De Hollandsche Lelie. Jaargang 18

Marie von Ebner-Eschenbach
naar Dora Duncker
door Snowa.

De zon schijnt oogverblindend in de drukke straten van Weenen en verlicht haar schoone koepels en torens.

Wolkenloos strekt de hemel zich uit en aan de andere zijde van de Donau, die schittert in de zon, teekenen zich de zachte groenblauwe omtrekken der bergen af van het Weenerwoud.

Zooals steeds is het in de Kärnthnerstrasze het drukst; op de hoeken staan meisjes en vrouwen met groote witte hoofddoeken om en bieden rozen en viooltjes te koop aan.

Ook voor het groote huis op den hoek van de Spiegelgasse, dat zich met zijn ronde torens hoog en statig verheft, staan de verkoopsters, en men zou haar willen toeroepen: brengt allen uw geurige bloemen naar boven, naar haar, die evenals de zomer bloesems en bloemen laat bloeien, want in dat huis met dien toren woont de heldin der duitsche dichteressen, ons aller trots, Marie von Ebner-Eschenbach!

Als we de hooge trap bestijgen, komen we in de werkkamer van de dichteres, een ruim vertrek met drie vensters, waardoor de zon naar binnen schijnt. Het is een mooie rustige kamer, donker gemeubileerd en toch vol leven. Aan de wanden, voorzoover die niet met kasten vol kostbare boeken bedekt zijn, hangen portretten van beroemde mannen en vrouwen. Dicht bij het venster, dat uitzicht geeft op de voorhistorische graven en de drievuldigheidszuil, staat de schrijftafel der dichteres en daarnaast haar beroemde horlogeverzameling, een stukje geschiedenis!

We worden in onze beschouwing gestoord door een zachten tred, hooren een welluidende stem en een liefelijke vrouwengestalte staat voor ons, zooals wij ons haar voorstellen uit haar werken. Zoò en niet anders moest zij er uit zien, met dat lieve, knappe gelaat; zoò moest die mond spreken, wiens wijsheid, wiens mooie levensbeschouwingen, wiens sarcasme ons zoo dikwijls in verrukking hebben gebracht. Een zee van lieve en dierbare herinneringen komt plotseling bij ons boven als we die tengere, sierlijke gestalte van aangezicht tot aangezicht aanschouwen, met die rimpeltjes in het voorhoofd, het zwarte mutsje op het golvende, grijze haar en die blanke handen. Een leger van gestalten doemt voor ons op en doet het stille vertrek leven.

Onvergetelijke lievelings-gestalten: de kerngezonde, sterke Bozéna, Felix Habrecht, de vermakelijke dorpsschoolmeester en zijn arm gemeentekind Pavel Holub. De vroolijke gravin Muschi met haar Jockei-Jargon, de strijdlustige broeders vrijheeren van Gimperlein, Lotti, de horlogemaakster, in enkele trekken zoo uitmuntend geschetst, de arme leergierige schooljongen en zijn tragisch einde en vele, vele anderen meer. Steeds echter keeren onze gedachten terug naar de moeder van al deze kinderen.

Marie Ebner praat niet veel, maar uit ieder woord, dat zij zegt, spreekt goedheid, medegevoel en deelneming in alles en iedereen. Zij interesseert zich niet alleen voor kunst en literatuur, maar ook voor politiek. En als zij zoo redeneert, de 74 jarige, houdt ze plotseling stil bij het theater, bij het eenige theater dat voor Marie Ebner ooit heeft bestaan, en dat haar kinderjaren reeds verlicht heeft, bij het Weener Burgtheater.

‘Daaraan heb ik mijn aesthetische opvoeding te danken’, zegt zij innig en dan begint ze te vertellen van haar oude lievelingen, van Retlich, van Anschütz, van haar innige vriendschap met Louise Neumann, dochter uit het eerste huwelijk van Fichtner von

[p. 499]

Haizinger; deze is nu 86 jaar en gehuwd geweest met graaf Karl Schönfeld.

Verder verhaalt de dichteres ons van haar kinderjaren; hoe en onder welke omstandigheden zij de eerste blijvende indrukken ontving, die voor haar als mensch en als kunstenares van beteekenis werden.

Het bekende boek van Moritz Neckers ‘Marie von Ebner-Eschenbach volgens haar werken beschreven’ heeft nog het zijne er toe bijgedragen, om de waarde van hetgeen zij zelf vertelt te verhoogen.

Bij al deze herinneringen uit haar jeugd nemen de uren door haar in het Burgtheater doorleefd een voorname plaats in. Zoodra haar vader Graaf Franz Dubsky van het stamgoed Zaislawitz in Mähren met zijn familie gedurende de wintermaanden in Weenen kwam doorbrengen, was de eerste gedachte der jonge gravin: het Burgtheater. Reeds den volgenden dag zat zij met gloeiende wangen en verlangende blikken in de familieloge van het oude historische huis op den Michaëlerplatz en werd in verrukking gebracht door de werken van Schiller.

Onophoudelijk stelde zij zich voor hoe het haar te moede zou zijn als daar eens een stuk van haar gespeeld werd en haar gedachten en woorden ingang zouden vinden bij het publiek.

Intusschen schreef zij dikke boeken vol verzen; soms, zooals zij zelf vertelt, bij het gebrekkige licht van een kaars.

Haar moeder stierf bij haar geboorte en zoo kreeg zij tegelijk met haar halve zusters haar opvoeding van de derde vrouw van haar vader, een mooie, zeer talentvolle dame.

Deze zorgde er voor, dat de dichterlijke neigingen van Marie niet in het wild opgroeiden. Teneinde een juist oordeel over het talent van het jonge meisje te krijgen, wendde zij zich tot een harer vrienden, Franz Grillparzer, wien zij verzocht Marie's dichtproeven aan een beoordeeling te willen onderwerpen.

Het oorspronkelijke van dezen brief, waarin Grillparzer zijn oordeel uitspreekt over het talent van de jeugdige dichteres, dateert van het jaar 1847 en is door Marie Ebner ten geschenke gegeven aan het Grillparzerarchief te Weenen. Deze luidt als volgt:

Genadige Gravin!

Daar ik tot nog toe door ongesteldheid verhinderd ben geweest u te komen bezoeken, was ik van plan gisteren u mijn opwachting te komen maken, maar vond u tot mijn spijt niet thuis.

Daar ik morgen geen tijd heb, wil ik niet langer wachten, al is het dan ook schriftelijk, u mijn oordeel mede te deelen, over de gedichten van mejuffrouw uw dochter. Zij toonen onmiskenbare sporen van talent. Gevoel voor versmaat, vermogen om zich goed uit te drukken, een misschien reeds te rijpe ondervinding, doorzicht en een scherp oordeel in menig satirisch gedicht vormen een geheel, dat belangwekkend genoeg is om aangekweekt te worden. Wat nog ontbreekt is de rijpheid, die den dichter eerst tot kunstenaar stempelt. Jonge vrouwen zijn jonge mannen van gelijken leeftijd aan verstand en doorzicht meestal verscheidene jaren voor; maar iets ontbreekt haar, hetgeen wij door onze studie meestal wel bezitten, en dat is: orde in de gedachten, en dat ontbreekt in deze gedichten.

Tot zoover in haast. Wellicht is het mij vergund nog een en ander mondeling te bespreken.

Intusschen teek en ik mij met de meeste hoogachting

Grillparzer.

Verscheidene jaren later werd het oordeel van een anderen grooten dramaturg over Marie Ebner bekend.

In de nieuwe uitgave der geschriften van Otto Ludwig verscheen een kritiek over haar eerste tooneelstuk: ‘Maria Stuart in Schotland’, hetgeen in 1860 door Eduard Devrient te Karlsruhe werd opgevoerd.

Marie Ebner's groote voorliefde en hartstochtelijke bewondering voor de dramatische kunst heeft niet aan de verwachtingen voldaan. Behalve de ‘Maria Stuart in Schotland’ zijn slechts de volgende drama's van haar bekend: ‘Marie Roland’ (1867) hetgeen nooit is opgevoerd, ‘das Waldfräulein’ (1873) in den Weenerschouwburg gegeven, ‘die Veilchen’, hetgeen uit éen acte bestaat, ‘Doktor Ritter’ en ‘Ohne Liebe’.

Was Marie Ebner als aankomend meisje reeds van zeldzame vlijt en diepen ernst doordrongen, deze eigenschappen werden nog bekrachtigd en tot volmaking gebracht tijdens haar huwelijk, dat zij op haar achttienden verjaardag uit liefde sloot met haar neef, den rijksvrijheer Moritz von Ebner-Eschenbach, toentertijd kapitein van de genie.

Aan de zijde van dezen hoogst beschaafden, zeer ontwikkelden man ving voor de jonge

[p. 500]

dichteres een nieuw leertijdperk aan, dat haar opvoeding voltooide.

Zij had steeds een ruimen, helderen blik op de menschen en het leven met zijn dikwijls zoo moeilijke vraagstukken.

De weg naar roem is Marie Ebner niet gemakkelijk gemaakt. Het was een zware strijd en vele bittere ervaringen, ook van haar naaste omgeving, heeft ze moeten verdragen, voor zij de hoogste sport van de ladder des roems had bereikt. Langzaam, zeer langzaam won zij het publiek voor zich. Wispelturig, zooals het noodlot is voor menschen en boeken, behaalde zij haar eerste werkelijke succes in 1881, met een novelle in brieven: ‘Komtess Muschi.’ Toen waren reeds verschenen: ‘Bozéna’, Nach dem Tode’, ‘Lotti, die Uhrmacherin’, ‘Ein Spätgeborener,’ ‘Ein Edelmann’, enz.

Heeft men zulk een plotseling succes gewoonlijk aan een toeval te danken, in dit geval kan men het op een andere wijze verklaren. De brieven der kleine Komtess zijn geschreven in den conversatietoon van den Oostenrijkschen adel. Deze nieuwe stijl wekte verbazing en trok aan door zijn oorspronkelijkheid en de scherpte van zijn satire.

Kort daarop bewees zij in haar ‘Gemeindekind’ weer haar buitengewoon talent en bracht hierdoor de verstoktsten harer tegenstanders tot de overtuiging, dat zij een eerste plaats innam in de rij der voornaamste dichteressen.

Langzaam had zij het publiek voor zich gewonnen, maar nu ook was het voor goed. Wat zoo rijk en overvloedig, zoo eenvoudig en waar uit de diepte eener edele vrouwenziel voortkwam, moest ten slotte de harten winnen en behouden.

Wie zich een denkbeeld wil vormen van Marie Ebner als mensch, moet haar aphorismen lezen. Uit deze mooie gedachten, deze rijpe en gelouterde spreuken openbaart zich het geheele leven van deze zeldzame vrouw.

Zij geeft geen droge moraal, maar als moedige voorvechtster verdedigt zij met de blanke sabel haar duidelijke, dikwijls vermetele en strenge leerstellingen. Haar ondervinding als moeder en haar groote belangstelling waar het kinderen betreft, haar juiste blik op de kunst en de kunstenaars, het strenge idealisme, waarmee zij denkt over de plichten van het talent, haar bitterheid over de bedilzucht, die heerscht gelijk een ziekte, komen in haar aphorismen duidelijk op den voorgrond.

Een voorbeeld: ‘Degeen, die in tegenwoordigheid van een kind liegt of spot, begaat een misdaad, die de doodstraf verdient.’

‘Kunstenaars! wat gij niet in staat zijt voort te brengen, moet gij niet willen scheppen.’

‘De tegenwoordige menschen zijn geboren om te vitten. Van den geheelen Achilles zien ze slechts den hiel.’

En terwijl mijn blik weer op het lieve, zachte gelaat tegenover mij blijft rusten, valt mij nog een van haar aphorismen in, een woord des ouderdoms:

‘De ouderdom verheerlijkt of versteent.’

Om te weten hoe de verheerlijkte ouderdom er uit ziet, behoeft men haar slechts in de oogen te zien.

Eensklaps hoor ik een klok slaan en merk dat er reeds een uur verloopen is. Ik schrik; heb ik zoolang gebruik gemaakt van de gastvrijheid?

Marie Ebner glimlacht, een weinig trotsch geheimzinnig lachje.

‘Ik heb u mijn horloges nog niet laten zien!’ zegt zij en brengt mij naar het kastje tusschen de vensters.

‘Hier zijn ze en als ik nog eens op de wereld kwam, zou ik niets anders willen worden dan horlogemaakster.’

Een waarlijk prachtige verzameling van 150 horloges heeft zij bijeengegaard, vanaf den tijd van Rudolf II tot op heden. Slechts vluchtig worden mij de kostbare schatten getoond, allereerst het mooiste stuk der verzameling, een horloge van Christoph Schöner, gevat in een latijnsch kruis van amethist. Verder horloges in den vorm van een fluit, een appel, een cachet; een repetitiehorloge uit den empire-tijd en nog vele andere, zelfs voor een leek zeer belangrijk om te zien.

De zon schijnt helder in het vertrek en verlicht de liefelijke gestalte van mijn gastvrouw.