De Hollandsche Lelie. Jaargang 20

Boekbeoordeeling.

Levensmysterie door Fritia Lelyvelt (uitgever D. Buijs Dz:, Amsterdam).

Dit boek heeft mij getroffen omdat er wat, ik durf zelfs zeggen, véél in zit.

In de eerste plaats bezit deze schrijver de gave, van met een paar korte en rake volzinnen een toestand, een innerlijk gevoel, kernachtig te schilderen, zóó dat de lezer er een duidelijke scherp-belijnde voorstelling van heeft. Om een enkel voorbeeld te geven van hetgeen ik bedoel, wil ik hier aanhalen de beschrijving van het interieur waarin de hoofdpersoon van Levens-mysterie, Herman Weydenaar, is grootgeworden:

‘ln de ruime tuinkamer, waar het massieve buffet, twee zware, sierlijk gesneden zetels, de piano, met het jolige krukje, het tafeltje met het aardige kleedje en de rood trijpen, gemakkelijke, lage stoel, als zoete stille kinderen in 't spel verdiept, de aandacht niet vroegen, viel de ronde tafel aan den kant van een der tuindeuren op door het smakelijk theegerei op het blanke servet. Een gezond Edammer kaasje blikte vriendelijk naar alle zijden heen. Een bruine koek lei lui in haar steenen kistje, en op een houten verhevenheidje strekte een groot wit brood, met af geslagen hals zich uit, zoo rustig als had het zich in liefde opgeofferd voor zijn zwarte metgezel en naamgenoot, die sinds in sombere onverschilligheid zijn einde afwachtte.

Het was daar zoo gezellig, dat zelfs de majesteit van 't licht een heel klein zonnetje had afgezonden, diep in het hart van het van blijheid glanzend nikkelen waterketeltje, neuriënde op de maat van het dansende spiritus-vlammetje.’

Over het algemeen is Fritia Lelyvelt bijzonder gelukkig in de keuze van woorden en uitdrukkingen, die, op beknopte wijze, terstond een heldere voorstelling van het door den schrijver bedoelde geven. Zoo denk ik b.v. aan het gesprek tusschen Herman Weydenaar en Frida van de Lateien, wanneer Herman Weydenaar het moderne maatschappelijk gedoe zoo juist kenschetst met deze woorden, waarmede hij Frida's pogingen hem in ‘Toynbee-werk’ te betrekken, terugwijst:

‘Het zijn druppels barmhartigheid in een zee van eindloos wee, somberde hij door. Al jullie geijver, je opofferingen, je goede bedoelingen, dat vermoeiend gestreef, zij zijn zonder naspeurbaar gevolg in de wreede orde der dingen.’

Dat woord wreede orde is zoo juist op zijn plaats. Maar men moet den schrijver bovenal hulde brengen in zijn karakterteekening van den ouden heer Weydenaar en van diens vrouw, en daar tegenover hun zoon, door en door kind van zijn tijd, terwijl zij het zijn van den hunnen. Want dat innerlijke conflict, dat daardoor, buiten iemands schuld, en terwijl allen zoo graag vrede en liefde hadden gewenscht, ontstaat, onvermijdelijk en van dag tot dag meer in het oog springend, dat innerlijk conflict, dat óók een gevolg is van ‘de wreede orde der dingen’, maakt de kern uit van het diep- en wáárgevoelde boek. Herman Weydenaar is een diergenen, zooals er velen zijn in onzen energieloozen tijd, die te veel denkt, te veel nuchter staat tegenover de werkelijkheid der dingen, om zich te kunnen bedwelmen op ouderwetsche manier aan schoone woorden van: de maatschappij-dienen, van: het leven overwinnen, van: strijden voor onze idealen, enz, enz. En zijn vader behoort toe aan dien ouderwetschen tijd, in den besten, den edelsten zin. En zijn moeder evenzeer behoort tot die lieve, eenvoudig-haar-plicht-doende, van haar man eerbiedig-houdende, en voor haar kinderen levende ouderwetsche huismoeders in den meest aantrekkelijken vorm, die hoe langer hoe minder voorkomen heden

[p. 356]

ten dage, en, met al hun beminlijkheid, toch zoo dikwijls volstrekt niet kunnen navoelen den strijd, en de twijfelzucht, en de levenszatheid zelfs somtijds, hunner kinderen. Het gesprek tusschen vader en zoon Weydenaar is een meesterstukje; de vader zijn standpunt verdedigende met al de overtuiging van een ouderwetsch ‘man uit een stuk’, een ‘achtenswaardig lid der maatschappij’, en de zoon ondertusschen bij zich zelf denkend: ‘Gelooft hij dat, en gelooft een kerkprediker ook al die woorden, die ik nooit versta’ - en elders: ‘Wat moet ik, verstokte, verweg zijn van het wezenlijk heil, dat ik koud ben als een grafzerk waarop een spreuk is gebeiteld.’

Uitstekend ook vind ik nagevoeld die ‘derde’, die Herman Weydenaer zich bewust is, dat hem inwendig nooit met rust laat, en die hem voorkomt nu eens zijn beter ik, dan weer zijn kwelgeest te zijn. Die ‘derde’ waarschuwt hem altijd, als hij tracht gewoon te zijn en met anderen mee te doen, dat hij zichzelf en die anderen maar wat wijsmaakt. Die ‘derde’ redeneert tegen hem, en houdt hem de waarheid voor, als hij trachten wil haar te vergeten. Inwendig heeft hij-zelf dien naam ‘de derde’ er voor uitgevonden, omdat dit gevoel aanwezig is bij elk gesprek, elk onderhoud met een ander. Ik geloof dat ieder onzer, die een sterk, zelfbewust, inwendig leven leeft, zulk een ‘derde’ kent en, evenals Herman Weydenaar, soms vervloekt en soms lief heeft, als de beste en meest van allen te vertrouwen levensmakker. Wààr is het echter, dat slechts een minderheid van menschen lééft een eigen inwendig leven, zoodat ook slechts een minderheid hunner zal kunnen begrijpen een karakter als dat van Herman Weydenaar, en zijn strijd en afkeer van de maatschappij waarin zijn vader uitblinkt. Met goeden wil, ook al ter wille der door hem zoo oprecht beminde moeder, beproeft hij datgene te worden wat de wereld en het leven van ons eischt: een gewoon ‘nuttig lid der maatschappij’. Hij doet zijn examen als jur. doct. en schrijft zijn dissertatie, en neemt een betrekking aan als commies, en hij helpt om zijn zusje, met moderne vrouw-principes in den goeden zin behept, te plezieren arme jongens bij hun lessen, en stopt hen in stilte vol met lekkers, omdat hij zich zijn onmacht hen werkelijk te helpen zoo goed bewust is; en het einde van al deze zelfkwellingen, waarin hij bij tusschenpoozen wezenlijke bevrediging vindt, is nochtans gansch en al een breuk met zijn ouders en zijn zuster, omdat hij op al te vriendschappelijken, schoon nog gansch en al reinen voet verkeert met Emma Staalhart, een getrouwde vrouw, met wie hij om die reden reeds door ‘men’ in opspraak is, nog vóór er iets wezenlijk verkeerds gebeurde. Gansch deze geschiedenis tusschen de drie betrokkenen, Staalhart, Emma Staalhart, en Herman Weydenaar, deed mij levendig denken aan die uit Het recht van Het Gevoel, uit het Zweedsch vertaald door Jeannette Keyzer, en mede door mij in dit Blad besproken. Staalhart, Emma, en Herman Weydenaar zijn in veel opzichten menschen van het zelfde slag, en die ook handelen evenals de drie hoofdpersonen uit het Recht van het Gevoel. Ook Staalhart is veel ouder dan zijn vrouw, ook hij ziet het gevaar van den omgang met den jongen huisvriend, ook hij meent dat hij, door zijn vrouw groote vrijheid te laten, haar zedelijk zal versterken, ook hij moet die daad zien betaald door haar algeheele ontrouw, wanneer zij hem gansch en al verlaat, om met Herman Weydenaar een nieuw leven te beginnen. Die handelwijze van haar zoon kost de toch reeds, door zijn herhaaldelijk met Emma in opspraak zijn geweest, voortdurend sukkelende, diepbedroefde moeder het leven. Herman Weydenaar wil zich eerst niet laten troosten en voelt zich zóó diep ongelukkig, dat Emma, in extase van liefde en zelfopoffering, besluit zich met hem van het leven te berooven; maar als hij haar ziet, zich aldus vrijwillig gereedmakende tot den dood, dan ontwaakt in hem het besef dat zijn moeder nu wellicht anders en ruimer over dit alles zal denken, dan gedurende haar aardsche leven, en, in dit besef, houdt hij Emma terug en roept uit:

‘Maar ik offer je niet aan den dood, ik misgun je aan zijn koude omarming. Moeder, moeder, uw doode ooren hooren, uw blinde oogen zien! In uw liefde die niet kan sterven, zullen wij het leven leven!’

In hoeverre deze phrase de uiting is eener zelfverblinding, die, in doodsvreeze, zichzelf wil geruststellen en eigen schuld vergoelijken, laat ik hier rusten. Want het verhaal als zoodanig doet er minder toe. Het is, opzichzelf beschouwd, en met deze vrij-onnatuurlijke en daarenboven niet zeer nieuwe oplossing, volstrekt niet van zoo groote waarde. Maar, wat mooi en niet-alle-daagsch is in dit boek, dat is de typeering der karakters, dat is het conflict opzichzelf beschouwd, ontstaande niet uit onwil of onaardigheid van

[p. 357]

een der leden van het gezin, maar van zelf, ondanks hun aller oprechte bedoelingen van vrede houden, ondanks hun zeer groote liefde tot elkaar, ontstaande alleen als een onvermijdelijk gevolg van de omstandigheden, als een vloek van den hedendaagschen tijd, waaraan niets is te veranderen, en waartegen niets valt te doen.

Ik zei reeds hierboven, dat er m.i. in dit boek talent schuilt. Ik zou er willen bijvoegen, talent van een beter en dieper gehalte dan hetgeen heden ten dage daarvoor dóór gaat. Want, wat den meesten hedendaagschen jongeren ontbreekt, de gave van iets kunnen geven uit het gevoelsleven, dat bezit deze schrijver. Bij de meeste zijner collega's blijft het een leeg photographeeren, een uitwendig het leven bezien naar de kleine, uitwendige dingen. Die beschrijven, kleine, nietsbeteekenende gevalletjes uitwerken, alledaagsche handelingen van alledaagsche menschen uitbeelden, dat alleen vermogen ze te bereiken. Maar daarbij blijft het dan ook, zelfs in het beste geval. Frita Lelyvelt daarentegen ziet in een heel gewoon, heel kalm daarheen glijdend echt-hollandsch interieur het innerlijke leven, dat wat naar het inwendige wordt geleden en gestreden, met ongewoon scherpen blik, en voelt het na, met ongewone eerlijkheid en onpartijdigheid, en nochtans warmte van hart. Daardoor is Levensmysterie een veel dieper studie van menschelijk leven, en menschelijk wee, dan de lezer, die het kleine, soms nog een onervaren hand verradende boekje, in handen neemt, op het eerste gezicht zou vermoeden. In 146 bladzijden is hier een tragedie ten papiere gebracht zoo wáár en zoo roerend, als er dagelijks worden afgespeeld. Want - ook zonder dat minderalledaagsche slot van de vlucht met Emma Staalhart - zouden deze ouders en deze zuster van hun zoon en broeder hoe langer hoe meer innerlijk zijn vervreemd! - Zoo heel duidelijk is dat aangetoond in die mooie bladzijde, die ons schildert de gevoelens van den ouden Weydenaar in den laatsten nacht, dien zijn zoon doorbrengt in het ouderlijk huis vóór hij het verlaat, om zijn betrekking als commies te gaan aanvaarden:

‘Bij zooveel liefde, zooveel vervreemding.

Had hij daarom zijn leven gemaakt tot een reinheid, waarheen zijn kinderen, zonder wantrouwen en zonder denken, in drang naar het goede zouden getrokken worden, als het dartele veulen naar de merrie? Had hij daarvoor gestreden en overwonnen, in de kern van leven, opdat zijn zoon het niet zou zijn... Als hij niet meer was, zou zijn zoon niet wezen zijn voortzetting, maar een terugval.’

‘Steeds het oude lied in nieuwe menschen, het eeuwig jonge smartelied -’ redeneert de oude Weydenaar verder, als hij zich voorstelt, hoe ook zijn zoon later zal lijden door de vervreemding wellicht van zijn kind, op zijn beurt. En zoo is het! ‘Dit eeuwig jonge smartelied’ op wezenlijk hoogst talentvolle wijze te hebben weergegeven, is de niet gewoon te noemen verdienste van dit uitstekend geschreven, talentvolle boek: Levensmysterie.

ANNA DE SAVORNIN LOHMAN.