De Hollandsche Lelie. Jaargang 19

Boekbeschouwing.

Van de zelfkant der Samenleving door G. van Hulzen (Uitgever Johan Pieterse - Rotterdam).

Van Hulzen behoort tot die schrijvers, die bij voorkeur zich bezighouden met hetgeen op de straat en in de achterbuurten voorvalt en beleefd wordt. In dit opzicht offert hij rijkelijk aan de hedendaagsche mode, die meebrengt zich bij voorkeur gevoelvol te toonen waar het geldt de allerlaagste volksklasse, met voorbijzien van de nooden en behoeften van die talrijke slachtoffers der maatschappij, die men geenzins kan rekenen tot den ‘Zelfkant der Samenleving’, maar die het, juist dáárom, nog te harder daarin hebben te verantwoorden!

Maar, dit daargelaten, - daargelaten het uit den aard der zaak weinig-aantrekkelijke van zijn onderwerp, kan men niet anders dan bewonderen de wijze wáárop hij zijn moeilijk gegeven heeft uitgewerkt. Dat gegeven, de geschiedenis van een moordenaar, een bruut-mensch, die zijn verliederlijkte vrouw in een half-dronken bui doodslaat, is ontleed in niet minder dan 275 bladzijden! ‘Geschiedenis’ is misschien ook een veel te véélbelovend woord voor den gewonen lezer, want er is van ‘geschiedenis’ en ‘knoop’ niet veel sprake! In het begin zijn wij getuige van den moord. Hoe het zóó ver komt, is uitstekend uitgebeeld. Het niet genoeg verdienen van den man, het sarren, hem niets willen geven van de dronken, zich zelve verkoopende vrouw, zijn daardoor opgezweept worden tot drift, dan zijn thuiskomst, haar dronken-vindend, en zijn haar in woede doodslaan, haast zonder 't zelf te weten, heel dit dierlijke, realistische tooneel is van 't geheele boek het méést levende en pakkende gedeelte, in zijn naakte wreedheid van schildering. Alles wat er dan verder volgt is beschrijving en ontleding van karakter en toestanden, fijn uitgesponnen, maar droog, dor en vermoeiend, zonder handeling en samenhang. 't Proces, 't verhoor, 't vervoer naar de gevangenis en 't verblijf dáár, dat maakt den verderen inhoud uit van het lijvige boek! En ik durf daarom gerust voorspellen dat maar heel weinig menschen het zullen lezen voor hun genoegen. Er waait u tegen een geest van troosteloosheid, en van verzet tegen de wereldorde die zulke toestanden schept, waardoor gij het boek met weerzin, met een hunkeren om door al die narigheid héén te komen, leest, en u soms afvraagt hoe het mogelijk is dat de auteur zelf den moed behield een zóó weinig-sympathiek onderwerp zóó uitvoerig te behandelen. - Maar, wie leest om kunst-genot, om te genieten van stijl en ziels-analyse, die krijgt van Hulzen lief in zijn boek, dat is een juweel van realisme in den goeden zin, schel uitblinkend onder de vele nagemaakte edelsteenen (?) aan de

[p. 324]

kroon onzer hedendaagsche realistische literatuur!

Want in de éérste plaats bezondigt van Hulzen zich nergens aan het inlasschen van die dubbelzinnige schauwe praat, waartoe het beschrijven van zulke toestanden zoo licht leidt bij zijn collega's, en waardoor zij hun werk verlagen tot koopwaar voor een op vuile toespelingen en onnoembaarheid belustpubliek. Van Hulzen is ruw en plat in zijn voorstellingen, maar nergens stuitend. En een ander kenmerkend iets is zijn stijl, die nergens ‘nadoet’ een ‘school’ of een ‘richting’. Hij is in zijn dóór en dóór-moderne-auteur-zijn toch zich-zelf, een eigen ik, wiens werk een heel eigenaardig cachet draagt. Dáárdoor bepaalt hij zich ook niet alleen tot het photographeeren van uiterlijke bijzonderheden en toestanden, maar hij paart daaraan een nauwkeurig analyseeren van den innerlijken mensch. Wat ik hiermede zeggen wil illustreert zich het best door dat gedeelte van het boek, waar de moordenaar gevangen zit, en de vertrouwde wordt van den gevangenisbewaarder, die aan hèm biecht zijn eigen onvrijwilligen doodslag. Hier is de foltering van het geweten, en dat eigenaardige gevoel dat de ééne misdadiger drijft den anderen tot deelgenoot te maken van zijn geheim, met zeer fijn ontledingsvermogen uitgewerkt. De lezer-zelf ziet en voelt die angst vóór zich, leeft met den bewaarder mede. En dit is het geheim van van Hulzen's kunnen, dit vermogen uit te beelden een mensch uit het het volk, in zijn geheele wezen; niet alleen naar de uiterlijke dingen, maar héélemaal, zoo als hij is. Dáárdoor is ‘Pier’, de moordenaar, ook in het minst niet geidealiseerd! Wij zien hem in al zijn dierlijkheid en ruwheid vóór ons. Hij wekt medelijden, maar hij is nergens gepromoveerd tot ‘held’. Hij is een slachtoffer van de omstandigheden van het leven, maar van Hulzen heeft hem niet geidealiseerd tot den miskenden ‘man uit het volk’, die eigenlijk beter is dan zij die hem moeten oordeelen en veroordeelen! Dit soort van gemakkelijk bewijs voeren in een roman vóór het socialisme tegen de maatschappij, heeft van Hulzen gelukkig beneden zich geacht! Hij laat ons zijn type zien, zonder eraan vast te knoopen een soort verwijt, dat hij beter zou geweest zijn in andere omstandigheden! Die omstandigheden zelf, vóór den moord, zijn in uitstekende bladzijden geschilderd: ‘Bij 't vele licht, dat langs de grauwe besieperde slopmuren in de zolder-lage benauwde kamerruimte neerglimpte als een schuwe belichting van veel geheimenis, zag Pier zijn zeuge, mol-dikke vrouw met haar trage, drukte makende werkhanden drabbig bezig aan 't opredderen van de huisboel.

Het kroeggeschimp van gisteravond stond weer rel voor zijn oogen, en hij voelde een nijdige lust al wat ze hem hadden verweten haar onverzeerd om de ooren te flappen. Maar gelijk begreep-ie dat, met geen cent in de mars, 't niet verstandig zou zijn, ten minste als-ie van haar wat los wou maken. Van uit de donkergore bedstee, waar de lakens lagen saamgewoeld tot een sliert, een mierige hoop, bleef hij nu stroef kijken, met harde, wat spottende oogen, naar 't stommelend druk gesmijt van zijn vrouw, die het keukengerei hardhandig aanvatte, het rinkelend op de planken in de kast neerzette. De benauwenis van de kleine ruimte sloeg tegen hem op, wrong hem naar de keel. Toch voelde hij weinig lust 't bed uit te komen, zijn lang, verslapte lichaam, nog te moeierig van gisteravond.’ (blz. 24 en 25).

Heel de troostelooze ellende van dit slopbestaan is hiermee gezegd. En als de moord is geschied, voelt ‘Pier’ méér bevrijding omdat hij van het ‘wijf’ af is, dan ook maar eenig berouw! Héél mooi-ook is zijn doen tegen de rechters ontleed, zijn tegen hen jokken, zijn wrok van uitgestootene, die begrijpt hoe deze, 't goed-hebbende ‘meneeren’ nóóit zullen kunnen návoelen zijn levensgeschiedenis en dáárdoor veroorzaakt misdrijf. 't Zwakste gedeelte in de karakter-ontleding van ‘Pier’, (waaruit het boek eigenlijk bestáát), komt mij voor te zijn zijn verblijf in de gevangenis, waar hij ééndeels nooit eenig berouw voelt, dus dierlijk afstompt, en anderdeels met zijn bewaarder helderder en vernuftiger redeneert, dan wij 't hem vroeger zagen doen, of geschiedt ná zijn ontslag uit de gevangenis! En zwak óók vind ik 't gemis aan teekening van het heengaan uit de gevangenis! Na de vele bladzijden waarin wij van niets anders hoorden, dan van de vriendschap tusschen ‘Pier’ en den bewaarder, waarin het samenleven van deze twee eigenlijk uitmaakt ‘het’ boek, ‘het’ verhaal, was de schrijver het aan zichzelf verplicht geweest ons iets te laten bijwonen van het heengaan van ‘Pier’ van dien bewaarder: van den man die tien jaar lang zijn éénig gezelschap was geweest! Dat hij zich hiervan afmaakt, van de ontleding der innerlijke gewaarwordingen van ‘Pier’ bij deze gelegenheid geheel afziet, maakt den indruk van

[p. 325]

gebrek aan vóórstellingsvermogen, of, wat waarschijnlijk dichter bij de waarheid is, van slordigheid in de uitwerking der details!

Wat wil van Hulzen met dezen zéér uitgebreiden roman, waarop nog een ander, die erbij behoort, volgt?

De lezer heeft geen recht dit te vragen m.i., omdat nergens geschreven staat, dat elk auteur een bedoeling of tendenz behoeft te hebben met zijn werk! 't Is veel te veel de fout van het publiek daarnaar te zoeken, en niet aan 't bestaan van zoo iets te twijfelen! En daarom is het jammer dat van Hulzen goed vond, in een voorwoord, uit te leggen dat hij inderdaad iets wil, iets bedoelt met zijn werk, en bereid is dat te verklaren en uit te leggen als een machinerie!

Hoor maar: ‘Als eerste boek uit een reeks, waarin plastisch-reëel zullen worden beschreven de uiterste kanten onzer samenleving verschijnt hier: De man uit de slop... Het hierop aansluitend werk: Maria van Dalen, reeds ter perse, geldt als volgverhaal, al zijn beiden afzonderlijk te lezen. Eerst later beginnen de vertakkingen van de cyclus die niet naar een vooraf-bepaalde vaste opzet, maar naar gelang 't experiment 't brengt het aanzijn krijgen. Het is mij minder te doen één familie- of personenreeks te teekenen, dan wel om onze levensverhouding in enkele personen samen te trekken. Geen wortelschietingen dus maar de stammen op zichzelf en naast elkaar, die de takken, wortels ineentwijgen, en hetzelfde levenssap inzuigen. Opzettelijk worden niet veel personen ingevoerd, een vergemakkelijking voor den lezer, die geen tal van namen krijgt te onthouden, gewoonlijk achter de hoofdfiguur verdwijnend. Toch kan 't gebeuren, dat personen maar vluchtig aangestipt als: de advokaat, het meisje waarvan niemand weet hoe zij leeft, de gevangenbewaarder, enz. in een volgend werk wederkeeren, een meer zelfstandige plaats innemen; in dat geval worden ze opnieuw geteekend, waardoor elk boek, tenzij een vervolgdeel, een schakel blijft, die kan worden uitgenomen of ingezet, zooals ook elk mensch, hoewel in samenhang levend, afzonderlijk staat in eigen bewegen. Het citaat hierboven vermeld, (dit luidt: “Les sociétés ont les criminels qu'elles méritent.;” Noot van A. de S.L.) geeft áán de richting waarin de rauwe zelfkant van ons hedendaagsch samenleven zal worden verbeeld, strekking en gevolgtrekking aan anderen overlatend.’

Nietwaar, is het niet alsof van Hulzen hier uiteenzet een machinerie, in plaats van zijn boek eenvoudig als kunstwerk de wereld in te zenden? Erger nog, hij vijzelt het op, preekt het aan, zet er de voordeelen van uiteen, ten behoeve der lezers, als een koopman die met marktgeschreeuw zijn eigen waar aanbeveelt... Is het niet jammer dat iemand die kan schrijven, die talent heeft, zichzelf weggooit met zoo'n prospectus-achtig voorwoord? - Als de uitgever - zooals tegenwoordig bij uitgevers meer en meer gewoonte wordt, jammer-genoeg, - in het boek een dergelijk soort van aanbeveling had neergelegd, dan reeds ware dit op zichzelf af te keuren, in een werk dat zoo beslist aanspraak maakt te zijn geïnspireerd door kunstdrang! Want, kom eens vertellen dat dit soort auteurs als van Hulzen en de zijnen ‘om den broode’ offeren aan hun eerlijke kunstrichting! Wees ervan overtuigd dat zij daarover in de felste verontwaardiging zullen geraken, U bij hoog en laag zullen betuigen, dat zij liever droog-brood of in 't geheel niet zouden willen eten, dan te kort te doen aan hun ‘hooge kunstopvatting’. - Maar wat is dergelijke koopmanspraat van: ‘Opzettelijk worden niet veel personen ingevoerd, een vergemakkelijking voor den lezer,’... etc, dan anders, dan een het eigen-werk aanprijzen en aanlokkelijk maken, niet om de kunst, maar om 't gemak van den gewonen lezer, die niet veel namen kan onthouden. Grooter bewijs van broodschrijverij kan men zichzelf moeilijk uitreiken, dan door zijn boek in te leiden, liever gezegd, aangenaam te maken, met beloften van ‘'t Leest zich gemakkelijk; een goed geheugen heb je er niet voor noodig’. Of elders:, ‘De personen uit dit boek gebruik ik misschien óók nog in een volgend verhaal. Maar je kunt dat daarom gerust koopen. Want, je krijgt eerlijk wáár voor je geld! Ik schilder de personen, gebruikt in dit boek of niet, allemaal op nieuw ten voeten uit!’

Met dat jammerlijk zich zelf naar beneden halende voorwoord, bederft van Hulzen 't wezenlijk mooie van zijn boek. De gewoonte aldus zichzelf te expliceeren komt erin. Emants deed het in Inwijding, met een páár woorden, Querido expliceerde zijn Levensgang op vermoeiend-langdradige wijze. Van Hulzen gaat veel verder, en expliceert niet alleen, maar belooft: ‘Je kunt mijn boeken afzonderlijk lezen en te zamen; dit staat er in; dat staat er niet in; je krijgt in elk geval wáár naar je geld.’ - etc., etc.!

Als men bij zulke tijdverschijnselen stil staat, krijgt men recht het begrip hoe ge-

[p. 326]

dégenereerd alles is geworden op het punt literatuur! Diezelfde auteurs, die het hardst schreeuwen over kunst, over 't hooghouden daarvan, enz., hebben het minst van allen begrip van 't geen achting voor eigen-ik gegebiedt, op het punt van hun werk. - Van Hulzen schrijft een boek dat goed is, dat getuigenis aflegt van zijn werkelijke beteekenis als artist; maar in plaats van te begrijpen dat het boek als zóodanig van en vóór zichzelf moet en zal getuigen, gaat hij vierkant vóórin staan, en zet plomp en smakeloos de bedoeling en de waarde en de strekking ervan uitéén, en doorspekt dat alles met voor de lezers verlokkende beloften om hun het koopen smakelijk te maken! Wat die beloften als zoodanig betreft, 't doet mij denken aan een zwakke poging van navolgen van Zola's Rougon-Macquart (die toch onnavolgbaar is in zijn genie); en op het punt van de personen, die hij in volgende boeken ‘opnieuw zal invoeren,’ maar dan òòk ‘op nieuw’ belooft te zullen schilderen, dacht ik aan Les Vierges-fortes van Marcel Prévost die in Lea opnieuw heeft geschilderd de personen uit het eerste deel: Fréderique. Dáárdoor heeft hij 't er niet beter op gemaakt, maar minder. In hoeverre van Hulzen slagen zal in zijn pogen, vervolgwerk te leveren dat zich ook afzonderlijk laat lezen, moet de tijd leeren! In elk geval is het eerste boek van de beloofde reeks: Van den Zelfkant der samenleving, (De man uit de slop,) zonder twijfel een mooi brok moderne literatuur, voor hen die geen angst hebben kennis te maken met ruwe en troostelooze levenswerkelijkheid.

ANNA DE SAVORNIN LOHMAN.