De Hollandsche Lelie. Jaargang 21

Het sterkst
naar het Deensch van Herman Bang.

Wij zaten in den Zoölogischen Tuin vóor het restaurant. De witte bloemen langs de balustrade schitterden in de vallende schemering met een eigenaardigen, schellen glans, witte vlammen gelijk. - Bloemen krijgen die fosforachtige schittering als het onweert. - Vóór ons in den grooten vijver sloegen de flamingo's onrustig de trillende, licht-roode vleugels uit. Zij geleken orchideeën, die uit het water verrezen waren en door den wind heen en weer bewogen werden. En het gekrijsch der gieren sneed als het scherp knersen van een boor door het lawaai van het hoorn-orkest. Als we over ons tafeltje heen bogen, konden we de vogels zien in de kooien, die langzamerhand in 't duister gehuld werden. De dieren schenen niet meer dan schaduwen, die zich bewogen en kale, spookachtige halzen uitstrekten. François Carville was zoo bang voor het onweer als een vrouw en streek voortdurend werktuigelijk en zenuwachtig met zijn hand over zijn voorhoofd. Plotseling zeide hij:

‘Wat spelen ze?’

‘Salome.’

Het was Raolo Bratianu, die antwoordde.

‘Wat zijn de bliksemstralen bleek,’ zeide Francis Ewelyn en verzette zijn groene glas.

Een nieuwe bliksemstraal - éen enkele streep van wit over het krimpend loof der berken, terwijl de tijgers, met wijd open muilen, bij dien nieuwen bliksemstraal en bij weer een nieuwen een gorgelend klagen uitstieten en de otter met zijn loopende oogen en over heel zijn slijmerig lichaam trillend, een jammerend geluid voortbracht als dat van een adder, die plotseling heeft leeren praten.

‘Wat spelen ze?’ vroeg François Carville weer, terwijl hij voortdurend dezelfde handbeweging maakte.

‘Salome,’ herhaalde Raolo, die steeds den

[p. 568]

rook van zijn Egyptische cigaret tusschen zijn gesloten lippen uitblies alsof hij de geheele van onweer zwangere lucht vervullen wilde met de licht-blauwe, dooreen gestrengelde slangen.

‘Wat glinsteren de berken,’ zeide Ewelyn, die zacht sprak.

‘Ja,’ zeide Raolo, terwijl de leeuwen achter hun tralies een dof reutelend klagen uitstieten, dat klonk als de ademtocht van een reus, die door booze droomen geplaagd wordt:

‘De berken zijn de geesten onder de boomen.’

‘Hemel!’

Het was François, die een lichten kreet uitstiet en weer zweeg - terwijl een hevige slag van den dreunenden hemel nederdaalde, alsof al de tralies der ijzeren kooien tegelijk schudden, barstten en braken. En opeens brak er uit alle kooien en uit alle vijvers, uit alle omheinde plaatsen en plassen en uit duizenden stallen een kreet los.... Een kreet uit duizenden kelen, van viervoetige dieren, vogels en reptilen, die zich weer in duizend verschillende geluiden oploste, terwijl de olifanten trillend en dof brullend hun sidderende snuiten omhoog hieven en het ivoor der slagtanden in het licht van den flitsenden bliksemstraal schitterde.

De vluchtende flamingo's boven het water van de vijvers sloegen met de verlamde vleugels en de verschrikte gieren bogen de kale koppen en sleepten hun lichaam door het zand van de kooi.

‘Ga zitten,’ zeide Raolo hard en door de onafgebroken oorverdoovende hoorn-muziek heen zeide hij:

‘Luister toch naar Salome.’

Onder een nieuwen bliksemstraal sloegen plotseling al de honderden uilen hun onhoorbare vleugels uit en piepten zooals gevangen rotten piepen onder een pest-epidemie en de koningsarend viel, hoog boven uit de kooi, als een levenlooze massa naar beneden -, zijn vleugels konden hem niet dragen.

Heel in de verte jammerde een struisvogel als een hond, die huilt, terwijl Menelik's leeuw in zijn hok was opgestaan en zich als verlamd van schrik aan de ijzeren stangen vastklampte - scharlaken-rood als druipend van bloed.

Wij hadden allen gezwegen.

En wij hoorden nog het zwak geweeklaag der herten - toen de muziek ophield.

‘Kom, nu gaan we naar binnen,’ zeide Ewelyn, ‘nu begint 't te regenen.’

Zwaar vielen de eerste droppels op het blad van de tafel neer, en wij stonden op.

‘Kom, Carville,’ zeide ik, die aan de deur stond.

‘Kom, Carville,’ herhaalde ik, en hij kwam.

Raolo Bratianu alleen bleef voor het witte hek staan en liet den regen op zijn opgeheven gelaat vallen, terwijl het gesteun der leeuwen in de plotselinge stilte wegstierf als een lang gerekt, ver weg zuchten.

Wij gingen in een hoek zitten en bestelden iets te eten. Het eten kwam en wij aten niet, maar vergaten de spijzen op onze borden - terwijl François Carville, die het meest in den hoek verborgen zat, zoo in elkaar gedoken dat zijn anders zoo bizonder slank lichaam niet meer dan een bundeltje kleeren geleek, over Ceylon begon te praten, wonderlijk opgewonden. Maar we waren allen wonderlijk opgewonden, alsof al het gejammer en al de schaduwen van die van angst trillende dieren allerlei droefgeestige geheimen te voorschijn hadden geroepen en herinneringen, die men ontvlieden wil en of alle onaangename souvenirs uit de poelen waarin ze sliepen ontwaakt waren.... Alsof al die herinneringen hun giftige tongen uitstaken als slangen, uitgestrekt op een oever dien ze met moeite bereikt hadden... François Carville begon dus over Ceylon te praten en over Indië en over de gezichten der Boeddha's en over de Fakirs, de bezweerders, die zich levend lieten begraven.

- ‘Hun wil,’ zeide hij (en de witte handen die zijn knie omklemden schenen nog witter): ‘Hun wil doodt hun eigen lichaam, doodt het zóo, dat het stijf en koud wordt. En zij hebben evenmin behoefte aan lucht, als aan voedsel en zonlicht. Zeker, ik heb 't gezien,’ en heftig keerde hij zich naar Raolo toe.

‘Ik geloof je immers,’ antwoordde Bratianu en glimlachte, terwijl de Scandinaaf zijn bruin gelaat had omgewend en François Carville voortdurend aankeek.

Maar François Carville ging met zijn verhaal door:

‘Ik heb ze zien begraven terwijl ze dood schenen - dood schenen en toch leefden.’

De Scandinaaf bewoog zijn lippen:

‘De wil is sterk. Die kan ook dooden - alleen, zonder werktuig.’

‘De wil van een stervende bijvoorbeeld kan wonderen uitrichten,’ zeide Ewelyn (en ook hij sprak zonderling gehaast, alsof de woorden hem ontglipten zonder dat hij ze uiten wilde en tegen beter weten in).

[p. 569]

‘Alle verhalen van geestverschijningen verklaren dit.’

‘Verhalen van geestverschijningen - wat bedoel je?’ vroeg Raolo.

‘Wel,’ antwoordde Raolo, die nu bijna in dezelfde houding zat als Carville te voren, ‘bijvoorbeeld zoogenaamde waarschuwingen en voorteekens kunnen ontstaan door den wil van een stervende - door diens gedachten. De kracht der gedachte neemt toe, waanneer het denkvermogen dreigt voor altijd te verdwijnen.’

Hij zweeg even vóór hij op dezelfde wijze doorging: ‘Mijn stervende moeder oefende een groote suggestie uit door haar gedachten - afstand deed er niet toe, vrienden die drie mijlen ver woonden drong zij haar gedachten op...’

‘Zagen ze haar?’ zeide Carville en zijn stem klonk alsof het in het lichte restaurant geheel donker en nacht was.

‘Neen,’ antwoordde Ewelyn: ‘dat is het wonderlijke. Maar ik denk dikwijls dat de geheimzinnige golvingen die de gedachten vormen - de geheimzinnige draden, die onze gedachten zijn, onderweeg zich vereenigen met andere golvingen en met andere draden en zoo komen ze dan, wel is waar veranderd, tot het doel - tot hen aan wie gedacht wordt - - maar komen doen ze er toch...

Maar eigenlijk,’ vervolgde Ewelyn (en zijn oogen keken verstrooid naar de electrische kroon van de zaal) ‘heeft dit met de zaak niets te maken, er schoot me alleen maar iets te binnen. Mijn moeders gedachte uitte zich namelijk heel duidelijk in een melodie...’

‘Kom, vertel nou,’ zeide Raolo, die met zijn glas tegen de tafel stiet.

Ewelyn antwoordde:

‘Er is niet veel te vertellen. Niet meer dan dit: In de kamer waar mijn moeder ziek lag, stond een klein harmonium dicht bij haar bed, en even vóor zij stierf, maar een paar minuten vóor zij stierf, vroeg zij mijn zuster een psalm te spelen, een psalm waarvan zij altijd zooveel gehouden had. Ik zat aan haar bed met haar hand in de mijne. Het was of de kou langs haar arm naar haar verstijvende hand gleed. Toen bewoog zij heel zachtjes haar vingers en wilde haar oogen opslaan - die al gebroken waren...

“Wat is er?”

“Wat is er?” fluisterde ik vlak bij haar mond.

“Groet ook de vrienden op Rock Hill,” fluisterde zij en wilde haar armen opheffen, maar kon niet meer.

Op Rock Hill woonden onze beste vrienden. Het was drie mijl van ons af... Zij zaten aan het ontbijt. Zij hadden over alles en nog wat gepraat - over koetjes en kalfjes. Toen hoorden ze plotseling allen drie, vier tonen, hooge, volle orgeltonen, door de kamer glijden - de tonen van den psalm - en wegsterven...

Toen zeide de vrouw des huizes:

“Nu stierf Mrs. Ewelyn.”

En zij wisten dat zij dood was.’

Ewelyn zweeg weer en niemand van ons zeide een woord, vóor hij vervolgde:

‘Zij had hun haar groeten laten overbrengen, zij had hun haar laatste gedachte opgedrongen - maar door de orgeltonen.’

François Carville knikte, terwijl Ewelyn een oogenblik de oogen gesloten had:

‘Wat is er toch veel dat we niet weten,’ zeide hij.

De Scandinaaf keek met denzelfden strakken blik voor zich uit.

‘Ja, de wil van den mensch is sterk,’ zeide hij.

En Raolo Bratianu zeide:

‘Men behoeft juist niet op sterven te liggen om anderen te suggereeren, of te waarschuwen zooals jij het noemt.’

‘Wat bedoel je?’ vroeg François Carville met een wonderlijk schuwe beweging alsof hij bang was voor een nieuw geheim.

Raolo Bratianu antwoordde:

‘Ik bedoel, dat ik een vriend had - nu is hij dood, hij stierf twee jaar geleden, hij werd niet ouder dan zeven en twintig jaar - die, als hij wilde, voor zijn vrienden verschijnen kon...’

Ik begon te lachen:

‘We weten allen, Raolo, dat de Roemeniërs een bizonder levendige fantasie hebben...’

Maar Raolo herhaalde, terwijl hij zich naar mij toewendde:

‘Hij kon voor hen verschijnen als hij er zich toe dwong en in elkaar gedoken zat, met 't bovenlijf voorover - zoo moest hij zitten - en strak voor zich uit staarde, alsof hij dengeen aan wien hij dacht reeds in 't gezicht keek - - Ik verzeker je dat hij als hij zoo zat kon verschijnen voor dengeen aan wien hij dan dacht. Ik zelf ben ontwaakt, midden in den nacht ontwaakt en zag hem bij 't openen van mijn oogen aan mijn bed staan, aan 't voeteneinde - in levende lijve...

En als we elkaar dan den volgenden dag in 't café ontmoetten, zeide hij hartelijk lachend:

[p. 570]

‘Je hebt me zeker gisteren avond wel gezien? Ik heb aan je gedacht.’

Raolo Bratianu zweeg een oogenblik en zeide toen met eenigszins veranderde stem:

‘Maar alleen voor zijn vrienden kon hij verschijnen. Bij vreemden lukte het niet.’

Wij zwegen allen, tot François Carville op eens zeide met zijn toonlooze stem (de hemel weet door welke gedachten-associatie):

‘Waaraan is hij gestorven?’

‘Gestorven?’ zeide Paolo verbaasd. ‘Aan een ongeluk met zijn automobiel.’

‘Kijk,’ zeide Carville en richtte zich plotseling half op, ‘daar licht 't weer.’

‘Ja.’

Wij keken allen door de vensters en zagen een paar bliksemstralen tusschen de berken flitsen, terwijl de flamingo's met ploffende vleugels den vijver doorkliefden - glinsterend, met uitgestrekte halzen, als bleeke vogel-spoken...

‘Hoor de uilen eens zingen,’ zeide Bratianu en glimlachte weer.

De gieren krijschten, met de oogen strak gericht op de bliksemschichten, draaiden de geribde halsen om en om en openden wijd den bek. De uilen piepten zacht, onbewegelijk en met de gele oogen wijd open gesperd.

‘Kom, laten we naar huis gaan,’ zeide Carville: ‘Waarom gingen we hier ook heen.’

Raolo Bratianu lachte:

‘Om te kijken,’ zeide hij.

Maar de Scandinaaf had, in zijn eigen gedachten verdiept, blijkbaar nìets gehoord.

Hij zeide, terwijl hij voortdurend voor zich uit staarde:

‘Ja, de wil is sterk. Die alleen kan dooden ook.’

Raolo Bratianu antwoordde:

‘Dat zeg je nou voor de tweede maal.’

Hij lachte:

‘Je zegt 't als een soort refrein - als een refrein van een ballade.’

Er kwam een lichte glinstering in de oogen van den Scandinaaf:

‘Ik heb er reden toe,’ zeide hij, ‘want door mijn wil alleen ben ik eens een moordenaar geworden - ik gebruikte geen geweld, geen werktuig, mijn wil alleen was genoeg.’

‘Wat zeg je daar?’ vroeg Carville.

De Scandinaaf antwoordde zonder zich te verroeren:

‘Dat mijn wil om iemand te vermoorden, werkelijk eens de dood van iemand ten gevolge had. En de herinnering daaraan is de vreeselijkste herinnering uit mijn heele leven.’

Hij zweeg even en vervolgde toen:

‘Want de moord was te voren beraamd.’

‘Kom,’ zeide Ewelyn en deed alsof hij den Scandinaaf bij den arm wilde grijpen, terwijl Carville in zijn hoek gedoken, den Scandinaaf in het gezicht staarde en Raolo met half toegeknepen oogen glimlachend de kronkelende slangetjes van zijn cigaret nakeek.

De Scandinaaf ging voort:

‘Zeker, ik wilde iemand vermoorden en ik deed het...’

Raolo Bratianu glimlachte voortdurend tegen de blauwe slangetjes:

‘Kom vriend, dat zijn van die dingen, die men zich later verbeeldt en in slapelooze nachten verzint.’

De Scandinaaf was van houding veranderd. Hij leunde met de ellebogen op de tafel en hield het hoofd tusschen de beide handen.

‘Je kunt zelf oordeelen,’ zeide hij. ‘Maar mijn verhaal is lang.’

Ik had mijn gezicht naar de vensters gekeerd. De bliksemstralen schoten nog voortdurend langs de boomen, terwijl het zoo stortregende dat alles achter een muur verscholen scheen.

De Scandinaaf, die in dezelfde houding zat met de kin op zijn gevouwen handen (ik had nooit te voren opgemerkt dat er zooveel kracht uit die handen sprak) zeide:

‘Het was in Parijs. In het jaar dat we zooveel Scandinavische stukken opvoerden. Ik was tot zekere hoogte de leidsman. Het was heel moeilijk om de noodige krachten bijeen te krijgen. Ik had de verantwoording voor allen en niemand achter de hand dan lui die me zouden aanvallen als ik me vergist had. Ik zeg dit niet om wat ik deed te vergrooten, maar om mijn gemoedsstemming te verklaren en de omstandigheden bloot te leggen, de omstandigheden’ (hij zweeg een oogenblik) ‘waaronder ik dus - handelde.

Ik zelf had allen te verdedigen en om mij zelf te verdedigen als ik struikelde, had ik niemand. Zoo was dus de situatie.

Daarbij waren de verdedigingsmiddelen gering. Waar de stukken het hoogst stonden, waren de acteurs onervaren en jong. Het theater was arm. Het publiek was onrustig en wantrouwend.

Zoo stonden de zaken.’

Hij zweeg even en ik zeide:

‘Ik heb er iets van gehoord.’

De Scandinaaf veranderde van houding en vouwde de handen om de knieën:

‘We zouden dus “Boven de Kracht” opvoeren.

[p. 571]

Het was het moeilijkst van al onze stukken en zou ons de grootste overwinning kunnen bezorgen. De droogste gemoederen hongeren 't meest naar regen en het ongeloof dorst het hevigst naar het mirakel. Maar hoe zouden we de acteurs vinden? Ik was er al aan gewend hen vertrouwd te maken met het voorstellingsvermogen van een ander volk - maar hier zou ik ze een heel andere wereld moeten binnen leiden. Enfin, ten slotte hadden we ze dan toch bijna bij elkaar. Alleen een Elias hadden we niet. Herinneren jullie je hem? Elias, de zoon van Sang. Elias “wiens kleeren hem branden,” die 't meest verlangde, de meest geloovige van alle ongeloovigen. Ja - jullie weet wel wien ik bedoel - - hij, die in 't tweede deel “de, zaal van het kapitaal” in de lucht laat vliegen, zóo wanhopend geloovig is hij geworden. Misschien is hij wel de belangrijkste figuur uit het geheele drama. In ieder geval is hij de gevaarlijkste. Dat wist ik en hem hadden we juist niet. Wij hadden al verscheidene leerlingen van het conservatoire beproefd. Zij waren allen even onmogelijk. We hadden ik weet niet hoeveel “minnaars” beproefd uit Parijs, uit de voorsteden en uit Versailles. Die waren al even onmogelijk als de andere en begrepen er geen jota van. En we moesten 't opgeven, 't geheel opgeven indien we geen Elias vonden.’

Hij zweeg even alsof hij op adem moest komen: ‘Toen zeide de directeur op zekeren dag, terwijl hij met zijn tanden op zijn dunne lip beet:

‘We moeten Crangier eens probeeren.’

‘Wie is Crangier?’ vroeg ik.

‘Een van de leerlingen’, antwoordde de directeur. ‘Hij moet die rol eens spelen.’

‘Maar waarom probeeren we hem nu pas?’

‘Omdat hij onmogelijk is,’ - en de directeur schopte met zijn lange beenen, zooals hij gewoon was als de geheele boel op 't punt stond in duigen te vallen -:

‘Hij is onmogelijk. Maar u moet hem dan maar dresseeren. Hij heeft de gegevens er voor.’

‘Hoe oud is hij?’ vroeg ik.

‘Hij is zeker wel een en twintig, of twee en twintig - weet ik 't!’

‘En hij heeft zeker wel nooit te voren comedie gespeeld?’ viel ik hem in de rede.

De directeur lachte:

‘Neen, maar wacht maar, nu krijgt u hem morgen te zien.’

Toen ik den volgenden morgen in de directiekamer kwam, stond er een jongmensch bij de deur. Vlak bij de deur. Ik dacht dat het de een of andere boodschaplooper was en zag niet anders dan dat hij allerwanhopendst mager was. Ik ging mijn brieven zitten lezen toen de directeur binnen kwam. De boodschaplooper stond nog steeds bij de deur...

‘Gloeien morgen,’ zeide de directeur. En (ik herinner 't me heel goed) hij zeide nog veel meer, dat soort dingen die iemand zegt, die zich gegeneerd voelt en verlegen is, voordat hij met zijn hand naar de deur wees, naar den boodschaplooper:

‘Ja,’ zeide hij ‘daar hebben we dus Meneer Crangier.’ Ik had me omgedraaid:

Dat - dat was Meneer Crangier, dat was Elias.

De boodschaplooper was Elias.

Ik had iets willen zeggen - maar ik hield me in: Stakkerd, wat zag hij er verschrikt uit. Hij had bizonder groote oogen (hij lijdt honger, zei ik in mezelf) en zijn hals was zoo mager als die van een vogel, of van een grijsaard. Neen, ik heb nog nooit een paar oogen en een paar handen zoo verschrikt gezien...

‘Is dat Meneer Crangier?’ zeide ik alleen.

Ondertusschen hield de boodschaplooper krampachtig zijn hoed tusschen zijn beide handen, zijn vilten hoed, waardoor men heen kon kijken - daar was ik zeker van.

‘U wilt dus wel eens met Crangier spreken, nietwaar? De rol kent hij,’ zeide de directeur.

De directeur ging heen en wij bleven alleen. Ik verzocht den man plaats te nemen. (Ja, ik vertel 't met opzet zoo nauwkeurig van 't begin af opdat jullie 't geval begrijpen zullen - en weten zullen wie 't was dien ik vermoordde.) Hij ging recht over me zitten op 't uiterste puntje van een stoel. (Ja, die oogen lijden honger, zeide ik weer in mezelf.) En ik vroeg hem:

‘U hebt dus nooit te voren gespeeld?’

‘Jawel, Meneer.’

‘Waar?’

‘In de provincie.’

‘Waar in de provincie?’

‘Overal, met tooneelgezelschappen.’

(Wordt vervolgd).