De Hollandsche Lelie. Jaargang 20

Boekbeschouwing.

Hilligenlei, door Gustav Frenssen, schrijver van Jörn Uhl. (Uitgever van Holkema en Warendorf, Amsterdam.)

Zij, die zich herinneren wat ik voor een paar jaar heb geschreven naar aanleiding van Jörn Uhl, zullen weten dat dat ik geenszins behoord heb tot de mode-bewonderaars van Gustav Frenssen.

Integendeel, na al hetgeen er over dit boek is geredeneerd en gekaveld en ik durf wel zeggen geleuterd, was het mij persoonlijk een behoefte van eerlijkheid te verklaren, dat ik den inhoud een langdradig en oppervlakkig gekwezel acht, zonder stijl in elkaar gezet, en doorspekt met allerlei er niets toedoende verhaaltjes en uitleggingen en toelichtingen. En dat in deze mijne meening ik niet alleen stond, bewees het aantal particuliere brieven, dat ik juist naar aanleiding dezer recensie ontving van menschen wien het een vreugde was hunne eigene, van de officieele critiek afwijkende meening eindelijk eens in het opbaar bevestigd te zien.

De Zand-gravin, waarvan de speculatie-geest van uitgever en vertaler terstond een Hollandsche verschijning bezorgde, is een dier jeugdzonden van den auteur geweest, waarover hij beter hadde gedaan te zwijgen, inplaats van haar, in de war gebracht door zijn succes, aan de vergetelheid te ontrukken. Enfin, dat is nu eenmaal geschied. Wat een vod! De verontschuldiging, die ervoor bestond, was gelegen juist dáárin, dat we te doen hadden met 'n jeugd-product, waarvoor Gustav Frenssen wel nooit een uitgever zou hebben gevonden, ware hij niet eerst geworden de beroemde auteur van Jörn Uhl.

Daarna heeft hij zich aan 't werk gezet; hij heeft zijn domineeschap er aan gegeven, en is letterkundige geworden. En, in tegenstelling van zijn moderne collega's, die bijna iedere maand, en zeker elk jaar, een of meer romans fabriceeren, heeft hij vijf jaren noodig gehad voor de samenstelling van zijn Hilligenlei.

Ik schrikte toen ik het lijvige boek aanzag!

[p. 227]

We zijn het zoo afgewend in onzen tijd van haast en van elkaar verdringende, nieuwe uitgaven: die romans met het eerbied waardig-dikke uiterlijk van een Thackeray of een Dickens! Ja, gedachtig aan het eveneens lijvige Jörn Uhl, schrikte ik.

Maar, laat ik het nu maar dadelijk zeggen, ik heb genoten, bijna onverdeeld genoten van Hilligenlei! Ik heb het in één adem uitgelezen. En ik ben geworden een gróóte bewonderaarster van Gustav Frenssen's gezonde levensopvatting, en een geloovige voortaan in zijn letterkundig talent.

Want heel dit boek is één bewijs van machtig en voornaam kunnen. In tegenstelling van de flauwe water- en melk- kost van den tegenwoordigen tijd, van de karakterontledingen en ziels-analyses zonder eigenlijken inhoud, waarin onze hedendaagsche letterkunde haar kracht zoekt, heeft de schrijver van Hilligenlei een samengesteld verhaal, een brok werkelijk leven uitgebeeld tot een aangrijpend geheel, waarin hij verwerkte de levensgeschiedenissen zijner personen, die zoo verwerkte, dat ze niet zijn ver-van-ons-af-staande Hilligenlei-ers, maar menschen van vleesch en bloed, zooals wij ze zien om ons heen, overal, menschen die vormen de eigenlijke kern der samenleving, het volk, als massa genomen, waaruit ontkiémt en geboren wordt het zich steeds weer verjongende, gezonde leven.

Hilligenlei, op-zich-zelf-beschouwd, is maar een heel klein dorp in Holstein, en de inwoners waarmede wij kennis maken, de Boje's en Pé Ontjes en Kai Jans, en nog vele anderen, zij zijn, op-zich-zelf-beschouwd, eenvoudige, bescheiden daarheen levende menschen. Maar de auteur heeft hen zóó gezien, zóó begrepen, dat hun apart, ver-af leven als een afschaduwing is geworden van het groote geheel, de maatschappij. Daar is b.v. de schepping van Anna Boje, in wie is belichaamd de echte gezonde, lichamelijk en geestelijk normale vrouw, niet het salondametje, niet het sentimenteele, vroeg blasé-meisje uit de groote steden, door overbeschaving geworden een kas-plant, een afwijking der natuur, maar het in vrijheid grootgeworden, eerlijkvoelende en eerlijk-denkende landkind, waarin kiemt het krachtige, luid om bevrediging roepende vrouw-instinct. Anna Boje's geschiedenis is daarom belangrijk en mooi gezien, omdat het niet is een op zich-zelf-staand geval, dat de schrijver teekent, maar een greep in het groote onbegrepen vrouwen-bestaan, als geheel genomen. Hier groeit en bloeit een mooie frissche bloem, en zij voor wie ze zich opent, gaan haar achteloos voorbij, omdat beschaving-toestanden en finantieele bezwaren de gewone beletselen zijn tot een elkaar leeren liefhebben. Dan komt het oogenblik waarop Anna, moedeloos, teleurgesteld door het leven, ervan spreekt naar Hamburg te gaan, en onderwijzeres of zoo iets te worden. Maar, alvorens het zoo ver komt, maakt ze nog een droevige geschiedenis door, om dan te eindigen ten slotte als de echtgenoote van Pe Ontjes. Zonder twijfel is haar einde in dezen een beter slot, dan den meesten van haar stand is beschoren. Maar het einde is bijzaak. Hoofdzaak is de wijze waarop Gustav Frenssen heeft aangetoond, hoe de kern van het vrouwenvraagstuk 'm zit in het toenemend ongetrouwdblijven der meisjes, en hoe dit toenemend ongetrouwd blijven weer samenhangt met de zoogenaamde fatsoens- en andere opvattingen, waardoor de jongelieden elkaar niet of laat leeren kennen, en, met ongestilde verlangens in zich, aan elkaar voorbij-gaan, totdat de man zich schadeloos stelt in gemeenheid, en het meisje, of ‘valt’, of verkwijnt als onbevredigd gebleven oude-vrijster.

Bij de phrasen-makerij van alles willen goedpraten en voorstellen met: het zal wel terecht komen, waarin Jörn Uhl zoover was, steekt dit eerlijk en zonder doekjes-er-omwinderij den vinger in de wonde steken frappant gunstig af. - Gustav Frenssen heeft zich in deze vijf jaren weten los te maken van zijn moderne-dominee-schap, van preeken en zijn best doen te komen tot een ‘verzoenend’ slot; hij bepaalt er zich nu toe eenvoudig een stuk werkelijkheid te teekenen, en laat het aan zijn lezers over, om zichzelf daaruit terecht te timmeren een meer of minder bevredigende levensbeschouwing, al naar gelang den aard van hun eigen karakter. - Zoo zien we in Kai Jans, den dweper, den wereldverbeteraar, die altijd zal gelooven in de mogelijkheid van den een of anderen heilstaat, aan de komst waarvan hij wil medehelpen, met opoffering van eigen geluk, en die aldus zijn eigen bestaan verknoeit, en voorbijziet het aardsche vreugdedeel, dat hem was beschoren, totdat eindelijk de dood hem verlost van zijn, bij al zijn deugden, toch eigenlijk weinig beteekenend bestaan. En scherp-belijnd staan nevens dien droomer de werkelijkheids-menschen Piet Boje en Pé Ontjes. Die redeneeren niet, die doen. Ze staan niet, zooals de medelijdende Kai, in de

[p. 228]

eerste plaats stil bij het leed van een ander, neen, ze zorgen voor en boven alles, dat ze er zelf komen, maar tegelijkertijd toonen ze zich brave zoons, hulpbereide broers, flinke vrienden in den nood! En, als ze er zijn, als ze staan op het punt, waarnaar ze reikhalsden in hun jongens-jaren, van te behooren tot den onafhankelijken, door geen geldzorgen gekwelden burgerstand, och ja zeker, dan weten ze 't wel voor zich-zelf, dat er méér voldoening steekt ten slotte in het streven, dan in het bereiken, en dat ook het beste leven ten slotte is, zooals de Prediker zegt: ‘Moeite en Verdriet.’ Maar toch, zoo is het leven nu eenmaal! Ze nemen het zooals het is. Wat helpt de wanhoop van Kai, die wordt gebroken van meegevoel, als hij in Berlijn aanschouwt al de gruwelen en de misdaad en de zonde van het gross-stadt-leven, waarin zoo velen ondergaan, niet uit eigen schuld, maar door de omstandigheden, die hen overwinnen!

Zoo is Hilligenlei als een maatschappij in het klein, als een afschaduwing van de groote wereld, waarin wij zelf ons raadselachtig leventje mee-leven, de een zus, de ander zoo, allen oogenschijnlijk zoo vervuld met onze eigen gewichtigheid, en, als de dood komt, toch zoo gauw vergeten, verdrongen door den nà ons komende! En het is de groote verdienste van Frenssen, dat hij die overeenkomst tusschen het klein-gedoe van zijn Holsteiner visscherdorpje, en de algemeenheid van 't heele wereld leven, zoo prachtig heeft weten te doen uitkomen. Beschikte hij over een minder uitgesproken talent, dan zou zijn roman gebleven zijn: de geschiedenis van eenige Hilligenleiers; misschien een heel aardig, boeiend verhaal, maar méer niet. Nu echter maakte hij zijn Hilligenleiers tot menschen, tot echte mannen en echte vrouwen, zooals ze overal leven en zijn, en lijden en lieven, en strijden, en ondergaan of overwinnen, gansch de wereld door.

Jammer dat zulk een talent nog zoo dikwijls lijdt aan een volkomen onbeheerschtheid, wat de behandeling van zijn stof betreft. - Telkens overweldigt deze den auteur, doet met hem wat zij verkiest, begraaft hemzelf onder hare omvangrijkheid! Hij heeft bij uitstek de gave van personen zoo teekenen, dat je hen vóór je ziet, door een enkel gesprekkeen enkele daad, hun karakters begrijpt Het begin b.v. is uitstekend in dit opzicht, het gaan naar de oude vroedvrouw, 't geboren worden van het kind. En later de jeugd van die drie jongens, rond den smid en zijn gezel! Je leert dien Tjark Dusenschön volmaakt kennen in die jeugd-trekjes, in die verloting van de slede, in dat bij den burgemeester willen leeren, en diens voornaamheid trachten na te doen. Dat is allemaal gepenseeld zoo fijn, zoo natuurgetrouw, zoo zonder eenige onnoodig bijwerk, of toevoegingen van den schrijver zelf.

En Piet Boje ook, en Pé Ontjes heeft hij als het ware gegrepen bij hun jongensbuisjes, en zoo, in eens, vierkant, vóór je gezet in zijn verhaal, zoodat je hen ziet, begrijpt, zoodat er voortaan niets meer te vertellen is, omdat je hen nu mee-belééft verder. Maar ach, waartoe dan verder die onnoodige omhaal, van allerlei wijdloopige geschiedenissen over ditten en datten, waarop we telkens, tusschen de gebeurtenissen in, worden vergast!? Niet alleen vergt de auteur daardoor te veel van het geduld, maar ook bederft hij de kunstwaarde van zijn werk, dat door soberheid en strengheid van zelfbeperking slechts zou kunnen winnen.

Toch, alles saamgenomen, welk een verblijdende gebeurtenis, dat er eindelijk weer eens een man van beteekenis is opgestaan, die belooft iets anders en iets beters te zullen geven aan publiek, dan de tallooze onbeduidendheden, waarmede het in de laatste tientallen jaren is afgescheept. - Niet alleen bij ons, evengoed in Duitschland, Engeland, en Frankrijk, is een verval op te merken op literair gebied, wat kracht van vóórtbrengen betreft. Zeker, er komen subtiele dingetjes uit sommiger pen, er worden fijne karakter-ontledingen geproduceerd door enkelen, er is poëzie en er is mystiek, of stijl en bevalligheid in den arbeid van anderen, maar een flink, groot gehéél, een samengesteld, goed-gedacht, goed-uitgevoerd brok werkelijkheid, zooals b.v. Vanity fair, of Dombey and Son, of Soll und Haben, het kan niet meer vloeien uit de pen onzer hedendaagsche zenuwziekerige, voorthaastende, bij het afzonderlijke en intieme stilstaande letterkundigen, die als het ware zelf te machteloos schijnen, om iets machtigs te scheppen.

Als zoodanig staat Gustav Frenssen, door zijn Hilligenlei, als een reus onder dwergen.

ANNA DE SAVORNIN LOHMAN.