De Hollandsche Lelie. Jaargang 21

Korte kunst en levensbeschouwingen.

I.
Slechte Herders van Octave Mirbeau - opgevoerd door het gezelschap Stoel en Spree te Amsterdam.

In den boezem onzer samenleving heeft een ongewone, maar toch ook weer normale werking der gecompliceerde maatschappelike organen plaats, die het onstuimige harte-kloppen doet ontstaan. Zij is gelijk het sterk-bewogen gemoed van het geniaal-menschelik wezen, dat, beroerd door tal van be-invloedende verschijnselen, òf daardoor, optimistisch gestemd luid jubelen moet, uitend de heerlike vreugde,

[p. 389]

tegelijk de alles-omvattende macht van het menschelike, extatisch - en dit door de ontroerbaarheid er van - meedeelend aan geheel het leven, dat gekluisterd wordt aan het genie - dat, nà diep-treffende tegenslag mistroostig een wijle zwijgt, weemoedig in denkens-stille peinzing den menschen niets verkondigt. Zóó voel ik de innerste associaties in het ondoorgrondelik-geweldige des bestaans, dat wel opspoorbaar is, maar nièt, dan na zware contrôle en gespannen-luistering naar het harte-leven. Vandaar uit bespeuren wij de vertakkingen, is 't ons sòms mogelik te berekenen de oorzaak der logisch-zonderlinge wendingen van het corpus ‘wereld’ dat te stuiptrekken rilt. En die rillingen, met haar onweerstaanbare bekoringen, ten gevolge harer hoopvolle verbuigingen en wentelingen ontstaan, hebben veel in de nieuw-gekreukte plooien van den wereldrug doen verzakken, maar ook zooveel tegen de òpgewrongen heuvelingen ten top gedreven, vanwaar het wijde alom een ander aanzien schafte, het aspect van het vroegere lagere plan juister bleek waar te nemen... Doch niet vanzelf is dat gegaan - niet zonder moeite, leed en plichts-wil was het mogelik die dorre bast, de menschen-korst tot beweging te krijgen - want er waren velen, die uit vrees voor andere mogelikheden, ten tande gewapend, de prikkelaars-tot-beweging weerstonden. Toch zijn er geslaagd. Vrouwen zoo goed als mannen. - Het logge levensdoode cadaver heeft zich geroerd, de wereld te blinken gezet onder 't glanzender deel der mysterieuse zon waarnaar ontelbare lijdenden langden. En de kwiek-lustiger rusteloozen wisten den gang te bespoedigen, de menschen te wekken, die eindelik herrezen uit den dommel, waarover 't licht tot dompige schaduwspreiding was afgedraaid en toch nog enkelingen bij te werken vermochten. Hùn werk hééft geleefd, leeft nòg en zal baren, kinderen die 't voedsel prepareeren ùit het licht - het wondere licht dat soms ook zoo pijnlik kan zijn.

Ik zou het hebben over Octave Mirbeau's Slechte Herders, maar vóór ik de slechte ging bespreken, wilde ik even herinneren aan de goede en tevens aan bewegingen die Slechte Herders naar de théaters dreef, waar eenmaal uitsluitend edelmoedige dochteren hun edelheid botvierden - valsche graven, heldhaftige ridders hun vóór-eeuwsche kunsten vertoonden en het volks-publiek zich aan vergaapte. Zie, de aanhef van dit artikel lijkt misschien wat diepzinnig - in werkelikheid is het dit echter niet - want, waar ik súmmair mijne gedachten tijdens de aanschouwing van het stuk wilde weergeven, móést ik wat zinnebeeldig redeneeren, en ik wilde 't, daar 't goed kan zijn tot dènken te dwìngen. En 't is zeker dat er vreemde gedachtencombinaties mijn brein doorzweefden, wèl soms van schoon koloriet - maar 't is ook even waar, dat 't memoireeren ervan, hoogstens kan zijn als het gewasschen aquarel, waarop de tinten schrillig nog maar bleek verschimmen - zóó ongeveer is 't, als we in vluchtigen opzet tevens willen exploreeren onze snelvoortwentelende conclusies.

Slechte Herders is een merkwaardig stuk, 'n belangwekkend feit, een welkom verschijnsel. Het behandelt de catastrofe der wijze van verzetsvoering onzer hedendaagsche arbeiders, tijdens de economische overgangsperiode waarin wij leven. Het wil aantoonen de macht, den invloed, 't fanatisme en de onmacht der volksleiders, en ten slotte de uitkomsten van partij-vorming, zoodra die vorming gepaard gaat met politiek streven of tot dit doel wordt benut. Octave Mirbeau heeft 'n nuttig werk hiermee gedaan, nu het meer dan tijd wordt op deze ontaarding te wijzen. Wij hier in Holland worden niet zoo aangetrokken tot de verrassende experimenten der politieke marskramers, òns gaat (behoudens zeker volksdeel) zooveel voorbij, waarin menschen uit zuideliker landen belang stellen - vandaar dat het onderwerp bij ons niet zóó de aandacht heeft getrokken als in Frankrijk, waar men méér om de belangen geeft - die heeten, en beloofd werden, door afgevaardigden behartigd te zullen worden - méér op de uitkomsten der veelpraters let - want in de eerste plaats gelooft men dáár in de parlementairen, wijl men, door den aard van het regeeringslichaam, minder verwacht van een kostbaar ornament op welks smakeloos prachtsvertoon wij ons blindstaren. In Frankrijk neemt men meer algemeen deel aan de voort-wenteling van het staatsrad - misschien omdat men daar meer wéét van staats-systeem, of wel minder vereering heeft voor de verdwenen glans der voorvaderen, waarop wij nog altijd teren, krachtens den roem en vrijheids-róép, die mij meer toeschijnt 'n blufferige schrééuw te zijn. Het Fransche volk der laatste halve eeuw is een andere geschiedenis opgedrongen, en wellicht dat het daarom ànders de raderdraaiing der in-

[p. 390]

een-grijpende staatsmachine bestudeert. Dit kan de reden zijn waarom het warm-bloedige volk, zich bedrogen ziend in de ‘politiekers’ - nu zich ervan afwendt. Niet alleen door de overtuiging dat het parlement machteloos is, behalve als de kamerleden hun 9000 fr. salaris op 15.000 wilden brengen, maar ook omdat het die machteloosheid bestendigt, nu velen er een bestaan door vinden. Hierover later.

't Is een niet te ontkennen waarheid, dat alweer Frankrijk 't éérst en 't heftigst front maakt tegen het parasitair parlementarisme. En 't is 'n verblijdend toeval dat òns het stuk bracht waarin zulks getràcht wordt aan te toonen. Of het gelukt is? Ik meen van niet - tenzij het Mirbeau er om te doen is geweest, tevens de onmacht der van-hooger-hand niets verwachtende leiders kenbaar te maken, wanneer het geweer en het kanon bevolen wordt ‘de rust’ te herstellen. Is dat bedoeld, ben ik het geheel met dien auteur eens. Maar waaruit dit op te maken? Hoe zelfs te beslissen dat hij het parlementarisme niet veroordeelt! Verduideliking was gewenscht, daar 't niet opgaat Jean Roule's woorden (d.i. de anarchistische werkstakersleider) tot maatstaf te nemen, vooral niet als het drama, door diens, laat ik zeggen taktiek, zulk 'n noodlottig einde neemt. ‘Wij gelooven het wel’ heeft dus hier geen bestaansrecht. Of wilde Mirbeau beduiden: Kijk, als de menschen niet in politiek gedoe ondergingen, zouden zij niet zóó vijandig tegenover elkaar staan en zonder zooveel ellende te berokkenen méér bereiken?

De Fransche schrijver geeft den strijd tusschen den fabriekseigenaar en zijne werkkrachten of wel tusschen kapitaal en arbeid en tegelijkertijd dien tusschen het oude en het nieuwe; het eerste verpersoonlijkt in den vader-fabrikant en het tweede in diens zoon, die met de werklieden meeleeft. De drie eerste bedrijven zijn de voorboden van het naderend conflict, de beide laatste echter geven niet, wat men recht had te verwachten. Het stuk verloopt in sensatiegeschetter van den volksleider Jean Roule, die het werkvolk in 't bosch toespreekt, hen waarschuwt voor de slechte Herders, wel te verstaan de leiders der Sociaal-Democraten, en hen aanspoort de staking door te zetten. Na een heftig tooneel tusschen den werkgever en diens zoon, waarbij de laatste den eerste waarschuwt onschuldìg bloed te vergieten, verjaagt de vader z'n zoon, weigert de eischen der arbeiders in te willigen en laat uit zelfverweer, daar men ruiten inwerpt, militairen aanrukken. Het laatste bedrijf doet ons de uitkomst der botsing zien. Het tooneel is vol draagbaren met lijken - zoo drakerig mogelijk. De fabrikant, op zichzelf een zeer nobele figuur, maar die gemeend had zich te moeten handhaven - op aandringen van zijn bureau-chef, zoekt en vindt het lijk van zijn zoon, die zich aan de zijde der arbeiders schaarde, waarmee hij, de vader alles verloren heeft. Diep smarttooneel, nog vermeerderd door het vinden van verschillende lijken der doodgeschotenen.

Hier en daar hadden deze bedrijven wel fijne trekjes, zooals het ‘Hosanna’ en ‘kruist hem’ der massa tegen een en denzelfden persoon.

Zoo wáár is in dit stuk, zoo zuiver-gezien dat de industrieel geen slecht mensch is, integendeel, en geheel ten onder wordt gebracht door 't verlies van zijn zoon. Dat door den strijd om het bezit, de dierbaarste verwanten elkaar dooden in verband met de hedendaagsche gang van zaken - de worsteling tusschen oudere en nieuwere begrippen, vervormingen, enz., ontzettende tooneelen uitlokt, de ontwikkeling van geest, heerschende begrippen omverwerpt, en naamloos verdriet en smart schept, doch ook het essentieel-humane doet ontwaken - zou machtig zijn bewezen als het conflict treffender en klaarder was voorbereid. Dit stuk heeft de fouten van zijn kwaliteiten, het wil te veel geven, het ìs te omvattend om recht duidelik te kunnen wezen. Er zouden drie, vier tooneel werken van te maken zijn geweest, want het wil meer zeggen dan het zeggen kan om een goed drama te zijn. Alles wordt besproken of op gezinspeeld: zoo o.a. het socialistisch mode-gekweel waarvan de maatschappij zoo'n last heeft, omdat de menschen, vooral tijdverdrijf-zoekende dames, van de ware beteekenis dikwels blijken geen notie te hebben. - Zelfs het onnoozele der schilderkunst, zoo zij door ongeroepenen wordt beoefend, heeft Mirbeau getracht te belichamen. En daarom is het stuk als kunstwerk mislukt, is het geworden ‘van-alles-wat’, waaraan de logicus geen houvast heeft - doch wel het nobele van de bedoeling door wordt begrepen. Maar dat is niet voldoende - ònvoldoende - méér, roekeloos, onvoorzichtig. Mij tenminste is het onmogelik de juiste strekking van het stuk te begrijpen, ofschoon

[p. 391]

ik me er steeds in verdiepte. In ieder geval heeft het bestaansrecht, nu het tot denken stemt, daargelaten de technische grofheden, dikke effecten en het vierde bedrijf - dat in zijn soort niet kwaad is, doch meer de illusie wekt 'n roovers-bijeenkomst te zijn dan wel een openlucht-vergadering der stakers. De laatste acte kan alleen vertoond worden op een heel ruim tooneel, wijl het in hoofdzaak een kijk-acte is. Summum sumarum toch 'n belangwekkend werk. En dat valt niet vaak te constateeren.

JOHAN SCHMIDT.