De Hollandsche Lelie. Jaargang 20

Tolstoi en de Russische Vrijheidsbeweging.

Le comte Léon Tolstoi a la manie du prêche; c'est une passion comme une autre. Il y en a beaucoup qui sont infiniment moins innocentes... schreef eens de Russische criticus Lvof in le Journal de St. Péterbourg.

Deze woorden zijn zeer zeker ironisch bedoeld; ieder weet trouwens dat in de laatste twintig, dertig jaar de vermanende stem van den ouden graaf wordt vernomen bij alle gewichtige gebeurtenissen in en buiten Europa. Zijn levensbeschouwingen mogen we critiseeren; we mogen opvattingen zijn toegedaan die lijnrecht met de zijne in strijd zijn, toch moeten we bewondering gevoelen voor de kracht van overtuiging die van dezen grijsaard uitgaat.

Eenige maanden geleden gaf Tolstoi uit Konets Vjeka (het einde van een tijdperk). De bekende Russische criticus Arthur Luther schreef een interessant artikel over deze brochure. Tolstoi geeft in dit geschrift als zijn meening te kennen, dat we op een keerpunt staan. Eindelijk zal het ware christendom overwinnen, doch dit zal niet eer kunnen zegevieren, voordat de stroomingen die de natie beroeren een christelijke beweging is geworden.

Theocratie, geen anarchie. Vóór alles wil hij een terugkeer tot de natuur. De menschheid bevindt zich, volgens Tolstoi, op den goeden weg. De Russische revolutie is slechts een duidelijk zichtbaar symptoom van de omwenteling der gansche wereld. De uiterlijke teekenen van de kentering ziet hij in: den verbitterden klassestrijd, in de wreedheid der rijken, de wanhoop der armen, in het waanzinnige militairisme, in de toename van het nooit te verwezenlijken, door zijn despotisme verschrikkelijke socialisme, in de onbruikbaarheid en domheid van de zoogenaamde wetenschap, in de perversiteit van de kunst, en véér alles in het verdwenen godsdienstig gevoel.

De oorlog met Japan en de Russische revolutie hebben den stoot tot de omwenteling gegeven. Eigenaardig dat Tolstoi geen enkele reden laat gelden die gewoonlijk wordt aangevoerd om de nederlaag van Rusland te verklaren. In de zwakheid van leger en vloot, en in het wankelende regeeringstelsel ziet hij alleen een teeken van verval voor het geheele Russische rijk, en dit vormt slechts het begin van het verval der gansche pseudochristelijke beschaving.

Om hiervan de oorzaak te vinden, moet men eeuwen en eeuwen teruggaan - tot den tijd waarop het christendom tot godsdienst van den staat werd gemaakt. De staat die zijn wetten boven den godsdienst stelt, schrijft Tolstoi, die soldaten, oorlogen, terechtstellingen noodig heeft, die macht en rijkdom verheft en armoede onderdrukt - die staat laat heerschers en knechten een godsdienst belijden die volkomen vrijheid en gelijkheid predikt voor alle menschen, en liefde tot den vijand. Het spreekt vanzelf dat de geloofsbelijdenis van zulk een staat een caricatuur is van het echte, ware christendom. Doch onder de asch blijft de vonk gloeien. De mensch wordt zich meer en meer bewust dat de christelijke liefde-leer onvereenigbaar is met de staats-idee. Een van beiden moet de overwinning behalen. En daar het goddelijke altijd sterker is dan het menschelijke, zoo zal het christendom ten slotte zegevieren.

Dat Japan in den jongsten oorlog overwinnaar is gebleven, schrijft Tolstoi daaraan toe, dat Heidenen op het slagveld sterker zijn dan een christelijk volk. In de ziel van elken Europeër legt toch een vaag bewustzijn dat hij den godsdienst der liefde belijdt. Hij kan niet zoo koelbloedig dooden en niet zoo koelbloedig den dood ingaan als de Japanner. Voor de moordwapenen zal hij altijd een zekeren afschuw gevoelen.

We zouden hier de vraag kunnen stellen: waarom hebben diezelfde Christelijke Russische soldaten dan later zoo huisgehouden in Polen en Koerland? Toen hebben zij er duchtig op losgeschoten. En als Tolstoï de veldheeren op het oog heeft, dan zijn de ‘meesterlijke terugtochten’ van Koeropatkien en Stackelberg zeer zeker gerechtvaardigd; maar waarom wordt dan hulde gebracht aan Kodratenko die Port Arthur tot zijn dood met heldenmoed verdedigde, en niet aan de ‘christelijk-gezinde’ Stöszel?

Tolstoï's gedachte is mooi en eigenaardig; hiermede instemmen kunnen we niet. In den oorlog van 1904-1905 hebben de Heidenen

[p. 421]

geen overwinning behaald op de Christenen; de nederlaag der Russen is uitsluitend te wijten aan laksheid en verdorvenheid. De schrijver beweert verder dat de overwinning der Japanners aan de Europeesche volken heeft getoond dat hun gansche cultuur waarop dezen zoo prat gingen, waardeloos is gebleken. Gepantserde schepen, bacteriën, ontplofbare stoffen, alles waaraan de Europeërs eeuwen en eeuwen hebben gewerkt, hebben de Japanners, die slechts zeer geringe vermogens bezitten, zich in enkele jaren eigen gemaakt. Heidensche volken zullen zich voortaan niet langer door christelijke volken laten knechten; ze zullen Japans's voorbeeld volgen en de Europeesche oorlogs-tactiek navolgen. Thans moeten de christelijke volken inzien dat ze hun krachten noodeloos hebben verspild; hun leven moeten ze nu volgens de leer der liefde inrichten en afzien van elke geweldpleging.

O des groszen Kindes! roept Luther uit. Zeer zeker zou het een geluk zijn als de zwaarden tot ploegen konden worden omgesmeed. Doch Turken, Chineezen en Japanners zouden zich niet getroffen voelen door zulk een nobele daad, doch zich veeleer werpen op den zoo gemakkelijk verkregen buit.

De geringschattende wijze waarop Tolstoi spreekt over onze ‘uiterlijke beschaving’ die de Japanners zich in enkele jaren hebben eigen gemaakt, is weder een van die oppervlakkige bemerkingen, die we meermalen bij den grooten denker aantreffen. De Japanners zijn integendeel een hoogst begaafd volk, en daarom kon de Europeesche beschaving zoo snel wortel schieten. Toen Japan zich de Westersche beschaving begon eigen te maken, stond het volk op een vrij wat hooger trap van ontwikkeling dan de Russen onder Peter den Grooten. En dit is de reden dat de Japanners in vijftig jaar meer tot stand hebben kunnen brengen dan de Russen in een viermaal langer tijdperk.

En al zou de Europeesche cultuur in enkele jaren zijn aan te leeren, dit is daarom toch nog geen bewijs van haar geringe waarde. Iedere schooljongen kan in een paar minuten de stelling van Pythagoras bewijzen, waarop deze zoo trotsch was bij de ontdekking dat hij den goden een hecatombe offerde. Pythagoras was daarom toch geen minderwaardige geest.

Tolstoi spreekt verder over de Russische omwenteling. De overwinning van het gele ras heeft den Christen getoond dat hij zich op een dwaalspoor bevindt. De Rus is zich bovendien bewust geworden welk gevaar er voor hem in schuilt als hij zijn regeering gehoorzaamt. De revolutie bestrijdt het waanzinnige militairisme. Tolstoi vindt dit goed en noodzakelijk; de wijze waarop ze dit doet, keurt hij af. Door geweld kan de ware vrijheid niet worden verkregen. De sociaal-democraten, de kadetten, de revolutionnairen, de intellectueelen, beseffen niet waaraan het Russische volk behoefte heeft. De ware vrijheid is nog iets anders dan belasting-regeling, scheiding van kerk en staat, algemeen kiesrecht en zoowat meer. De huidige beweging heeft tot grondslag een godsdienstig gevoel. Zelfs in voor-christelijke tijden werd begrepen en verkondigd dat de mensch niet voor zich alleen, doch tevens voor het welzijn van anderen moest leven en werken. Maar ook was men de leer der straf en vergelding toegedaan. Toen kwam de prediking van het christendom. Het oog om oog werd vervangen door hebt lief die u haten.

De tot Christenen bekeerde Heidenen waren echter niet in staat om deze leer in toepassing te brengen. Vandaar dat hun christendom geenerlei waarde had. En toen ontstonden de moderne staten met regeeringen, gesteund door de geestelijkheid, en het volk werd ingeprent dat moorden en geweldplegingen gerechtvaardigd waren, indien het weerwraak gold. En de christenen wilden niet langer lijdelijk dulden en slechts God gehoorzamen; voortaan gehoorzaamden zij aan de regeering die hen tot slaven maakte. En ze schaamden zich niet hun slavernij, doch waren trotsch op de macht hunner regeering, zooals de slaaf trotsch is op den rijkdom van zijn meester.

Tolstoi spreekt niet uitsluitend van autocratische landen. Volgens hem is een constitutioneele staat nog erger, aangezien de burgers daar in den waan verkeeren dat ze in vrijheid leven, terwijl ze slechts knechten zijn van het gekozen regeeringstelsel. Het duidelijkst komt dit uit bij het socialisme, dat onder de leus van volkomen vrijheid slechts slavernij predikt.

De massa van het Russische volk heeft zich tot nu toe nooit tegen het geweld verzet; het heeft nog nooit deel uitgemaakt van de heerschappij. Het heeft die veeleer als een kwaad beschouwd, waarvan het zich op verren afstand hield. De oorzaak hiervan

[p. 422]

moet gezocht in het feit dat het Russische volk een landbouw-staat is. De hoeren verlangen niets dan vreedzaam hun akker te bebouwen. De staat heeft hun dit echter altijd belet, en daardoor is het volk tot het besef gekomen dat de staat niet deugt en dat het den staat niet noodig heeft. Het volk verlangt slechts grond in eigendom, en dien zal het bemachtigen. De grond behoort dengeen die hem bewerkt. Hij die niet werkt is een parasiet. En als we ons bewust zijn geworden dat we parasieten zijn, dan zullen we berouwvol tot Moeder Natuur terugkeeren, en dan zijn alle vragen opgelost. Dan zullen staten en regeeringen opgehouden hebben te bestaan. En dit is het doel dat de christelijke wereld beoogt, en Rusland toont haar den weg, omdat de Rus de natuurlijke, christelijke behoefte het levendigst gevoelt.

‘De staat is uit den booze,’ verklaart Tolstoi. Van een omwenteling met geweld wil hij echter niet weten. Het volk moet alleen de gehoorzaamheid aan de regeering opzeggen; geen enkel staatsbevel opvolgen, en het lijden dat hun daarvoor wordt opgelegd geduldig verdragen. De wapenen der geweldplegers zullen dan eindelijk verstompen. Tolstoi schijnt dit werkelijk te gelooven. Volgens hem is het een dwaalbegrip dat een volk niet zonder vaste staatsvormen zou kunnen bestaan. Dit beweren slechts de bezittende klassen. De slechte menschen zouden niet over de goeden zegevieren, want hoeveel menschen hebben niet geheerscht die slechter waren dan hun onderdanen, als Ivan de Verschrikkelijke, Hendrik VIII, Marat, Napoleon, Metternich, enz.

Tolstoi's bewering dat de moderne staten slechts toevalligerwijs zijn gevormd, doordat ze met ruw geweld werden saâmgehouden, is bezijden de waarheid. Voor Armeniërs, Polen, Finnen en Joden is het zeer zeker geen geluk tot Rusland te behooren, doch dezen zijn er toch niet trotsch op dat ze deel uitmaken van het Tsare-rijk. Integendeel. Tolstoi ziet echter het nationaliteitsgevoel over het hoofd, en vergeet dat de volken voor het meerendeel zijn gevormd uit aaneengesloten stammen.

In Tolstoi's denkbeeldigen heilstaat zijn de ‘mirs’ opgeheven, de communistische boerengemeenten die altijd hebben bestaan, wie ook te Petersburg of Moskau regeerde. Als de mirs zijn verdwenen kunnen de boeren eerst onbezorgd en zonder belastingen leven. Ze zullen niet slechts ophouden met den landbouw, waarvoor de mensch is geschapen.

Over onze cultuur-beschaving maakt Tolstoi zich niet druk. Vorsten, ministers, beambten, officieren, kooplieden, doktoren, ingenieurs, enz., vormen slechts een tiende gedeelte van den staat. De honderd millioen boeren kunnen het echter best zonder die beschaving stellen. Zij hebben slechts land, water, zon, regen, bosschen noodig en enkele eenvoudige werktuigen.

Tolstoi heeft blijkbaar niet stil gestaan bij het feit dat de Duitsche of Chineesche boer wiens land dikwijls veel slechter en onvruchtbaarder is, toch nooit die diepe ellende lijdt van den Russischen boer, die zich in enkele streken met boomschors moet voeden. Wat in Rusland als een prachtige oogst wordt beschouwd, wordt in Duitschland een mislukte oogst genoemd. De oorzaak hiervan moet gezocht in gebrek aan ontwikkeling. Alleen landbouw-cultuur maakt het mogelijk om den grond intensief te bebouwen en dien driemaal meer voort te doen brengen, zonder den bodem uit te mergelen, als waartoe de grove, ruwe werktuigen in staat zijn.

Krachtig en heftig valt Tolstoi de moderne steden aan: ‘We aanschouwen de Egyptische pyramiden’, roept hij uit, ‘en verbazen ons over de wreedheid en dwaasheid van hen die bevalen deze te bouwen, en van hen die deze bevelen ten uitvoer brachten. Doch hoeveel wreeder en dwazer zijn de 20 en 36 verdieping-hooge huizen die de menschen in onze steden bouwen en waarop zij trotsch zijn. En ginds liggen weiden, bosschen, vijvers, daar worden vogels, dieren, zonneschijn en frissche lucht gevonden, en hier trachten de menschen elkander zooveel mogelijk het zonlicht te benemen door 36 verdieping-hooge huizen te bouwen op plaatsen waar boomen noch bloemen zijn te vinden, waar lucht en water onrein zijn, waar de voeding vervalscht is en bedorven, waar het leven moeilijk is en ongezond.

Tolstoi is niet de eenige die zich met tegenzin afkeert van de 36 verdieping-hooge huizen. John Ruskin en William Morris deden evenzoo, en Guy de Maupassant verklaart dat hij zenuwachtig werd toen hij voor het eerst den Eifel-toren aanschouwde. Tolstoi beweert dat we in een modderpoel zijn geraakt; om hieruit te komen moeten we allen onnoodigen ballast weg werpen. Doch is het leven dat Tolstoi ons voor oogen spiegelt werkelijk te begeeren.

Leb mit dem Vieh als Vieh und halt es nicht für Rauh
Den Acker, den du pflügtest, selbst zu düngen.

[p. 423]

 

Das ist das beste Mittel, glaub,

 

Um dreiszig Jahr dich zu verjüngen -

zei Mephisto tot Faust die het ‘beste’ middel om te verjongen van de hand wees. Voorondersteld dat Tolstoi's heilstaat mogelijk was, zouden de boeren dan geen pogingen in het werk moeten stellen om hun eenvoudige instrumenten te verbeteren? En zou dit niet verdeeling van arbeid ten gevolge moeten hebben? Tolstoi zelf geniet toch ook van de vruchten der beschaving. Hij schrijft en ontvangt brieven; hij doet zijn reizen per spoor; hij laat zich door artsen behandelen; nog enkele jaren geleden maakte hij lange tochten per fiets; zoo zou men hem kunnen vragen: kan men treinen en rijwielen maken en toch landbouwer blijven? Een echte boer wel te verstaan, die zijn land bebouwt en bemest; geen graaf, die enkele uren daags achter den ploeg loopt.

Tolstoi doet het voorkomen alsof alle wettelijke bepalingen slechts door de machthebbenden zijn ingesteld om van hun macht te doen blijken, en of met het belang der burgerij geen rekening hoegenaamd is gehouden. Tolstoi wenscht een communistischen staat met een mierskoj Sjod, waarvan de meerderheid der dorpsbewoners een beslissende stem heeft. Maar dit is dan toch ook een soort regeering. Hij erkent dat elk samenleven moet geregeld. Ook spreekt hij van de hoogste wet der ‘wederzijdsche hulpvaardigheid’. En hierdoor wordt de persoonlijke vrijheid doch weder beperkt, tenzij men met ideale menschen te doen heeft, en de communistische staat zal toch niet uitsluitend uit dezen bestaan. Wat Tolstoi aanvoert tegen den modernen staat is in hoofdzaak waar, en daarom is deze brochure zoo belangrijk.

Tot slot een citaat van den grooten denker, dat den dichter kenschetst:

‘Staatsmacht kan men met een zwarten draad vergelijken, waarop glazen paarlen zijn geregen. De paarlen zijn de menschen. De draad is de staat. Zoolang de paarlen zich op den draad bevinden, kunnen ze zich niet vrij bewegen. Men kan ze alle naar één kant schuiven, dan zal daar niets meer van den draad te zien zijn; het andere gedeelte van den draad ligt dan achter geheel bloot. (Despotisme.) Men kan op enkele plaatsen de paarlen samenschuiven, zoodat hiertoe gedeelten van den zwarten draad te zien komen (constitutioneele monarchie.) Ook kan men soms tusschen elke twee paarlen een stuk van den zwarten draad vrij laten (republiek). Doch zoolang de paarlen niet van den draad zijn afgenomen, zoolang de draad niet is verscheurd, is het onmogelijk om dien te verbergen.’

Hieraan zouden we echter kunnen toevoegen dat de paarlen door en tegen elkaar zouden rollen, indien de draad werd gebroken. De draad moeten we behouden; laten we zorgen dat die niet zwart is, doch licht gekleurd, en dat hij niet te kort is, zoodat de paarlen zich niet tegen elkaar behoeven aan te drukken.

ANNIE DE GRAAFF.