De Hollandsche Lelie. Jaargang 20

Brief uit Constantinopel. Van onze theaters en wat dies meer zij.

De Turken zeggen dat een mooie vrouw, zelfs Allah, een geheim kan ontlokken; dat is galant gezegd; hij, de afstammeling van de woeste Osmanen, kan zeer galant zijn en die galanterie heeft dan wel eens noodlottige gevolgen en voor hem zelven en voor haar voor wie hij galant was.

Voor eenige dagen zag ik haar weder, netjes, maar zeer schamel gekleed, met een

[p. 55]

angstige blik rondwarende, want zij weet dat steeds, en al jaren lang, de argus-oogen der geheime politie op haar gericht zijn.

De spanning tusschen Rusland en Turkije had het hoogste punt bereikt, ieder oogenblik kon de worstelstrijd aanvangen, die met den vrede van San Stefano eindigde. Op Yildez Kiosk heerschte de grootste onrust, want steeds bleek men te St. Petersburg volkomen op de hoogte te zijn van de voornaamste krijgstoerustingen in het Turkenrijk.

Hoevele onschuldigen in den kerker zijn geworpen, wie zal het zeggen; hoevele gebannen zijn en hunne aardsche goederen hebben verloren, niemand weet het, de eigenlijke schuldige was niet te vinden en haar naam zou misschien nooit wereldkundig zijn geworden, als de Russische regeering haar woord gehouden had en de handen niet van haar had afgetrokken toen de zege bevochten was.

Gedurende het najaar en den winter komen hier uit Parijs tooneelgezelschappen, die een zes - een tiental voorstellingen geven en dan weder afreizen. In het jaar dat de krijg tusschen Rusland en Turkije uitbrak, behoorde tot het gezelschap dat in het Theater des Petits Champs speelde, een jeugdige actrice, spion in dienst van de regeering van den Czaar. Al spoedig was zij de vertrouwde vriendin van eenige pacha's en ontlokte dezen de krijgsgeheimen van Petersburg van zoo enorm veel waarde. Nooit heeft de zeer scherpzinnige en wantrouwende geheime politie van den Sultan haar verdacht en eerst na afloop van den oorlog, toen hare begunstigers het leven hadden gelaten in den strijd en Rusland hare diensten niet meer van noode had, dreven honger en gebrek haar tot de bekentenis van wat zij had gedaan. Thans houden de spionnen van Fehmi pacha haar steeds in het oog en leeft zij van gaven en giften van enkelen die medelijden hebben met de vrouw, die wel zwaar gezondigd heeft, maar daarover een oprecht diep berouw koestert. Hare beste dagen zijn die, als van de boorden van de Seine een nieuw gezelschap komt hier aan den oever van de Bosporus; de oudere leden herinneren zich nog zeer goed de schitterende jeugdige actrice en openen hunne beurzen; de jongeren volgen dan al licht dat voorbeeld, en die goede gaven zijn dan als zoovele zonnestraaltjes op haar hopeloos verwoest levenspad.

Gewoonlijk komen hier eens in den winter artisten van naam, Réjane, Coquellin, Sarah Bernard e.a. De laatste moet echter een duren eed hebben gezworen nimmer weder het rijk van den Sultan te zullen betreden, naar men zegt, omdat Abdul Hamid, die een gastvoorstelling op Yildez wilde geven, niet bereid was de enorme som te betalen, die de groote actrice vroeg. Hoe het ook zij, de censuur heeft het haar zeer moeilijk gemaakt en de meeste stukken van het repertoire verboden, zoodat het gezelschap genoodzaakt werd vier maal La dame aux Camellias te geven en drie maal Tosca, zoodat het publiek niet meer verscheen. Ten einde raad stelde men voor l'Aiglon op te voeren, maar ook dit werd verboden; ‘wij stellen er niets geen belang in’, hoorde ik een pacha zeggen, ‘de spillebeenen van de oude Sarah in tricot te zien!’

Nu wordt wel vooraf, van uit Parijs, de lijst aangeboden van de stukken, die op het repertoire zijn gebracht, natuurlijk met het oog op costumes en requisiten, maar de wegen der censuur zijn onnaspeurlijk; wat heden geoorloofd is, wordt morgen verboden en van hooger beroep of een beroep in hoogste instantie, weet men hier niet af.

Wanneer zulke rampen treffen artisten van den eersten rang, die meestal eenig geldelijk verlies wel kunnen dragen en daarbij zeker weten op hunne terugreis te Athene, Budapest of Bucarest het verlies weder te kunnen herstellen, dan is dit wel onaangenaam, maar toch licht te dragen; erger is het met de dei minores, de sterren van den tweeden en derden rang; een reis naar Konstantinopel is voor hen dikwijls een totale ondergang. Zij komen hier met geheel verkeerde denkbeelden, meenen dat het goud hun in de schoot zal worden geworpen en dan staren zij reeds den tweeden of derden avond, vol ontzetting, in een ledige zaal. Dan komt de ellende met rassche schreden; met verlies van een deel der bagage trekt de troep naar Saloniki, naar Smyrna, naar Beyrouth, ja, in 1903 vond ik zelfs het treurig overschot van zulk een rondreizend gezelschap te Damascus, een stad waar niet eens een theater bestaat en geen twintig menschen te vinden zijn, die Fransch verstaan. Egypte is gewoonlijk het land van den algeheelen ondergang: in de holen van Port Saïd en Alexandrië verdwijnt meestal wat nog niet elders te voren te gronde ging.

Voor werkelijk goede opera gezelschappen is het nog veel moeilijker hier eenig succes te behalen; voor meesterwerken als Faust,

[p. 56]

Carmen en Tell voelen de Levantijnen niets; zij spreken niet tot hun gemoed, die heerlijke melodien en ook hier is de censuur weder lastig; de Hugenooten en Othello, Macbeth en vele andere mogen niet worden opgevoerd. Waarom? Niemand weet het met zekerheid.

Duitsche opera's zijn geheel buitengesloten; er zijn te weinigen die deze taal machtig zijn, Fransch spreekt hier een ieder, de krullenjongen en de schoenpoetser, de koopman en de winkelier, men moet er maar niet opletten hoe; de kleine brave professeur, die in mijn pension woont, zie ik somtijds rillen, als hij den huisknecht of onze huisvrouw, beiden van Helleenschen stam, zijne schoone moedertaal moet hooren mishandelen.

Het theater, waar de comedie- en operavoorstellingen worden gegeven is een groote houten tent, zooals het circus, waarmede Carré het land bereist, het decoratief is hoogst primitief, zoodat, wil een gezelschap op dit gebied iets presteeren, vrij wel alles moet worden medegebracht of nieuw aangeschaft.

Eenige honderden meters van het bestaande theater af heeft men thans een nieuw gebouw gesticht, waarin dezen zomer voorstellingen worden gegeven; de hier verschijnende bladen zijn een en al lof over dezen muzentempel en zij binden telkenmale in hunne tooneelverslagen hun publiek op het hart, toch vooral niet op de pas geverfde banken te gaan staan, een hebbelijk- of liever gezegd onhebbelijkheid, die hier nog al diep wortel heeft geschoten.

Een poging, de dames te bewegen in den schouwburg de hoeden af te zetten, heeft volmaakt schipbreuk geleden.

Wordt in deze twee theaters bijna uitsluitend in het Fransch gespeeld, in het Odeon viert de Grieksche kunst hoogtijd. Het is daar zoo mogelijk nog primitiever ingericht, maar dat doet niets geen afbreuk aan het succes dat telkenmale wordt behaald. Of koning Oedipus een rok draagt en manchetten, dan wel een purpermantel en gouden armbanden, laat het publiek volmaakt koud; hij stelt een basileus, een monarch voor uit het helden tijdperk van Hellas en dat is genoeg.

En als ik dan in de pauze Hector zie, die Achilles een sigaret aanbiedt en den eerwaarden Menelaus achter een glaasje Münchner, dan hebben de luttele piasters mij nooit berouwd, die men moet offeren, zulk iets te kunnen aanschouwen.

Men blijve echter thuis als uit Athene een gezelschap is gekomen, dat een of ander vertaald stuk opvoert; eens heb ik mij gewaagd aan een van Shakespeare's meesterwerken, maar dat ging niet, wat echter deels moet worden toegeschreven aan het zeer slecht nieuw Grieksch dat gesproken werd. De schrijf- en spreektaal van het tegenwoordig Hellenendom heeft ongeveer niets met elkaar gemeen; men schrijft bv. hydros en vieros, water en wijn en zegt néro en krassi.

Niet ver van het Odeon, ook in de hoofdstraat van Pera, het Frankenkwartier, vindt men het circus en dat heeft voor de hier geboren zeer gemengde bevolking steeds de grootste attractie. Vooral de voorstellingen op Zon- en feestdagen doen honderden opgaan en met kinderlijke opgetogenheden juichen die menschen dan de artisten, acrobaten en clowns toe.

Goede paardendressuur krijgt men hoogst zelden te zien, honden, apen, beeren, ganzen en katten des te meer, en wat deze dieren presteeren is vaak uitmuntend; ook van de acrobaten, goochelaars en dergelijke kan dikwijls met lof gesproken worden. Jammer, dat ook dit circus zoo gebrekkig is ingericht en men er 's winters, het kan hier geducht koud zijn als de Zwarte Zeewinden gieren, veel kans heeft rheumatiek of een zware verkoudheid op te loopen.

Voortreffelijke uitvoeringen worden gegeven in de verschillende clubs, vooral de Fransche en de Duitsche, waar dikwijls dilletanten van den eersten rang zich laten hooren, maar men moet lid zijn van zulk een club en dat is een zeer kostbare zaak, vooral als men krachtens zijn ambt veel deel moet nemen aan het publieke leven. De enkele malen dat liefdadigheidsvoorstellingen worden georganiseerd, stelt men de entreeprijzen enorm hoog en worden ook nog telkens gedurende die voorstellingen wel beraamde aanvallen gedaan op de beurzen van de bezoekers, die dan het te smaken genot wel wat vergallen.

Geheel anders is het gesteld met de entreeprijzen van de tuinen, die de namen dragen Jardin Municipal en Petit Champ, de eene gelegen in het stadskwartier Fascini geheeten, de andere aan de Carbristanstraat. Men betaalt daar één piaster, ongeveer elf cent, en kan dan volop genieten van een uitstekend concert door Italianen gegeven. Behalve het Turksche volkslied, de Hamidié genaamd,

[p. 57]

dat telkenmale het slotnummer is en eenige Grieksche wijzen, worden uitsluitend Europeesche stukken ten gehoore gebracht en op zulk een wijze dat het een groot genot is er naar te luisteren. Bovendien heeft men in den eenen tuin een onvergelijkelijk schoon uitzicht over den Bosporus en op de Aziatische kust en in den anderen op den Gouden Hoorn, op Stamboul met hare honderden moskeën en slanke witte minarets, eens het oude Byzantium, de hoofdstad van het Oost-Romeinsche rijk.

Behalve des Zondags en des Vrijdags is het bezoek niet groot en kan men allicht een rustig plekje vinden en in de schaduw van een cypres of een mirtenboschje droomen van de ouderlijke woning, van dierbare betrekkingen en goede vrienden in het ver verwijderd vaderland.

Een dag maakt echter een uitzondering en is het van zonsopgang tot haar verdwijnen in den tuin te Taxim meer dan vol; het is den eersten (volgens onze tijdrekening den veertienden) Mei; de Grieken vieren dan hun lentefeest met echt oostersche opgewektheid. Wat een hemelsbreed onderscheid tusschen wat er op den eersten Meidag gebeurt in Europa en hier in de Orient; daar meetings en optochten, politievertoon en surveilleerende soldaten, heftige redevoeringen, aansporende tot verzet en staking, hier een kalme schare, kinderlijk blij, zich verheugende in de schoone natuur, volop genietende van de goede gaven, die onze moeder aarde schenkt. Ook in Egypte heeft dit feest steeds een diepen weldoenden invloed op mij gemaakt; men noemt het daar ‘cham el-nassim’, ik ruik de lente!

Aan al die dingen, waarvan ik tot dusverre sprak, die theatervoorstellingen, concerten enz. laten de beheerschers van dit land zich al bitter weinig gelegen liggen; men mag zoo nu en dan eenige hoogwaardigheidsbekleders, eenige Jong-Turken bij publieke vermakelijkheden opmerken, hun getal blijft toch altijd gering.

De hoofdoorzaak hiervan is, dat die voorstellingen en concerten eerst 's avonds laat, dikwijls te negen en tien uur aanvangen en de islam schrijft beslist voor, dat zijne beleiders voor zonsondergang thuis moeten zijn, de koran spreekt in dezen zoo beslist, dat verzuim door den man gepleegd de vrouw recht geeft den echt te laten ontbinden.

Slechts in één maand, Ramazan genaamd, geldt deze strenge regel niet, maar dan is feitelijk voor de Mohamedanen de nacht de dag geworden; zoo lang de zon schijnt mogen zij niet eten en niet drinken, te zes uur vallen eenige kanonschoten en dubbel stellen zich dan alle schadeloos voor het geleden gebrek, en dan ook zijn de Turksche theaters geheel gevuld tot Phoebus weder aan den horizont verschijnt en nieuw kanongebulder het sein geeft opnieuw te vasten en te dorsten.

De Turksche schouwburg is zoo primitief mogelijk ingericht; men zit op banken, rangen kent men niet; het publiek wijdt meer aandacht aan het gebak en de vruchten, die bij de rondwandelende vensters werden gekocht, dan aan wat op het tooneel voorvalt. Trouwens is dit ook eigenlijk overbodig, want het is altijd ongeveer dezelfde pantomime die opgevoerd wordt; stukken waarin gesproken wordt staan zelden op het repertoire. Een jonge schoone knoopt liefdesbetrekkingen aan; de vader ontdekt het, de moeder smeekt om toegevelijkheid, de vader blijft hardnekkig, de jonge schoone vlucht met haar minnaar, zij worden vervolgd en gevat, de verleider wordt gedood, het bebloede hoofd wordt vertoond, aan de gerechtigheid is voldaan, het publiek is ook voldaan en gaat heen. Na een kwartier, gedurende welken tijd een trom, een klarinet en een paar bekken vlijtig worden bewerkt, zonder echter tot een harmonisch geheel te kunnen komen, kondigt de eigenaar van de tent, meestal een Griek of Armeniër, een nieuwe voorstelling aan, die weder eindigt met den tragischen dood van den snoodaard. Tot eere van de artisten moet gezegd, dat velen van hun de rol die zij vervullen, zeer goed vertolken; ik heb ze gezien, wier gebarenspel werkelijk voortreffelijk was; de meeste van die tooneelspelers komen van de eilanden Myttilene, Samos en Rhodes, bij benadering te bepalen tot welk menschenras zij behooren, is onmogelijk, zij noemen zich Grieken, maar zijn het voor twee derde niet; een Turk betreedt nooit de planken, daarvoor acht hij zich te hoog.

Zeer druk bezocht, gedurende de nachten van de maand Ramazan, zijn ook de zalen waar dansers en danseressen hunne kunst vertoonen; er is daar dikwijls veel schoons te zien. Aan de zoogenaamde Fantasia, door Arabische meisjes en Zigeunerinnen uitgevoerd, heeft de regeering een einde gemaakt, waarom? begrijp ik niet; er was niets in dat aanstoot kon geven; de bewegingen zijn zeer elegant en de buigingen van het slanke lichaam zijn bekoorlijk, maar verder kan

[p. 58]

men er alleen nog van zeggen, dat de dans te monotoon is en de toeschouwer er weldra genoeg van heeft.

Woest en wild, toonende den echten landaard, zijn de krijgsdansen der Albaneesen: slechts zelden gelukt het deze te zien te krijgen, de mannen uit de Zwarte Bergen zijn trotsch, zonen van den Adelaar noemen zij zich en de Frank, die hun dansen wil zien, is geen gewenschte gast in hun huis. Toch is het mij gelukt, onder geleide van een vertrouwde gids, door te dringen in hunne danslokalen waar zij zich, in hunne schitterende gewaden gehuld, vermaakten en hunne vaderlandsche liederen zongen; zij rieken naar wraak en bloed!

Veel gastvrijer en voorkomender zijn in deze de Perzen, die hier in zeer grooten getale samenwonen in het hartje van Stamboul. Bij hunne feesten mogen dansen niet ontbreken, maar hunne dansen hebben veel van clowns, die uit een paardenspel zijn weggeloopen en de eieren en zwaarddansen van de jeugdige vrouwen, die we te zien kregen, lieten ook veel te wenschen over, tenminste konden bij lange na de vergelijking niet doorstaan van wat ik te Shiras en eenige andere steden in het rijk van den Shah kon aanschouwen. Nu zijn verreweg het meerendeel van die Perzen hier geboren en zijn misschien met hunne vaderlandsche zeden ook de dansen eenigzins verbasterd.

Zonder kwestie moeten zij, die de Turksche hoofdstad tot hunne woonplaats kiezen zich op het gebied van theaters en wat dies meer zij, leeren te spenen, maar des te grooter is dan ook het genot als men een enkele keer iets uitstekends te zien krijgt. Het geheele leven in den Orient is eentoonig en leidt, zonder dat men er zelf veel van bemerkt, tot een stille berusting. En als dan de dagbladen komen uit het vaderland met het allernieuwste nieuws wat tooneel en muziek betreft, kolommen vol, dan volgt er wel eens diepe zucht, hè hoe heerlijk! Maar dan denkt men ook: ‘wat heden niet is kan komen’; misschien bukra! Dit bukra is een Arabisch woord wat tegelijker tijd beteekent: morgen, over een maand, over een jaar!

AC.

Konstantinopel, Mei 1906.