De Hollandsche Lelie. Jaargang 20

[p. 155]

Uit den ouden tijd.
door A.J. Servaas van Rooyen. Oud-Gemeente-archivaris.

XXXII. Over Nonnenkloosters in Brabant. II.

Omtrent het Groot Begynhof te 's Hertogenbosch, dat eigenlijk gezegd buiten de kloosters en conventen valt, kunnen we even als het handschrift kort zijn.

De statuten van 1484 geven een eigenaardig inzicht van die inríchting.

‘In den jaer ons Heeren 1484, hebben die meesterssen van den Grooten beghijnhoff ts Hertogenbosch, nae innehoudt haer privilegien, bij consent van haeren provisoir ende bij raet den olden jonckfrouwen, enz., Gode te love ende ter eeren onser eerweerdigher patronessen Maria, geordineert dese statuten ende goede gewoenten, daer die eere Goidts in gelegen is, ende salich dengheenen, die opten voirscreven hoff woenen ende namaels woenen zullen ende die vrijheydt gebruycken willen, die ons van hertoigen ende hertoginnen verleent zijn om Goide te dienen, die zullen dese puncten, die hiernae gescreven staen, schuldich zijn te houden, opten peene gheenre privilegien, verleent van den begynne (het begin) te gebruycken.

1. ‘Item wat ander puncten, dat die meesterssen metten provisoir ende metten olsten begijnen innesetten, die godelyck ende begijnelyck weren, die sal men houden gelijck desen anderen puncten, die in der privilegien gescreven staen. 2. Item in den eersten, soe zal iegelyck beghijn die getijden hoiren, die men in onser kercken doet, het en beneme haer sieckte oft nootsaken ofte met oirloff, ende nyemandt en zal anderswaer ter kercken gaen, als men in onser kercken preket oft ennighen dienst doet. 3. Item zoe en zal geen begijne ander verwe draghen dan swert, wit oft grauw, ende zij sullen allen haer gewaet van den hoefde totten voeten maken simpel, oetmoedich na begijnlycker wijsen, ende haeren onderrock gecnoept, ende nyemandt van den beghijnen en moeghen draghen geen dinghen aen allen haeren lijve, cleyn oft groot, dat nyet beghijnelyck en weer, ende dat hen die meesterssen verbieden naeder older gewoenten. 4. Item zoe zullen voirt die vier meesterssen in een iegelyck huys een huysmeestersse zetten, die wijs ende beste van conscientie is, ende dier sullen die andere gehoirsaem zijn, ende doen nae haeren goeden rade. Ende zij en zullen in die stadt nyet gaen ofte nerghens gaen eeten ofte des snachts gaen slaepen, sij en zullen hare huysmeestersse ierst zegghen waer zij gaen, ende duncket dier nyet goet soe sullen zij om Goidts wille thuys blijven, ende wes zy nyet berichten en kan, dat zal zij haeren oversten meesterssen seggen ende laeten se hen corrigeren. 5. Voirt sal yegelyck vreede ende vriendschappe in zijnen huyse houden, ende sunderlinge des avonts ende des morghens stil zijn, opdat zij die een den anderen nyet hynderlyck en zijn aen haeren gebede off aen haeren slaepe. Ende sunderlinge in die formeryen soe zullen zy des avonts te negen uren in haere camer gaen ende stil wesen, dat zij haeren medesusteren egheenen hynder en zijn; ende eest dat daer iemandt is, die daer teghen dede ende nyet gehoirsaem en weer, die zal men corrigeren nae gelegenis der zaecken; ende zy zullen vreedsaem wesen ende simpel (= eenvoudig) ende doen dat haer die moeder heyt (= van heeten in den zin van bevelen) ende die des nyet doen en wilt, die zullen die meesterssen uuytsetten, ende setten een ander daerin nae innehoudt der privilegien. 6. Item als die meesterssen ennighe beghijn berispen ende bestraffen om ennigher dinghen wil, cleyn oft groot, die hen nyet eerlyck ofte salich en zijn, soe en zullen zij den meesterssen nyet onwerdich zijn, mer haer schout (schuld) kennen ende hem gerne beteren. Ende oft yemandt soe verkeert waer, die nyet gehoirsaem in allen dinghen wesen en woude, ende hem in alle dinghen nyet beteren en woude, soe sullen die meesterssen daerin moeghen doen nae gelegentheyt der zaecken, ofte setten se van den hove, nae innehout onser privilegien ende laeten een ander haer camer besitten, die Godt wil dienen in gehoirsaemheyt, alst behoirt. 7. Item soe en dorfven die meesterssen nyemandt aennemen oft daertoe gedwongen sijn yemandt camer te vercoopen, oft yemandt opten hoff laeten woenen, ten zij dat den meesterssen belieft metten pastoir ende metten huyssusteren van den huyse, daer alsulcken camer en is geleghen. 8. Item men sal in elcken huys alle daeghen bijeenvergaderen ende lesen haer gebet, dat is te wetene: alle daeghen twee Serden psalmen, oft 15 Miserere mei Deus, oft 33 Pater noster, ende bidden voir onsen hertoighe ende hertoiginne, daeromme hij ons dese privilegien heeft verleent, ende onsen persoon

[p. 156]

(pastoor), ende voir die stadt van den Bossche ende voir allen goeden mannen, die ons onsen rechten hulpen houden. 9. Ende wat begijne, die een camer heeft van twee ofte drie steden, die zal dat rechte daeraff houden van cost, die in den huys compt, nae der older gewoenten. 10. Item soe zal men die porten sluyten van Bamisse tot Vastelavont des avonts te zesse uren, ende van Vastelavont tot Bamisse tot acht uren, ende dat men nae dier uren op ende aff laeten zal, alst nootelyck is, ende met oirloff der meesterssen. Oick en zal men geen poirten des hoeffs oft gelynt porten (= heining-poorten) opdoen sonder nootsaken ende met verloff der meesterssen. 11. Item zoe en zal geen manspersoon des nachts op ten hoff blijven slapen oft egheen knechterkens (knapen) met allen woenen sonder oirloff, noch ten zal gheen beghijn met manspersoon heymelyck alleen in haer camer zijn, dat haer verbooden wordt, ende daer men quaet vermoeden op hebben mocht. Ende geen beghijn en zal nyemandt by haer nemen, metten woene, sy zal ierst oirloff hebben van der meesterssen ende van den huyszusteren, opte correctie der meesterssen voerschreven. 12. Item als ennich van ons heeren oft van ons zusteren op haer verscheyden liggen, soe zal men die clock trecken, ende dan zal yeghelyck beghijne in der kercken commen ende hertelyck bidden voir heur medesuster, als zij wil dat men voir haer doet, als zij op haer leste leghet. 13. Item oft ennighe beghijn misviel, dat se een kynt droech, ofte steel ofte vochte opten hoff oft in der stadt, die heeft haer camer verbuert ende nimmermeer op den hoff meer te woenen. 14. Item zoe wie een camer opten beghijnhoff coepet, die zal binnen dat jaer die camer bewoenen ende desgelyck laeten ontfanghen, opte verbuerte van haere camere nae innehoudt onser privilegien. 15. Item zoe en zal nyemandt opten hoff schoel houden, noch meyskens in den cost oft uuyten cost, meer dan vier meyskens te gadere, ende die kynder alzoo te regeren, dat die huyszusteren daer door geen croenen (= klagen) op en hebben; soe wie hier contrarie in [be]vonden zal wordden, dat sal wesen opte verborte van haere camere, want die meesterssen daer wettighe zaecken toe hebben, want dat van noode is. 16. Item men zal nyemandt op ten hoff camer vercoopen, die uuyt cloesteren ofte uuyt susterenhuysen gegaen zijn, oft die regel houden. Ende allet dat die meesterssen verbieden dat quaet is gedaen, dat zal men om die minne Goidts doen; ende zoeverre zij dat nyet en doen ende ongehoirsaem zijn, sal men alsulcke ongehoirsaem beghijn straffen, ende die zal staan totter correctien van haer meesterssen. Ende men zal nyemandt camer opten hoff vercoopen, die meesterssen en zullen hen die rol (= statuten) bij den huyssusteren ierst lesen; soe moghen zij hen te voiren ierst besinnen, oft zij dit al wel doen willen op die peene ende lasten boven gescreven. 17. Item soe en zal oft mach geen beghijn uuyter stadt reysen ende daeruuyt benaechten zonder oirloff des persoens (pastoor) ende der meesterssen, off ennige van hen, welcken oirloff zij zullen moeten hebben voir ende eer sulcke beghijn uuyt zal moeghen reysen. Ende oft ennighe beghijne alsoe uuytreysden zonder oirloff ende boven gehoirsaimheyt, die sal staen totter correctie van den persoen (pastoor) ende meesterssen, ende zullen schuldich zyn alsulcke correctie te doen ende onderhouden op verboirte van haere cameren, sonder hair tgelt, daer sy die camer om gecofft hadde, weder te dorven geven. 18. Item oft daer ennighe beghijn waer, die bestraft wordden om ennige zaecke, die nyet goddelyck oft eerlyck den hove en waer, soe en sal zij dat haeren vrienden nyet claghen ende oeck den meesterssen lestich wesen met haeren vrienden voer hooft oft afterrugge, om te vreeken met worden ofte met wercken, opte verboirte van haere cameren’.

De stichting, welke reeds in 1274 bestond, werd op die wijze in alle eer en deugd in stand gehouden. De rolle (statuten) werden in tegenwoordigheid van een schepen van 's Hertogenbosch, de vier rectrices (= ‘meesterssen’) en 13 of 14 der oudste begijnen voorgelezen, en daardoor bevestigd.

In 1515 werd de rol vernieuwd door het bijvoegen van eenige punten aan de artikelen 5, 10 en 13, en door het uitvoeriger omschrijven van andere. Als nieuw geven we het volgende: ‘Item offt ooek ennighe begijn waer, die comanschape deede, na begijnelycker wijsen voirder dan zij wael betaelen conde, dat zij den hoff ruymen moste, oft in gevankenis quaem ende den meesterssen clachten oever sulcken beghijn quaemen, soe sal die camer dan vervallen zijn aen den hoff, ende soe sullen die voirscr. meesterssen nae eenre maent derselver ruymingen offt insluytinghen der gevancknissen die camer moghen aenveerden ende vercoopen tot proefijte des hoeffs. Ende wat beghijne met coomanschap

[p. 157]

om gaet, die sal haer hanteringhe, daertoe dragende, alzoe matigen, dat haer medesusteren oever haer geen claegen en sullen moeghen hebben.’

Vermelden wij nog ten slotte, dat de ‘Bagijntjes’ te Eindhoven ‘ongestijfde doucken ende hullen’ moesten dragen, en ‘huyken sonder klieren’ (van glandula), dus willende hiermede zeggen zonder ‘kralen, belletjes of soortgelijk sieraad’.

* _* *

Veel zwaarder dan de Bagijntjes hadden het de bewoners der Kluizen¹⁾ te 's Hertogenbosch, Oss en Driel. Dit blijkt wel uit de ‘Ordinantiën’, bevattende, behalve de inleiding of overweging, dertien zeer uitvoerige artikelen.

‘Alle dieghene die begheren besloten te sijn ende hem doen sluyten in cluysen, sijnt mannenpersonen oft vrouwenpersonen, die sijn ierst schuldich te weten alle die puncten ende ordinantien, die eenen rechten cluysenaar of cluysenaerster toebehoeren. Diewelcke ordinantien ende puncten Sinte Gregorius in deser regulen bewijst uuyter gratien Gods ende met pauselycker machten, geordineert van den stoel van Romen. Ende seker het is een groot onderscheet tusschen die menschen, die metten banden der godlycker lieffden ende daarenboven metten banden der heyligher kercken in een cluyse geslooten zijn, ende tusschen die in der werelt zijn ende nae haeren begheren wandelen. Hier seet S. Gregorius, dat alle besloten menschen, dese ordinantien wel houdende nae haerre machten tot int eynde, als hij nae bewijst, ende met Godt in goeden conscientie dies wel tevreden is, sullen hebben namaels dat eeuwighe leven. So gheeft hij hen uuyt der godtlycker gratien ende metter pauschelycker machten aflaet van allen sonden,²⁾ sodat sij nae deser doot nummermeer dat vagevier en sullen lijden, want die antwoorde van aldus danighe menschen leven is van den monde Gods in dat ewighe leven of in die ewighe verdoemenisse. Hierom soe proeve hem een yegelyck, ende besien hem wel, eer hij hem in sulcken sloot (slot) doet sluyten. Ende die oeversten, als bisschop oft onderbisschop, sijn hem schuldich die regulen te bewijsen, ende daer sullen sij hen leven nae ordineren. Ende dese regulen of puncten isser darthien, als men int vervolg hen sien mach.’ Volgt het opschrift.

‘Darthien punten van der Cluysen tot Oss ende op ten bagijnhoff ten Bossche (s Hertogenbosch) ende tot Driel.

Dierste punt is, dat binnen der rechter cluysen, daer dese menschen haer rechte wanderinghe binnen hebben, die eerde en zal geen ongelijck persoon betreden, dats te verstaen: sijn sij manspersoenen, en zullen geen vrauwepersoenen daer binnen commen, ende sijn sij vrauwepersoenen, soe en sullen geen manspersoenen daerbinnen commen. Oock soe en sal geen ongelijck persoen met dusdanighe bevoelyck geen wanderinghe met hem hebben, gheestelyck noch weerlyck, daer en sal wat middels tusschen hem sijn, soedat zij niet lichtelyck te goeder en moeghen commen, uuytgenoemen die biechtvaeder, dats te verstaen, als sij sieck zijn, dat sij beneden nyet en konnen coemen, dan maech men daerbinnen biechte spreecken, ende anders nyet, ende dat Heylighe Sacrament ontfaen. Isser yet te maecken van binnen moet wesen met consent des parochiaens.

Dat anderde punt is, dat men eenrehande cleeder draeghen sal, die sullen sijn wit oft swart of grauwe; eegheen liewaet en zal men oerbaeren, weder aen bedde of aen lichaem, als van den schauderen nederwaerts, uuytgenoemen maas ondercleet.

Dat derde punt is, dat se haer Metten sullen lesen te middernacht oft daeromtrent; maer Prieme ende Tertie moeghen sij leesen te gaeder, ende Sexte ende Noene te gaeder; maer Vesper te Vespertijt ende Compleet te Compleettijt.

Dat vierde punt is, dat men nae der Completen nyet meer spreecken noch drincken en sal, maer men mach wel beden. Onder die getyden en sal men nyet spreecken, ten waere nootsaeke, ende datselve spreecken cort. Ende nae den sonnen onderganck totdat sy weder opgaet, en sal men tegens nyemant spreecken.

Dat vijffste punt is, soe wanneer men te maeltyt gaet, ende men eeten sal, soe sal men drie Pater noster ende Ave Marie op die knyen voer gratie spreecken ende voerts tselve als men geten heeft. Oever eten (onder 't eten) en sal men nyet spreecken, maer men sal dencken opt avontmael des Heeren. Maer wil men yet spreecken, dat zal ter eere Gods zijn. Allet datter lijflyck nootroft oeverblijft, dat zal men sonder middel den aermen deylen, ende nyet den natuerlycken vrienden ofte maeghen, maer dien dies nootruftich is ende Christum nae volghet.

Dat seste punt is, als dese menschen slaepen gaan ende haer getijden bij der gra-

1) Over Kluizen en Kluizenaars, o.m. te raadplegen: Habets, Bisdom Roermond, IIIe deel, enz.

2) Aflaet van allen sonden is volgens het spraakgebruik der Kath kerk: volledige kwijtschelding der tijdelijke straffen, welke men voor reeds vergevene zonden nog mocht hebben uit te boeten. Dat het ook hier zoo moet genomen worden, blijkt uit hetgeen verder gezegd wordt van een vrij blijven van het vagevuur bij deze en van eene eeuwige verdoemenis van andere kluizenaars, wier zonden namelijk niet door de biecht of een volmaakt berouw zijn vergeven; deze laatsten worden dus door dien aflaat niet gered.
(Noot van de uitgevers)

[p. 158]

tien Gods volbracht hebben, soe sullen sij nedervallen met drie venien ende tot elcke venie drie Pater noster, ende des smorgens oock alsoe als zij opstaan.

Dat sevende punt is, dat zy egheen coepere potten, noch blecken noch tinnenwerck, als tinnen potten of schoetelen oft tinnen fleeschen bij haeren toedoen en zullen hebben, ende van menigherhande tijdelycke dinghen, dies men op armen ellendighen steden wael derven mach. Siet(hij) aldusdanighe dinghen, en zal aldusdanighe persoen met zijnen toedoen nyet doen coemen tot zijnen behoef in der cluysen, want dat ter begeerten der willigher armer nyet toe en behoort. Maer vonde hyt binnen, oft brocht hem yemant van minnen (uit menschenliefde) soe mocht hijt van der handt Goets ontfaen ende blyven van binnen met sinnelycken genuechten ledich.

Dat achste punt is: Allent dat hen Godt verleent van lyfflycker nootruft, dat sullen sij eeten ende drincken nae der ordonnantien van der heyliger kercken, ende oock in dyer wijse als ons Lieve Heere Jesus Christus tot zijnen jongheren seyde: Eet ende drinct van allen des men u voerset, ende leert den volck den wech der waerheyt.

Dat negende poent is: Waert saecke dat die cluyse gevallen waer, nochtans en soude die cluysenaer oft cluysenaerster van dyer steden nyet gaen, ten waer met oorlof des bischops oft van zijnre macht. Oock mochten sij wael gaen op een ander afgescheyden stat (misschien plaats), totdat die cluyse weder gemaickt waer. Weert saecke dat die cluyse tenyet bleve, soe souden sij alle haer macht daertoe doen, dat sij in een ander slot gesloeten wordden, ende alsoe langhe sij niet ingesloeten waeren ende nyet haer macht daertoe en deden weder gesloeten te worden, soe waeren sij in spous ban, (in 's Pausen ban).

Dat thiende poent is, dat voer elck venster een swart doecxsken zal wesen, dat doncker is als men tegen yemant van buyten zal spreecken, opdat die een den anderen nyet en zal besien. Dit is alle cluysenaeren ende cluysenaersteren bevolen, hoe heylich dat sij oock zijn, om van allen ongestorven herten te beth beschermt te zyn teghen die scalckheyt des vyants ende der naturen, jae meer die zijn van buyten dan die zijn van binnen, dats te verstaen, dat die van buyten meer vrijheyden hebben dan die van binnen den anderen te vervolghen ende te trecken, want die van binnen volghen noch wijken en mach.

Dat elfste poent is, dat die menschen geloeven (beloven) zullen gehoerzaam te zyn Gode ende allen denghenen, die de heylighe kercke te berichten (besturen) hebben in Godts stadt,¹⁾ onvermindert die gebooden Gods. Oock en zal hem nyemant aldus laeten sluyten, weder manspersoen oft vrauwenpersoen sij en zijn los ende ledich van alle uuyterlycke banden. Ende die dit nyet en hielden ende hem deden daer inne sluyten, mannen van wijven ende wijven van mannen, oft gelijck persoenen van hair orden, die waeren allen in spous ban.

Dat twelfste punt is, dat sij sullen gelooven willeghe aermoede, dat is, dat men yerst alle eyghen wil ende sijns selfs goetduncken van buyten vrijen oirlof zal gheven ende van alle uuytwendiche dinghen ledich wesen. Oick soe is die parochipaepe, daer aldusdanighe heylige slot onder staet, sculdich desen persoen te vraeghen om dusdanighe regule, ende hebben sij se, soe zyn sij schuldich te laeten besien. Hij is oock schuldich mit groeten nernst te oeversien ende te oeversinnen alle dese poenten ende naerstelyc hem te quyten in aldusdanighen menschen, die hem bevoolen werdden, ende den sloetel te bewaeren op zijn conscientie, oock en zijn aldusdanighe menschen schuldich, hem hairen parochiaen, ten waeren nootsaecke oft bij zynen oerlloefve.

Dat darthiende poent is een allendich afgescheydenheyt in oetmoedicheyt metter harten begheren te wesen van allen menschen; wert oock tsaecke (noodig) dat twee menschen te gaeder onder een dack binnen een bevanck besloeten worden, die en zijn met schuldich bevoelyck byeen te wanderen, of te sitten of te leggen, dan en zal immer wat middels tusschen zijn, als een want of yet anders middels, ende dat middel en mach nyet te groot zijn, want sij en moeghen nyet te wijde van een zijn, maer sij mochten wael te nae zijn, ja oock hoe heylich dat sij waeren.’

Na deze ‘poincten’ schreef de samensteller van het handschrift, nog het volgende:

‘Niemand en behoort nae S. Gregorius ordinantie in de cluyse te woonen, hij en is met wil arme. t Is georlofft eenen voorganger te hebben tot onderstant van buyten. Ende wie hem hierin ontgaet, is daer schuldich sijn biecht af te spreecken.

Twee gaven heeft Gregorius gegeven den menschen in de cluyse besloten. Dierste is: wie hen ennich lijden aendeden binnen der cluysen, met woorden oft met wercken, jae in natuurlycker quade wijs, sij waren in den ban, ende gheen priester en mocht se absolveeren, dan alleenlyck die bischop oft sijn machthebber. Dat anderde punct is: Die sijn hant aen sulcke cluyse sloege, om iemant daerbinnen quaet te doen oft om die cluyse te destrueren, oft die daer consent ingheven oft dit dede doen, alle dese waren in des paus ban ende die en mocht nyemant ab-

1) Zal moeten beteekenen in Gods plaats, d.i. vervangende God.

[p. 159]

solveeren dan die paus of syn machthebber.’

Op de volgende wijze legde ‘suster Jenniken Geridt Geridtssen dochter van Ochten’ haar professie als kluizenaarster af. ‘Geloeve (belove) gehoersaemheyt Godt ende Maria der Moeder Gods, ende Sinte Dominicus, ende u eerwerdighe heere meester Wouter Jansen van der Meese, in den plaetse van den eerwerdichsten bisschop van Luydich, nae den regel van S. Augustijn ende ordinantie der cluyse, staende binnen den Bossche, op den grooten bagijnhoff, dat ick u ende uwe naecommelinghen, capellaenen in de plaetse van den bischop voirscreven zal gehoersaem wesen totter doot toe’.

Uit een ander medegedeeld stuk in de Latijnsche taal blijkt, dat eene machtiging noodig was ‘tot uitsluiting eener kluizenares.’

* _* *

(Wordt vervolgd.)