De Hollandsche Lelie. Jaargang 18

Uit den ouden tijd.
door A.J. Servaas van Rooyen. Oud-Gemeente-archivaris. XXIX. ‘Toen de ‘Groote Heer’ nog een groot man was’.

‘Hier sal ic nu gaen beschrijven 't gene, dat zich desen somer in Turckijen ende daer ontrent heeft toegedragen.’ Alzoo schrijft Baudartius in zijne ‘Memorien’ van 1622.

Is het niet of die woorden eerst thans werden neergeschreven; en geven zij geen aanleiding om een 280 jaar in onze gedachten terug te gaan, en het Turkije van toen, met zijn ‘Grooten Heer’, als in een panorama, voor ons geestesoog voorbij te laten trekken?

Turkije was toen ter tijd een Groot Rijk, want de ‘Limiten, beginnende van de deelen van Dalmatien, die naest aen Italien sijn ghelegen, streckende zich uyt tot in Epirus, ende begrijpen gantsch Pelopenesus, ende Griecken-Landt, ende het grootste deel der Eylanden in het Oosten, werden gereeckent tot Constantinopolen toe op 1500 mijlen, ende werden wederom uytghestreckt van de Zee Eurinus in Asien, tot de uyterste deelen van Europen, ende loopen mede op 1500 mijlen door gantsch Asien tot de Riviere Nilus, ende strecken zich weer uyt door gansch Afrycken, uutgenomen weynich plaetsen die van de Spanjaerts en Portuggesen beset zijn, in sulcker voeghen, dat hij besitte teghenwoordigh het grootste deel des werelts, ende men ziet huyden ten daghe, onder haer ghebiedt treffelijcke koopsteden, als, in Europen, Constantinopolen, Capha ende Thessalonica. In Asien, Alepum, Damascus, Tripolis, ende Adena. In Afrycquen, Alcairum, Alexandrien.’

Alleenheerscher mocht de Groote Heer destijds wel heeten, in zooverre namelijk, dat de bewoners van zijn Rijk zich niet zijne onderzaten, maar zijne slaven noemen.

‘Niemandt van allen mach segghen, dat hij eygen heerschappije heeft over sijne goederen, veel min, dat hij meester is van sijn huys oft landt dat hij bewoont. Noch daer is niemant soo groot, oft machtich, dat hij (ick laet staen van sijne goederen zich zouden konnen eenighe vasticheyt inbeelden) dat hij ooc sijn leven self sich niet kan verseckeren, alleen zoo langhe het den Grooten Heer ghevalt. In sulcker voegen, dat de Turcken oock de lucht selve daer sij van leven haren Prince toeschrijven.’

[p. 531]

‘Groot ende machtigh’ zijn des Turkschen Rijks inkomsten. Voor bezitters van Turksch ‘papier’ om van te watertanden!

De Turksche Keizer heeft een Groot 's Heeren inkomen, namelijk jaarlijks omstreeks honderd tonnen gouds uit zijn ‘ordinarische middelen.’

Jaar in jaar uit houdt hij 80.000 paarden in het veld, ‘welcke hij in Europen sent’, nochtans deert hem dit niet, en geschiedt dit met weinig schade voor zijn schatten, ‘want de Othomannen, als zij eerst dit Rijck hadden ingenomen, hebben allen Adel, ende die eenige possessie hadden, verdreven, hebben hare goederen den soldaten uutghedeeldt in plaets van soldye, ende hierdoor koemt het, dat als noch de krijghslieden niet op haer gagie leven, maer op eenighe inkominghen van Landeryen, die haer mits sulcke conditie ghegunt worden, dat nae de mate ende grootheyt van hare portie sy seker ghetal van peerden jaerlicks moeten uijtleveren ende onderhouden, welcke vechtende Pachters sy ghemeynelijck Spacchi oft Timarros noemen, ende is de opinie dat sy jaerlicks wel konnen trecken 1500 tonnen gouds uut de vruchten ende ghewas van haer Turcsche Ryck. Behalven dese 150000 Timarioten heeft de Keyser noch 15000 Ruyters van Porta, dat is het Keyserlicke Hof, welcke uyt zijn schat-kamer (die zij Casne noemen) hare gagien ontfanghen, nae dat hare vromicheyt, oft veel meer, gunste vereyscht, die zij door gediensticheyt ende giften soecken te ondercruypen ende hebben voor wapenen, een kleine spies, gheweer, schildt, ende eenige mede Boghen. Tot hare defensie ghebruycken sy alleenelyck (ende dat maer sommige) lichte schilden; eenighe draghen oock van voren lichte Wapenen.’

Nog een andere soort ruiterij is in dienst van den Sultan, maar merkwaardiger zijn de Janitsaren, en hunne opleiding tot dit ambt.

Zij zijn van Christenouders geboren. Door officiers van den Grooten Heer wordt alle drie jaar een keus gedaan van kinderen uit de Christenbevolking; inzonderheid uit hen die uit Europa komen. Men noemt ze daarom Rum, afgeleid van het woord Romeinen.

Na door den Aga gevisiteerd en ingeschreven te zijn, worden zij meerendeels naar Klein-Azië gezonden. Als de oefeningen zijn afgeloopen, en de opleiding tot Janitsar is voltooid, dan keeren zij naar Konstantinopel terug. ‘De fraeyste van lichaem, en geestichste van wezen, werden in de Camer des Keysers tot synen dienst gebruyckt.’

Op den leeftijd van 22 jaar, na de taal en de Turksche zeden te hebben aangeleerd, en gedwongen of vrijwillig Mahomedaan te zijn geworden, - zij, welke dien godsdienst, niet aannemen worden in ijzeren ketenen geklonken, en moeten op de galeien of op het veld als slaven werken, - treden zij in krijgsdienst, en daar zij hoogst bruikbaar en vertrouwbaar zijn genieten zij ook veel voorrechten. Zij klimmen dan ook dikwerf op tot hooge waardigheden.

Van den grond in dit uitgestrekte gebied wordt weinig partij getrokken; ja, zelfs zouden de landen onbebouwd blijven, indien de Timarioten er niet hun gage uit moesten halen.

Versterkte steden hebben zij niet. Nemen zij die in, dan raseeren zij den boel; een en ander heeft het spreekwoord in de wereld geholpen: ‘Daer een Othomanisch Ruyter zijn voet gheset heeft, daer wast noyt gras ofte groen.’

De aangeboren traagheid, luiheid en vadsigheid van den Turk is ook oorzaak, dat zij naar geen geleerdheid, naar geen kunsten, noch naar vermeerdering van kennis, of het aanleeren van talen, trachten.

Het huis der Ottomannen houdt er alleen geslachtregisters op na, en het komt niet zelden voor, dat schaapherders of ossedrijvers de stamvaders zijn van machtige Heeren of uitmuntende Ridders.

Naast den Grooten Heer regeert de eerste Vizier. Door diens mond spreekt hij tot het volk, tot zijne onderdanen; hij gaat met niemand om, dat met ‘gesnedenen’, met zijn vrouwen en kinderen.

De opvoeding van den Sultan geschiedt in een klooster; niemand mag daar binnentreden, noch met hem spreken. Alles wordt schriftelijk behandeld.

De Turksche geestelijkheid telt vier ordens. Het hoofd staat zoo wat gelijk met den Paus der Roomsch Katholieken, en wordt ‘Muffte’ genoemd. In den grond van de zaak heeft hij meer te zeggen dan de Vizier. Bovendien wordt hij in hooge eer gehouden door Vorst en volk, en heeft zelfs stem in zake oorlog en vrede. Aan Joden hebben de Turken stierlijk het land; dezen worden door hen ‘als de vyleynste ende verachtste van alle menschen uytghespoghen.’

Curieus is de opmerking van Baudartius over het in groote waarde houden van papier door de Turken.

‘Ende is bij haer een groote misdaedt, Papier met voeten treden ende wanneer zij erghens yet op ter aerden zien legghen, sullen het devotelyke op nemen, ende in reten ende spleten harer huysen verbergen want zij seggen dat Gods naem daarop werd geschreven en houden voor seecker, dat als in den dagh des laetsten Oordeels Mahumet sal de ziele der Menschen roepen uut de plaetsen daer zij voor hare zonden straffe

[p. 532]

lijden, om met hem int paradijs haar te verlustigen, dat daer geen andere wegh sal open staen, om bij hem te komen, als een gloeyende ijseren Rooster, daer zij met naecte voeten sullen moeten overtreden, ende dat [zij] die in dit leven alhier veel heylighe diensten met dese papierkens ghedaen hebben de vergheldinghen der selver als dan sullen bekomen, want alle deze briefkens, die zij van het vertreden alhier [op aarde] beschermt hebben, sullen van alle plaetsen daer zij zijn gheweest, onvoorsiens komen voortvlieghen, ende haer (zich) onder de voeten legghen van de gene die den heeten Rooster moeten passeeren, zij zullen door der papieren coelheyt van het branden ende braden bevrijt worden.’

Toen de Turksche keizer nog in heileger was heeft hij een zeldzamen droom gedroomd. Hij droomde dan, dat voor hem stond een zeer schoone vrouw, wier gedaante hij goed in zijn geheugen opnam.

Des morgens werden de vermaardste kunstschilders uit zijn land opgeroepen, aan wie hij het beeld der schoone vrouw beschreef. De schilder, die het portret het meest nabijkomende schilderde, zou een vereering ontvangen.

De ‘constrycke’ meesters zetteden zich aan het werk, en een hunner was zoo gelukkig ‘om de gedaente der Joffer wel, ende na het leven (?) te treffen.’

De keizer liet nu het portret van zijn ‘gedroomde’ aan de Hovelingen zien, en loofde nu groote geschenken uit, indien de schoone onbekende in levenden lijve tot hem werd gebracht.

Elkeen ging haastig aan het zoeken, en het ging zooals het spreekwoord zegt: wie zoekt die vindt.

De schoone juffrouw werd voor hem gebracht, en hij riep utt:

‘Dese is de ghene die ick in mijn visioen ghezien hebbe’, en hij resolveerde terstond haar te trouwen, wat daarop geschiedde.

Zijne Majesteit heeft deze juffrouw dadelijk in zijn paleis in het bad gezonden, ‘ende denselvighen nacht beslapen.’

Sophia, zoo heette de jonkvrouw van haar voornaam, had den voorleden zomer, in een lusthof zijnde om zich te vermaken, ook in een droom gezien, dat de maan van veel blinkende sterren omgeven van den Hemel in haar boezem daalde, en dat zij die omhelsde en met een witten schoonen, met goud geborduurden, doek bedekte.

Dien droom had zij aan haar schoonvader verteld, want Sophia was getrouwd met Ebrahim Afendé.

Deze onverwachte trouwpartij komt eenigszins overeen met het huwelijk van ‘Hester ende Achasueros deses Turckschen Keysers vorsaet.’

In 't geheel had de Keizer vier getrouwde vrouwen, wat volgens de Mahomedaansche leer veroorloofd is. Bovendien mocht hij zooveel slavinnen onderhouden als hij wilde. De Profeet had negen getrouwde vrouwen, maar daar was hij Profeet voor. God had hem die vergund.

We hebben een korte schets gegeven van het Turksche rijk, en van de Turksche toestanden in het tijdperk, dat Mustapha I, als opvolger van zijn broeder Achmed, van den troon was gestooten, door de Janitsaren die Osman II op den troon plaatsten.

In 1622 werd Mustapha wederom tot den troon geroepen, na sedert ruim vier jaar in den kerker te hebben doorgebracht. Mustapha liet Osman ter dood brengen, doch een jaar later werd hij op nieuw afgezet en tegelijk gewurgd.