De Hollandsche Lelie. Jaargang 20

Boekbeschouwing.

De Voorbijgangers. Een roman van Koloniale Hollanders, door Maurits Wagenvoort. (uitgever H.J.W. Becht - Amsterdam).

De altijd nog al lijvig-uitvallende romans van Maurits Wagenvoort, ook De Voorbijgangers bestaat weer uit twéé dikke deelen, schrikken me altijd een beetje af, omdat ik

[p. 38]

de belangrijkheid en boeiendheid van den inhoud niet geëvenredigd vind aan den omvang van het breed-opgezette en breed-uitgesponnen verhaal. Je krijgt zoo den indruk, dat het geheel veel te weinig beduidend is om er zóóveel woorden aan te verspillen; de auteur begint met zoo'n diepzinnigen omhaal, en 't draait uit op zoovéél oppervlakkigheid.

Zoo ook met: De Voorbijgangers. De titel, ‘een roman van Koloniale Hollanders,’ heeft voor elkeen, die wat afweet en zag van Hollanders in het buitenland, iets aantrekkelijks.

En, in tegenstelling met vroeger werk van Wagenvoort, dat mij hinderde door de gewilde, onmogelijke taal waarin het was geschreven, kenmerkt zich De Voorbijgangers door gezond en vlot Hollandsch, 'n gelukkige terugkeer dus tot goeden smaak!

Ziedaar twee redenen, die mij aantrokken tot de jongste pennevrucht des heeren Wagenvoort. Maar, ik moet er al dadelijk bijvoegen, nà kennismaking ermee werd ik teleurgesteld. Want het is weer, zooals met zijn andere romans, hij geeft zoo weinig wat hij belóóft, dan zijn optreden doet verwachten. Daar is de inleiding, ‘De Deur’ noemt hijzelf het:

Voor dat de lezer het huis van dit boek binnengaat, houdt de schrijver hem een oogenblik aan: hij koestert den buitensporigen wensch althans ditmaal begrepen te worden.

...‘De bewering, dat de kunst, egoïstisch, “enkel” zichzelf mag dienen, verliest dagelijks iets van de overtuiging, waarmee zij vroeger werd verdedigd. Onverschillig of hij door de gildebroeders als meester werd erkend, of buiten gesloten, heeft de schrijver steeds de opvatting gehandhaafd, dat de kunst dienstbaar behoort te zijn aan een idée. Men spreekt met geringschatting over romans en tooneelstukken met een strekking: hij hoort dat aan, gaat zijn weg, en verricht zijn werk.’

En daarop volgt een uiteenzetting van de bepaalde ‘strekking’ gelegd in De Voorbijgangers, ‘roman van koloniale Hollanders’; namelijk om belangstelling te wekken in het Moederland voor de Hollandsche kolonie in Smyrna. Volgens hem, Wagenvoort, verdient die kolonie de belangstelling der Nederlandsche Regeering, en is het plicht van het Moederland om zich de verwaarloosde belangen der Hollanders in Smyrna met ijver aan te trekken! - ‘Ziehier’ -, aldus eindigt ‘De Deur’, - ‘de strekking van dit boek, door den schrijver luide verkondigd.’

Men ziet het, Wagenvoort is, ondanks zijn bereisdheid, de pur-sang Hollander gebleven, die er, wat geaffecteerd, trotsch op doet, dat hij zich Hollander voelt en Hollander wil zijn! Ik laat die hebbelijkheid dáár. Ze doet mij een beetje gewild aan, zoo, alsof hij, uit vrees van te zullen worden uitgelachen, maar begint met vóóraf een hooge borst te zetten van ‘Raak me niet aan!’ Dat is een bekende manier van sommige menschen, om iets, dat ze in zich-zelf een zwak punt weten, voor ruwe aanraking te behoeden, door zich aan te stellen alsof ze juist vreeselijk blij en gelukkig zijn met dat bewuste iets, dat hen eigenlijk in stilte hindert, en waarvan ze vreezen dat anderen dit zouden raden of vermoeden!

Het komt er wat ‘de strekking’ van den Hollandschgezinden schrijver betreft slechts op aan, of het hem gelukt is zijn doel te bereiken, en de belangstelling te wekken, waarop, volgens hem, de Hollandsche kolonie in Smyrna recht heeft. En, ondanks die wat snorkende inleiding, die zooveel belooft, is van zóó iets geen sprake! Zijn tendenz zit er maar dunnetjes opgeplakt, en zijn heele roman komt neer op een onbeduidend verhaaltje, van menschen waaraan niets wezenlijk-Hollandsch meer over is, ook niet naar hun afkomst, en wier omstandigheden zoo weinig typisch zijn, dat ze konden plaats vinden in èlke àndere stad dan Smyrna! Zoodat het veelbelovende willen strijden voor zijn ‘idee’, waarvan ‘De Deur’ gewaagt, ten slotte neerkomt op 'n vermoeiend den Hollanders in het moederland honig om den mond smeren, door hun te vertellen dat hun hedendaagsche achteruitgang en lamlendigheid eigenlijk allerminst eigen schuld is, maar dat ze nog precies even stoer en van even hardnekkige energie zijn, als in vroegere eeuwen, redenen waarom men hen in het buitenland hoogacht, en er trotsch op is Hollander te zijn!

Met zoo'n strooplikkerijtje zal de schrijver wel hier en daar succes hebben bij achter den eigen kachel gemoedelijk oudwordende, ingevleeschte Hollanders! Maar iemand die zich, blijkens de boven aangehaalde ‘Deur’, de pretensie geeft van iets ernstigs te willen, moest zich toch eigenlijk schamen voor zulke dik-opgelegde vleitaal, als de bewering dat De Hollanders het verstandigste, het stoerste, het waarlijk beschaafdste volk zijn van de aarde, het winnend in de vergelijking van het geheel van zijn staatsleven met dat van elk ander volk. - Of elders, nog krasser:

[p. 39]

‘Hij vond de Hollanders van heden nog dezelfde ondernemende, volhardende, moedige Hollanders van vroeger’. - En: ‘Wáár vindt gij in de wereld een volksbestaan van zooveel weerstandsvermogen als het onze? Wáár meer vlijtigen arbeid, wáár een ernstiger streven om het eigen goede te vermeerderen met dat wat elders goed is? Hebben de Engelschen meer durf, wij hebben meer vasthoudendheid; hebben de Franschen meer geest, wij hebben meer gezond verstand; hebben de Duitschers meer geleerdheid, wij hebben meer vrijheid’.

Met zulke aanhalingen, die zonder twijfel weldadig zullen aandoen het gemoed van elk met zichzelf ingenomen, op z'n sloffen voortseulenden Hollandschen kruidenier, (ik bedoel hiermede niet den vakman als zoodanig, maar omschrijf met dit woord gansch onze natie als gehéél), zou ik nog lang kunnen voortgaan. Immers het is dáárin, dat Maurits Wagenvoort zijn kracht zoekt, om 'n belangstelling te wekken in het Moederland voor zijn werk, welke de schildering der Hollandsche kolonie en Smyrna opzichzelf zeker niet vermag te weeg te brengen. Want er is niets Hollandsch aan die verzameling vergriekste en verengelschte en verfranschte en tot ‘Smyrnioten’ geworden tamelijkonbeduidende mannen en vrouwen, en evenmin is er iets in hun doen, in hun optreden, in hun levenswijze, dat rechtmatigt de belangstelling, het geld, dat Maurits Wagenvoort voor hen eischt. De Bie, van Delder, Floris Verkerk zelf, de held van den roman, die de vertolker is van des schrijvers edele gevoelens voor Holland, zij zijn alle drie van die noodlottige zwervelingen, om de een of andere reden niet in staat in hun eigen land een positie in te nemen, en daardoor in het buitenland een dubbelzinnige rol spelend, welke men overal in alle groote plaatsen ter wereld kan aantreffen, en die zich bevinden zoowel onder de Engelschen, Franschen en Duitschers, als onder de Hollanders! En deze, in het leven mislukte drie, De Bie, van Delder, Verkerk, zijn toch met dat al de éénige drie wezenlijke, onvervalschte Hollanders, waarvoor de aandacht kan worden gevraagd. Want noch de kooplui die groote zaken doen: De Oude en Zoonen, Dekama-Dietz, noch de onmogelijk-gedachte figuur van den fransch-hollandschen ‘Comte Torgau’ kunnen ook maar eenigszins aanspraak maken op belangstelling uit een ‘Vaderland’, waarmee ze niets gemeen hebben, ook niet meer de spraak, daar allen Fransch of Engelsch brabbelen. Het is toch wel een beetje dwaas te willen beweren, dat wij finantieele verplichtingen zouden hebben aan een kolonie, waarvan de leden eeuwen-geleden eens 'n vader of 'n moeder hebben gehad, die kwam uit Holland, of zaken deed met Amsterdam! Want die verre verwantschap met een langafgedaan verleden is het éénige, wat de Hollandsche kolonie in Smyrna voor den hedendaagschen Hollander belangrijk maakt. En de oude banden zijn zóó los geworden, zijn misschien altijd zoo weinig vast geweest, dat er blijkbaar niets typisch meer te vinden is aan die ‘Smyrniootsche’ maatschappij, waarvan Wagenvoort ons zoo graag zou willen doen gelooven, dat zij nog wonder veel Hollandsche allures en overblijfselen heeft. Immers in gansch zijn matte beschrijving van die samenleving ginds, is niets kenmerkends, niets dat de menschen daar een bijzonder cachet geeft, hen maakt tot afstammelingen van een bepaald volk. Het is het gewone zoodje, dat je overal vindt in dergelijke steden, gedeeltelijk menschen met 'n luchtje aan hun verleden, gedeeltelijk kooplui, gedwongen door hun handel daar te wonen, en een paar tijdelijk-vertoevenden, jongelui, reizigers, 'n officieel-aangesteld persoon, 'n consul, of iets dergelijks. Die menschen, voor een groot deel bereisde, door het leven heen en weer gegooide lui, hebben niets kenmerkends meer, dat hen stempelt tot één volksgeheel! Ze zijn verengelscht en verfranscht, en hebben die algemééne kenteekenen, aangevuld met het eigenaardige der levenswijze van de stad, het volk, in wier midden ze zich op dat oogenblik bevinden. In Singapore of in Deli zullen ze zich het Engelsche leven meer eigen maken, en op Batavia het Hollandsche. In Suriname gewennen ze zich gewillig aan het Europeesche in kleeding en gewoonten van de samenleving dáár. En in Smyrna voegen ze zich naar ‘Smyrniootsche’ gebruiken. Van daar dat de ‘koloniale roman’ van Wagenvoort uit dat oogpunt, ‘een roman van koloniale Hollanders,’ gansch en al is mislukt. Er is niets Hollandsch aan die menschen dan de, volgens zijn eigen meedeeling, niet eens wezenlijk bestaande namen, waarmede hij hen heeft opgesierd. Had hij, in plaats van die pronkerige ‘Deur’ te voegen bij zijn vaderlandslievende ‘tendenz,’ zich eenvoudig bepaald tot een roman spelend in Smyrna, zonder méér, de waarde van zijn

[p. 40]

werk zou er reëeler door zijn geworden. Als romannetje laat zich die geschiedenis van onder-elkaar-babbelende en kwaadsprekende menschen, die, door het eng-begrensde van hun afgezonderd kringetje in een ver-weg-stad als Smyrna, gansch en al zijn aangewezen op elkaar en op de conversatie-stof geleverd door elkaars gebreken en diners en toiletten, nog zoo slecht niet lezen. Er is wel gang in het verhaal, dat je alleen maar stoort door de vervelende neiging van den auteur om Fransche zinnetjes ten beste te geven, en te pronken met Engelsche woordjes tusschen z'n Hollandsch in. Toch blijft het werk, dat zich nooit verheft boven het middelmatige. Het is zoo weinig doorvoeld, het laatje zoo leeg uitgaan. Ik dacht bij dien zoo veelbelovenden titel: ‘Een roman van koloniale Hollanders’, aan hetgeen Couperus, na 'n toch maar zoo kort verblijf in Indië, heeft weten te maken van zijn Stille Kracht. Die menschen leven! Je ziet hen in hun onderling zoo en niet anders kunnen zijn; in die ver-af Indische samenleving! Je begrijpt hoe die vrouw daar, in die stille gedachten-vereenzaming, verfijnd-zinnelijk-aangelegd, beïnvloed nog door een op de zinnen werkend klimaat, niet anders worden kon ten slotte dan zóó. - Tegenover een zoo, in-enkele-maanden tijds, in zich weten op te nemen het kenmerkende van een samenleving, staat het ‘Smyrniootsche’ kringetje van Wagenvoort als een flauwe, wazige teekening, die nergens treft door scherpe belijning van karakters of toestanden. 't Geflirt van Hugh De Oude met freule van Torgau, en 't platte minnarijtje van De Bie met mevrouw Hicks, en de weinig-zeggende ontknooping daarvan, tot zelfs de zelfmoord van freule van Torgau, al die zich tot een pakkenden roman leenende bijzonderheden zijn uitgewerkt met een gebrek aan gloed, aan veelzijdigheid, aan levendige schildering, die eigenschappen juist, die in een roman van dit genre zoo noodig, zoo op zijn plaats zouden zijn! Over het geheel is Wagenvoort veel meer in zijn element wanneer hij weemoedige, innige stemmingen teekent, dan wanneer hij het mondaine leven met gesprekken en flirtations en diners gaat beschrijven. Zijn opzet dan is goed, zijn toon los en levendig, van den man die wat gezien en méébeleefd heeft in dit opzicht; maar zijn kracht, om wat hij begon tot een goed einde te brengen, laat hem in den steek. Hij verwatert weldra, zijn discoursen loopen dood, zijn personen weten niet meer wat ze moeten doen of zeggen; 't grootsch opzet stort in één tot een prullig niets. - Daarentegen is een bladzijde, als die in deel I, 189, een genoegen om te lezen, omdat je dan levendig vóór je ziet het beeld van stemmend verval, dat de schrijver oproept, waar hij Floris Verkerk laat bezoeken de overblijfselen van het Hollandsche Kerkhof:

‘Een koele herfstwind deed de treurwilgen, wier gebladert over de bemoste grafsteenen afdroop, de oranjeboomen wier rijpe vruchten als groote gouden druppels kleurden in het donkere loof, sidderen. Het weemoedige licht van een ondergaande zon in een onbewolkt blauwen hemel, reeds doorbleekt van den avond, wierp zijn laatsten weerschijn door de nog dichte boomen, welke, aan alle zijden beschermd door gebouwen, weinig geleden hadden, maar toch reeds hunne vergeelde bladeren over de grafsteenen en tomben uitwarrelden...

- En wederom hier was 't hem goed Hollander te zijn: dit kerkhofje was als een mooie bladzijde der geschiedenis van zijn volk. Het was er stil, vreedzaam, vol herinneringen aan zelfbewuste kooplieden, moedige zeevaarders, ondernemende avonturiers, die in dit verre Grieksche land, en zelfs in den dood nog, een stukje van het Hollandsche vaderland, van het Hollandsche leven hadden gebracht.’

ANNA DE SAVORNIN LOHMAN.