De Hollandsche Lelie. Jaargang 20

[p. 694]

Over de Liefhebberij voor Oude Boeken.

Men heeft de catalogi onzer uitgevers slechts door te bladeren, of af en toe eens een kijkje te nemen van de uitstallingen onzer boekhandelaars om een indruk te krijgen van den ontzaglijken voorraad lectuur die de beschaafde menschheid verzwelgt, een voorraad nog reusachtig toegenomen sinds een statistiek in 1820 uitwees, dat toen reeds van 1456 af ten bate van het lezende publiek, 3700000 boekdeelen het licht hadden gezien. Neemt men aan dat elk deel slechts in een oplage van 300 exemplaren verscheen en dat elke band maar een duim breed was, dan zouden de banden, naast elkaar gelegd, toch nog 18207 geografische mijlen, d.i. ruim tweemaal den omtrek der aarde bedragen. En deze statistiek betrof nog alleen de gedrukte boeken.

Verstaat men onder ‘boek’ het neerschrijven en tot één geheel bijeenvoegen van iemands gedachten op makkelijk verplaatsbaar materiaal, dan bestonden er ook al vóór de uitvinding der boekdrukkunst een verbazingwekkend aantal boeken. De geschiedenis van het boek, van zijn oorsprong af, tot aan zijn tegenwoordigen staat van ontwikkeling, vormt een interessante roman. Sommige geleerden houden vol dat het woord ‘boek’ ontleend is aan beuk (Duitsch ‘Buche’), de boom waarin de Oude Germanen hun runen plachten te snijden. De verklaring is aardig gevonden, maar klinkt een beetje fantastisch. Toch staat het feit vast, dat men boomschors voor het opteekenen van schrift gebruikt heeft, nadat dierenhuiden, hout- en metaaltafeltjes wel wat onpractisch gebleken waren voor het overbrengen van veroude bibliotheken.

Een zeer nuttige uitvinding deden de Egyptenaren met hun papyrus, een schrijfmateriaal waaromtrent men in den laatsten tijd grondige studie gemaakt heeft en dat niet alleen in rollen, maar ook reeds als bladen, in boekvorm bijeengebonden, voorkwam. Algemeen gebruikt werd de boekvorm echter eerst toen perkament en papier het papyrus begonnen te verdringen.

Oude handschriften op perkament, waarin de klooster-caligrafen en ‘miniatoren’ der middeleeuwen hun teeken- en schildertalent uitputten, zijn nu van het grootste gewicht op de antiquarische boekenmarkt en ook de op perkament gedrukte boeken, de luxe-uitgaven uit den tijd der zoogenaamde ‘incunabelen’ de oudste gedrukte boeken: van de uitvinding der boekdrukkunst af, tot den aanvang der 16^de eeuw, afgeleid van cunaewindsels, brengen hooge prijzen op. Men moet een rijkaard wezen om op dit gebied een verzameling te gaan aanleggen. De bibliophilen van voor honderd of twee honderd jaar waren in gunstiger conditie. Toen kon men nog mooie eerste proeven van boekdrukkunst voor een appel en een ei koopen, die nu voor 100000 Mrk. of meer verhandeld worden. Dat wil echter nog niet zeggen dat elk boek, vóór 1500 gedrukt, zooveel geld waard is. Ik heb eens in een dagblad een artikeltje over oude bijbels ingezonden en ontving naar aanleiding daarvan van alle kanten brieven van menschen, die in een verscholen hoekje van de een of andere kast een ouden bijbel ontdekt hadden waarvoor ze schatten hoopten te krijgen. Oude bijbels zijn er natuurlijk in massa, maar werkelijke zeldzame exemplaren slechts zeer weinige. Van de zoogenaamde tweeënveertigregeligen bijbel van Gutenberg bestaan er, voor zoover is na te gaan, nog maar drieendertig, waarvan de meeste nog zeer onvolledig. In 1858 werd de waarde van een ongeschonden exemplaar door den bibliothecaris Halm te München op tweehonderd gulden geschat. De Peterburgsche bibliotheek betaalde er toen reeds f 2336 voor, terwijl een rijk Parijsch bibliophiel Girardot de Préfond een op perkament bedrukt exemplaar voor slechts 1200 fr. veroverde. Bij den verkoop van zijn boekerij in 1817 bracht de bijbel reeds 6260 frs op. Lord Ashburnham, ook een bekend verzamelaar, betaalde voor een zelfde afdruk 68000 Mrk; de antiquaar Quaritsch bemachtigde er een voor 8000 Mrk. en deed dezen later voor 100500 Mrk. van de hand. Op het schutblad van dit exemplaar staat in oud handschrift vermeld, dat het indertijd voor f 100 gekocht is. Vermoedelijk had het bij de uitgave in 1456 niet meer dan de helft gekost.

Nog andere oude bijbeluitgaven zijn ongelooflijk in waarde gestegen voor de liefhebbers van typografische rariteiten, maar er is een fijne neus voor noodig ze op te sporen; het toeval speelt hier dikwijls ook een groote rol bij. Een postdirecteur in een klein Duitsch stadje vond verleden jaar toevallig onder allerlei rommel op zijn zolder een exemplaar van de eerste uitgave van Shakespeares ‘Titus Andronicus,’ in 1594 te Londen gedrukt en voor zoover bekend, het eenige bestaande exemplaar, want tot nu toe kende

[p. 695]

men niet anders dan de uitgaven van 1600 en 1611. De gelukkige vinder verdiende er 30000 Mark mee. Zoo dook kort geleden ook in Derbyshire een eerste folio-uitgave van Shakespeare op, een van de twee of drie exemplaren die nog in hun oorspronkelijken band zijn bewaard gebleven. Een kennis van me kocht in Berlijn aan een boekenkar op straat voor 80 Pf. een ouden druk van Schillers ‘Elegie auf den Tod Weckerlins’, die antiquarisch zeker 6 à 700 Mark waard was en een ander had het buitenkanje dat hem een Faust van Göthe van 1790, in ruil werd geboden voor een gebonden Reclam-exemplaar.

In oude leesbibliotheeken doet men nu en dan nog wel eens een gelukkige vondst. Zoo heeft een Berlijnsch bibliophiel een groot deel van zijn, aan kostbaarheden uit de klassieken en de tijden der romantiek, rijke verzameling, uit allerlei openbare bibliotheeken bij elkaar gezocht, die hij op zijn vele reizen met het grootste geduld doorsnuffeld had. Wel zijn dergelijke biblotheekexemplaren van het standpunt van den echten boekliefhebber minderwaardig, omdat ze dikwijls geschonden en door stempels op de titelbladen ontsierd zijn, maar af en toe treft men er toch wel eens goede onder aan. Bovendien staat het winstgevevend beroep van boeken restaureeren tegenwoordig op zoo'n hooge trap, dat zelfs een smerigste band door scheikundige baden en kunstbewerkingen van allerlei aard, in een smetteloos omslag kan herschapen worden.

't Is een werkje dat veel zorg en handigheid vereischt, maar dan ook goed betaald wordt. Alleen de werkelijk zeldzame en gezochte exemplaren zijn natuurlijk de groote onkosten waard. Onder deze boekenherstellers hebben enkelen zich grooten roem weten te veroveren door hun grondige kennis van boeken en kunst beide, zooals bijv. Adam Pilinski in Parijs, die hoofdzakelijk voor de ‘bibliothèque nationale’ werkt. Ook Lefébvre en Hagué, wier fort het opmaken van kostbare, oude banden is, verdienen hier genoemd te worden, terwijl een in den engeren kring der bibliophilen bekend Berlijner, een meester is in het wasschen van boeken. De man zelf voelt niets voor oude werken; zijn ontwikkeling is trouwens ook heel beperkt. Eenige jaren geleden bracht ik hem eens een exemplaar van ‘Die Räuber’ dat erg door den tijd geleden had, om te reinigen. Hij nam het deeltje aan, bekeek het minachtend, en zei: ‘Dat is niet onder de vijftig Mark op te knappen. 't Smerige lor zou mij geen vijftig Pfennig waard zijn.’ De zeldzaamheid van mijn schat imponeerde hem volstrekt niet.

Zoo'n eerste uitgaaf van de Räuber behoort tegenwoordig tot de gezochte rariteiten der Schillerlitteratuur. Twintig jaar geleden kon men ze nog voor 60 à 80 Mark koopen; voor eenige maanden bracht een goed geconserveerd exemplaar op een verkoop in Leipzig 2250 Mark op. Voor oude uitgaven van verscheidene andere zijner werken worden fabelachtige sommen besteed. 't Spreekt vanzelf dat ook de origineele uitgaven van Göthe's werken een eereplaats in de boekenrij van een verzamelaar innemen. Oude Faustdrukken worden ijverig door de liefhebbers opgespoord. Zeer gewild zijn o.a. een uitgave van 1790 met de aanduiding ‘Echte uitgave’ en die met de drukfout 1787 op het titelblad. Wie zich tot taak heeft gesteld Göthe's Faust in alle edities met commentaren, vertalingen, toelichtingen enz. te verzamelen, kan het zeker tot een 500 boekdeelen brengen, en wie den eerzuchtigen wensch mocht koesteren een bibliotheek bijeen te zoeken, die een vrij volledig overzicht zou geven van al wat betrekking heeft op het Faustthema, die mag wel eerst een huis laten zetten om alle bouwstoffen onder dak te brengen. Bovendien moet hij ook over een rijkgevulde beurs beschikken, want als hij met de oudste gedrukte Faustgeschiedenis beginnen wil, die in 1587 verscheen, dan kan hij al dadelijk 8000 Mark neerleggen.

Veel bibliophilen beperken zich tot een speciaal gebied. Zoo bestaan er die een voorliefde koesteren voor geïllustreerde werken met mooie etsen bijv. uit een bepaald tijdperk, of voor romantische geschiedenissen uit een bepaalde eeuw, of ook wel in een bepaalde taal. Er zijn er ook, die een soort manie hebben om al wat betrekking heeft op costuumleer; andere interesseeren zich uitsluitend voor volks- en kerkliederen; weer andere brengen alleen handschriften of incunabelen bijeen. Een bekend verzamelaar gaf zich alleen moeite voor de litteratuur over tooverij en 't geloof aan wonderen en geesten maar moest zijn illusie opgeven, omdat de oneindig groote voorraad prullen, die van de 15de eeuw af, op dat gebied geproduceerd werden, niet te overzien was. Hetzelfde ondervond een bibliomaan, die een gril had opgevat om alle ridder- roover- en geestenromans, die voor en na Rinaldo Rinaldini

[p. 696]

geschreven zijn, bijeen te brengen. Als die twee heeren eens gedwongen waren geweest hun heele boekerij door te lezen, wed ik dat ze de lectuur van het laatste deel niet beleefd hadden.

Ook aan het bijeenbrengen van meer of minder beroemde ‘erotika’, van pennevruchten, die de zinnelijke liefde verheerlijken en dikwijls zéér belangrijke bijdragen voor de zedengeschiedenis van een tijdperk vormen, wordt nog steeds veel gedaan. De aan rariteiten op dit gebied rijkste bibliotheek was in 't bezit van Mr. Ashbec, als bibliophilus bekend onder den naam van Pisanus Fraxi, die zijn heele boekerij aan het Britsch Museum vermaakte.

Een dokter in Karlsbad bezit een beroemde verzameling van oude boekbanden en met het bijeenbrengen van ex-libris (boeken met een inscriptie en met den naam des eigenaars voorzien) begon het eerst de boekhandelaar Heinrich Lempertz. Op dit oogenblik bezit Graaf von Lemingen Westenburg in Munchen de belangrijkste ex-librisverzameling van het vasteland.

Maar deze liefhebberijen voeren ons reeds van de eigenlijke bibliophilie af, welke zich uitsluitend met boeken en manuscripten bezighoudt, voor zoover deze geen autografa in den algemeenen zin zijn. Speciaal-verzamelingen over bepaalde landen, over steden of familieën, over astronomie of eenig ander studievak, of over de kunst uit een zeker tijdperk, treft men dikwijls in privaat-bezit aan. Eigenaardig is de bibliotheek van een inwoner van Berlijn, die uitsluitend geschriften over sport verzamelt, en die van een ander, die zich beperkt tot werkjes van het allerkleinste formaat; interessant een derde, welke alleen boeken met ingeschreven opdrachten bevat.

De voorliefde voor dergelijke curiosa schijnt echter af te nemen. Toch is mij ook nog een verzameling van dissertaties uit vroeger eeuwen bekend over de wonderlijkst denkbare onderwerpen en weet ik van iemand die uitsluitend boeken bijeenbrengt welke door de censuur in beslag genomen werden. Een paar exemplaren, die de censuur niet ongemoeid doorliet, heb ik in mijn bezit, o.a. een in 1795 anoniem verschenen werkje, getiteld ‘Ausschweifungen’ (geschr. door den beruchten baron Fr. Wilh. v.d. Goltz). In het tweede deel zijn de bladzijden 108 en 109 onbedrukt gelaten; als vervolg op een gewaagde scène leest men plotseling: ‘Deze bladzijden waren ongeschikt om af te drukken.’ In een roman van Spiesz vond ik zelfs drie witte bladzijden, die echter niet uit zedekundige overwegingen vrij bleven, maar waarop men de vermakelijke verklaring vindt: ‘Wegens onleesbaarheid van het manuscript opengelaten - de zetter.’

Met het corrigeeren van drukproeven schenen de vlugschrijvers van den Rinaldinitijd 't zich niet moeilijk gemaakt te hebben.

Boeken die door de politie in beslag genomen of gestempeld werden, bezitten natuurlijk veel aantrekkelijks voor verzamelaars van curiosa. Van Keller's roman ‘Der Grüne Heinrich’ is bekend dat de schrijver, voor zoover 't hem mogelijk was, de eerste oplage liet terugkoopen en verbranden. Deze uitgave wordt daarom door verzamelaars duur betaald. 't Zelfde geldt voor Gerhart Hauptmann's jeugdwerk: ‘Promethidenlos’, waarvan slechts een klein gedeelte in den handel kwam daar de schrijver last gaf de rest als pakpapier te gebruiken.

Bij bibliophilen bestaat ook een buitengewone voorliefde voor eigen uitgaven en voor luxe édities, niet alleen van oude, maar ook van moderne schrijvers, die slechts voor inteekenaars gedrukt en dus later tot de zeldzaamheden gerekend kunnen worden. Zeldzaam is natuurlijk alleen dat, wat uitverkocht en gewild is; er bestaan merkwaardige unica, waarom zich geen mensch bekommert.

Voor de kennis van oude boekwerken zijn de antiquarische catalogi hoogst interessant. Onze groote handelaars in antieke zeldzaamheden zijn bijna allen grondig ontwikkelde vakmannen en hun catalogi onderscheiden zich gunstig van de vroegere, zoowel door uiterlijke verzorging als door nauwkeurige redactie en zaakkundige bibliografische toelichtingen; er zijn er bij die de moeite waard zijn om te bewaren, ook al is men nog geen catalogiverzamelaar, een soort dat bij de antiquaren niets in den smaak valt. Dat dergelijke registers van oude boekwerken het opsporen van zeldzaamheden in de hand hebben gewerkt, spreekt vanzelf. Om een enkel voorbeeld te noemen: Voor mij ligt een catalogus van eerste uitgaven, die niet minder dan dertien tot nu toe nooit beschreven eerste drukken telt. Ze behelst bijna uitsluitend zeer merkwaardige nommers, waarvan enkele de respectabele som van 48000 Mrk moeten opbrengen.

Hooggeprijst staan tegenwoordig weer de

[p. 697]

oude werkjes die op Amerika betrekking hebben en dan ook meestal naar dat werelddeel verhuizen, waar de multi-millionnairen zich graag met deze edele verzamelsport onledig houden en zonder veel te dingen, betalen.

Met den opbloei der bibliophilie is er natuurlijk voor den oudheidkundigen handel een gulden tijdperk aangebroken. Een antiquaar moet echter oppassen, dat hij zelf geen hartstochtelijke verzamelaar wordt, anders kon het hem gaan als een nu gestorven lid van het gilde, die leed als hij een zeldzaam werk verkoopen moest en slechts met den grootsten tegenzin van een schat uit zijn voorraad scheidde.

Van de buitensporigheden waartoe de liefde voor oude of merkwaardige boeken leidt, heb ik u een idee trachten te geven. Menig bibliophil wordt een bibliomaan; besteed ongehoorde sommen aan werken die hij niet eens kent, en zou wel als zinspreuk boven zijn boekerij kunnen zetten: ‘Niet om te lezen, slechts om te verzamelen, besta ik.’

(Monatshefte).