunst te worden, niet om naast elkander te bestaan.

Goethe reeds droomt van een samenwerken van poëzie, schilderen, zingen, muziek en tooneelspelen en ziet uit die vereeniging een volmaakt kunstwerk voortkomen. Herder ook zag een dergelijk kunstwerk tegemoet, waarin dichtkunst, muziek, handeling en décor één zijn. En ook Schiller schreef in 1797 reeds: ‘Ich hatte immer ein gewisses Vertrauen zur Oper, dasz aus ihr das Trauerspiel in einer edleren Gestalt zich loswickeln sollte.’ En Richard Wagner loste het raadsel op: ‘aus dem Zusammenwirken gerade unserer Musik mit der dramatischen Dichtkunst kann und musz dem Drama eine noch nie zuvor geahnte Bedeutung zu Theil werden; die Musik in ihrer höchsten Veredelung musz Gestalt werden.’ Want in de groote meester was het vaste idée: de muziek heeft geen vorm, maar zij moet vorm krijgen. En enkel in het Drama kan de Muziek dien vorm aannemen. En alles: woorden, gebaren, muziek, plastiek, moet bijdragen om vorm te geven, echter, het diepe, onuitsprekelijke, verborgene gevoelen komt tot ons door de al-machtige taak der muziek. De muziek, als kunst op zichzelf, kan niet schilderen, zij kan niet beschrijven, zij kan geen gedaante geven aan iets, en de musicus dwaalt rond op de onafzienbare, grijze nevelvelden van zuiver, absoluut gevoelen. Woorden en gedachten zullen aan de muziek geene bestemming geven, dit kan enkel geschieden door de handeling en het aldus voor onze oogen opgevoerde Drama, wordt dan: ‘das sichtbar gewordene Gegenbild der Musik.’ De muziek is dan geworden een taal, de taal der ziel.

Wanneer de dichter niet meer kan uiten zijn diep gevoelen, dan is het de musicus die hem de hand geven moet, dan is hij het die de muziek doet zeggen wat de dichter verzwijgt en niet bij machte is uit te drukken, en dichter en musicus, hand aan hand, zullen zoo bereiken den ideaalvorm van het drama, dat is het: ‘muziekdrama’. Maar de groote Meester was er zich ook bewust van dat zijn kunstwerk nog niet bereikt, enkel nog maar voorbereid kon worden. Wanneer het echter eenmaal daar is, dan zal de Kunst meer bloeien in volle schittering, dan zal zij zijn bevrijd van alle vlekken die nu liggen op het reine, goddelijke, van haar innerlijkste ziel, dan zal er zijn ware kunst, waarachtige kunst, die eeuwig leven zal. Dan zal eerst de Kunstenaar zich terugvinden in zijn Kunstwerk, de mensch zich in de natuur, en dan zal zijn bereikt: hoogste kunst. -

Waar alles eens zal vertwijfelen en wanhopen, daar zal de Kunst de leiding op zich nemen en aangeven de goede richting van gaan, ook dan eerst wanneer er wezen zal: ware Kunst, waarachtige Kunst, die Richard Wagner enkel hebben wil, en zich stelt als hoogste levensideaal. En Richard Wagner is niet enkel kunstenaar, niet enkel een diepe denker, maar in den volsten zin van het woord een: hervormer. Hij wil niet enkel door zijn Kunst doen genieten, maar wil edeler maken de menschen en hen aangeven den weg der verlossing, te na ligt hem het welzijn van zijn volk en van de geheele menschheid. En dit heerlijke heilige doel vindt zijn symbool in ‘Bayreuth’.

Bayreuth, in het midden van het groote, duitsche rijk gelegen, werd het middelpunt van zijn kunst. Vanaf zijn vijftigste jaar reeds, droeg Richard Wagner in zich om het innige verlangen om een bijzonder gebouw op te richten, waar opgevoerd kon worden zijn: Ring der Nibelungen. En eindelijk kon hij aan zijn innigste wensch uitvoering geven. Hier zou een volmaakte opvoering zijner werken moeten tot stand komen, want noch de operagebouwen, noch de gewone theaters, waren daar geschikt voor. En toen Bayreuth was bereikt, toen was vrijwel het einde gekomen, was gekomen de volmaking van zijn werk dat hij had kunnen geven in zijn korte menschenleven. Navolgers moeten en zullen er komen, om zijn ideaal van het wezen der kunst in hare vorming voort te zetten en te voleinden: een heerlijke roeping en een goddelijk levensdoel. -

Altijd was het de wensch van den grooten Meester dat het aantal der opvoeringen kleiner zou worden. Bij zoo talrijke opvoeringen werd het stuk misvormd en mismaakt, en de opvoering was een vergrijp tegen de kunst, men deed beter dan ééne opvoering te geven, maar dan ook in alle opzichten een voortreffelijke. In zijn: ‘Entwurf zur Organisation eines Deutschen Nationaltheaters,’ zegt hij dan ook: ‘Lieber kein Theater als ein schlechtes!’

In een tiental bladzijden heeft Richard Wagner zijn beschouwingen neergeschreven omtrent de zgn.: ‘Festspiele.’ In dit voor-

[p. 724]

woord eischt hij ook dat het orchest onzichtbaar zijn zal, en wel dit rustende op aesthetische en dramatische gronden. Reeds ook in de zeventiende eeuw wilde men dat het orchest zou wezen achter het tooneel. Grétry wilde dat het orchest overdekt zou zijn en men niet de musici, noch de lichtjes op de lessenaars zou zien. Toen Richard Wagner zijn ontwerp had neergeschreven, was hij van meening dat zijn plan nooit tot uitvoering zou komen en hoopte er ook niet op. Wel was steeds al zijn hoop en vertrouwen gevestigd op den geest van het Duitsche volk, van zijn volk, maar hij kon er nog niets van verwachten. Neen, enkel wanneer er een duitsche vorst zou te vinden zijn die hem helpen wilde, dan zou zijn ideaal misschien waarheid worden. En deze vorst was er, de vorst waarvan Verlaine zegt:

‘- - - Un poète, un soldat, le seul Roi
De ce siècle oú les rois se font si peu de chose.’

En toen eenmaal deze vorst zijn hulp verleende, toen deed men al het mogelijke om het plan ten uitvoer te brengen. Om het benoodigde geld bijeen te krijgen klopte men aan bij de directie van 81 theaters, met het verzoek voorstellingen te geven, ten bate van de Bayreuther onderneming, hetgeen billijk was, want hoeveel schatten waren niet verdiend met de opvoering van Wagner's werken! Echter van de 81, gaven 78 in het geheel geen antwoord en de overige drie weigerden. In Januari '74 scheen het nog dat toch het plan in duigen zou vallen. Toen was het weer Koning: Ludwig II, die credieten gaf, want tenslotte heeft Richard Wagner zelf, alles tot stand gebracht.

De pers had al het mogelijke gedaan om het onzinnige van de onderneming aan het publiek voor te spiegelen, en ten slotte geloofde niemand meer, vanaf den Keizer tot den werkman, aan de uitvoering van het plan. En toen eenmaal Bayreuth daar was, was de pers één loftuiging over dat zelfde machtige genie, dat zooiets scheppen kon.

Wat de artistieke waarde - naar de meening van Richard Wagner - van het ‘Festspiel’, uitmaakte, was de moreele grondslag waarop het rustte. Het doel om winst te behalen was totaal uitgesloten: In Bayreuth zou nooit voor geld worden gespeeld.

De generale repetitie van den Cyclus had plaats van 6-9 Augustus. Daarbij was ook tegenwoordig Ludwig II, ‘der Mitschöpfer von Bayreuth’ zooals Richard Wagner hem zelf noemde. Van dezen tijd zegt Glasenapp: ‘Wohin man trat begegnete man nur Verzauberten, die in der gleichen wunderbaren Welt des Ideals lebten’.

De beteekenis van Bayreuth voor de toekomst der Kunst kan men niet te hoog achten. Richard Wagner wil ideale kunst, ideale opvoeringen, om daardoor te zorgen dat de kunst weer worden zal wat zij wezen moet, zooals hij haar droomt, zooals zij dan weer de menschen terug zal voeren tot de natuur. En deze gedachte is een machtige, een alomvattende, een gedachte die beheerschen zal de geheele verdere beschaving.

Men heeft ook wel gesproken van een Bayreuther Godsdienst, en heeft dien bespot. En toch hoeveel schooner en hooger is dit gelooven niet dan die Godsdienst van de wereld, die Godsdienst van het geld en van het egoïsme! Immers ook is ‘die Kunst die lebendig dargestellte Religion!’ Het denken èn het spreken van den grooten Meester waren Kunst; zijn denken was werkelijk aanschouwen, zijn spreken gaf scherp begrensde plastische beelden, zooals die op het tooneel. Al zijn machtige ideeën: over Kunst in verband met Godsdienst, politiek, philosophie, zijn regeneratieleer, alles is in Bayreuth neergelegd. En daarom heeft Bayreuth zoo'n machtige beteekenis. En daarom zegt Nietsche ook terecht: ‘Für uns bedeutet Bayreuth die Morgenweihe am Tage des Kampfes!’ Allen moeten medewerken om zijn machtige gedachte steeds levendig in ons te houden, het publiek moet worden aangespoord tot het volbrengen van een daad, die het artistieke nabij komt, want het gaat er om dat groote, werkelijke, ééne kunstwerk te scheppen, onverschillig wie het tot stand brengt. Aan het slot van de eerste opvoering van den Nibelungenring in Bayreuth riep de groote Meester vanaf het tooneel tot zijn vrienden: ‘Sie haben jetzt gesehen, was wir können; wollen sie jetzt. Und, wenn sie wollen, so haben wir eine Kunst!’

Bayreuth is het groote werk van den grooten Meester dat hij ons heeft gegeven; het is niet-persoonlijk, het is bovennatuurlijk en verbindt het verleden, het heden en de toekomst der Kunst.

JOHAN KONING.