De Hollandsche Lelie. Jaargang 18

Noorsche literatuur. Benjamin door Karin Michaëlis.

(Uitgever P.J. Diehl, Utrecht.)

Aan de dames komt in deze opstellen over nieuw uitgekomen Noorsche boeken een ééreplaats toe! Want, zoo Ingeborg Maria Sick een juweeltje schiep in Het Heilig Huwelijk, Karin Michaëlis gaf ons in Benjamin een van die wonderlijk fijngevoelige scheppingen, die alléén vrouwen, en misschien dan nog alléén Noorsche vrouwen, zóó eenvoudig-aangrijpend weten te maken! 't Is haast onbeduidend oogenschijnlijk, van eenvoud in gegeven.

Vier bedaagde oude juffrouwen, zusters, die samen een kind aannemen, het omringen met sentimenteele oudejuffers-liefde, het zien groot worden, en er ten slotte weinig vreugde van beleven! Kan het alledaagscher? Maar 't is zoo innig-teer nágevoeld: het verwrongen, verdorde gemoedsleven dier vier, door het leven misdeelde zielen, het licht dat daarin glansrijk opgaat door de komst van het kind, en de aandoenlijke zelfverblinding, waarmede zij in hun Benjamin blijven gelooven, óók nadat hij in de gevangenis zit, óók nadat hij valsch geld maakte, en door de wereld werd geminacht! 't Mooie van zulke boeken zit'm niet in de uitvoering van 't verhaal, maar in de duizenderlei fijne trekjes van menschen- en gemoedskennis waaruit het is saamgeweven! Misschien is 't méést waarachtige van alles die begrafenis van Benjamin; waarbij zij zich laten verleiden den dominee, die bij zijn graf moet spreken, een leugen op te disschen, opdat hij toch maar niet weten zal dat de man, over wien hij, op verzoek der oude dames, niets dan goeds mag zeggen, eigenlijk een geschandvlekte der maatschappij is geweest, een veroordeelde misdadiger! Met bloemen en groen hebben ze hun Benjamin, het kind uit het vondelingenhuis, vóór vele jaren ingehaald, op een mooien Pinksterdag! En met bloemen en groen evenzeer zal hij zijn uitvaart doen! Vergeten is al wat daar tusschen ligt, gevangenisstraf en schande; voor déze vier aandoenlijk-liefhebbende oude zielen is de ‘Benny’, dien zij heden begraven, dezelfde gebleven als het schuldelooze zuigelingetje, dat jaren geleden in hun woning zijn intocht deed!

't Talent van Karin Michaëlis heb ik reeds vroeger in het Soerabajasch Handelsblad besproken, naar aanleiding van haar eigenaardig boek: Het kind. Het ongewone van haar onderwerp, van haar stijl, van haar diepinblikken in het inwendige leven, troffen mij reeds bij deze mijn éérste kennismaking met haar werk zéér sterk! Het kind is, of men 't mooi vindt of niet, een apart boek, een op zich zelf staand iets in de literatuur, dat niet gelijkt op andere romans, van wien ook! En hetzelfde kan men in nog veel sterkere mate zeggen van Benjamin.

[p. 308]

Dit onderwerp staat geheel eenig daar, opgevat op die wijze!

En het treft mij te méér dat de schrijfster het zóó opvatte en uitwerkte, omdat het een mode van den dag is geworden: van de ongetrouwde vrouw te eischen dat zij het moedergeluk zoeken zal in het zich ontfermen over een of ander onecht of verwaarloosd kind! Mij lijkt dit gecoquetteer met ‘het moeder-instinct’ onnatuurlijk en onwaar!

Want ‘het moeder-instinct’ is m.i. niet af te scheiden van de liefde tot den man, waardoor het kind ontvangen wordt. En, juist omdat zoo veel huwelijken gesloten worden zonder éénige éérlijke liefde van de zijde der vrouw, maar om allerlei bijoogmerken van bezorgd-willen-zijn, enz. enz., juist dáárom zijn er ook zoovele slechte en egoïste moeders, voor wie de komst van het kindje een last, hoogstens een noodzaak is, maar alles behalve een genot!

Den vorigen winter is er een boekje uitgekomen van Ruth Bré: O, mocht ik moeder zijn, waarin zij het goed-recht der vrouw bepleit van kinderen te hebben. Naar aanleiding van dat boekje en van mij gedane vragen, schreef ik elders (Holl. Lelie van 6 Januari in een artikel: Wenscht elke vrouw moeder te zijn?):

‘Ik persoonlijk kan mij niet voorstellen dat men verlangt naar een kind, tenzij dat is het geschenk van den man dien men zóó liefheeft, dat men van hem-alléén dat hoogste geschenk wenscht! Ik voel dat zóó sterk, dat ik zelfs geloof hoe ik 't kind dat ik had van den man dien ik niet liefhad, zou haten; omdat ik in dat kind altijd hem zou zien.... Ik voel in het kind alleen het geschenk van den geliefden man. Ik geloof dat het als zoodanig het hoogste, heiligste, schoonste en zaligste is, wat voor een vrouw denkbaar kan zijn. Maar alléén als zoodanig, als geschenk van den geliefden man.’

Intusschen geef ik gaarne toe dat er hier en daar vrouwen zijn, in wie de behoefte aan het vertroetelen en liefkoozen van een kind zóó sterk is, dat het er voor hen niet op aankomt van wien het kind eigenlijk geboren, en wáár het van daan komt, als het maar voortaan hun eigendom mag zijn! Tot op zekere hoogte kan ik mij die behoefte zelfs vóórstellen. Er is in het ouder worden der ongehuwde vrouw een groote onbevredigdheid, waar het geldt haar onvoldaan gebleven verlangen naar die teederheden en liefkoozingen, die het kind noodig heeft juist van vrouwenhanden en vrouwenharten; en die het haar teruggeeft op zijn beurt! Dat de meesten onzer de toevlucht nemen tot een overgevoelig sollen met, en aanbidden zelfs van onze huisdieren, honden en katten voornamelijk, komt voort uit die behoefte, die zich op die wijze een uitweg zoekt! En zoo ligt de gedachte voor de hand, waarmee modezucht tegenwoordig een coquetteerend spel drijft: Hoe goed zou het niet zijn als al déze vrouwen eenvoudig een of ander kind ‘aannamen’ als eigen! Er zijn helaas genoeg verwaarloosde en ‘onechte’ stumpertjes! Beide partijen waren dan geholpen! - Ik voor mij heb soms stilgestaan bij die mogelijkheid, van zelve een vreemd kind in mijn huis nemen en opvoeden! Maar mijn tweede gedachte is steeds geweest, dat ik te veel terug zou schrikken voor de onbekende ondeugden van den onbekenden vader van dat mijzelve vréémde, niet uit mij geboren kind!

Wat men vergeeft, begrijpt, verontschuldigt bij het in liefde geboren kind, ontvangen van den geliefden man, dat wordt een onbegrijpelijk iets, een duister geheim bij het vreemde, van vreemde ouders tot ons gekomen, ons naar den vleesche en naar de ziel geheel onverwante kind! En het gevolg dáárvan zal tevens zijn, dat de ongehuwde, vreemde opvoedster nog véél eerder te kort schiet bij de leiding der zich ontwikkelende gebreken, dan de eigen moeder, hoe jong en onervaren misschien nog, dat zal doen! Want deze laatste - ik spreek natuurlijk van eene die haar kind éérlijk liefheeft, - zal instinctmatig návoelen en raden; waar de vreemde, hoe goed zij 't ook meent of heeft nágelezen in de boeken, toch rondtast in het meest volstrekte duister, omdat zij geen enkelen bloedsband gemeen heeft met het tot zich genomen kind!

't Zijn déze gevoelens, die ik uitgewerkt vind in de tragische geschiedenis van Benjamin. Wat is de dorre, belachelijke oude-juffrouw-eenzaamheid van die vier zusters aandoenlijk-wáár geteekend! Hoe vergeten-ongelukkig-eentonig rolt hun klein bestaantje troosteloos voort, aangevuld met twistjes en feuilletons, en sparen voor den ouden dag! En inwendig dat vereenzaamde gevoel, dat hunkeren naar iets moois en heiligs om het leven mee te vullen. Tot een toeval het hun duidelijk maakt als een openbaring: We moeten een kind aannemen!

Hier begint het schoonste gedeelte van

[p. 309]

dit bijzondere boek. Dat mengsel van kinderachtigheid en sentimentaliteit en van diep, innig gevoel, dat deze vier zusters zoo beklagenswaardig, en tegelijk zoo sympathiek maakt, en dat zij gemeen hebben met menige oudevrijster, vooral uit een wegstervenden tijd, dat is weergegeven door Karin Michaëlis met onvergelijkelijk talent, in een stijl die zich kenmerkt door pittigheid en humor, waarin klinkt een lach, en snikt tegelijkertijd een traan! Heel die goed-bedoelde maar onhandige oude juffrouwenliefde is beschreven in bladzijden tintelend van geest en leven! En je voelt het daarbij zoo innig nà, hoe echt lief zij hun Benjamin hebben. Maar zij weten niets van hem af, niets van zijn verleden, zijn ouders, zijn mogelijke overgeërfde gebreken, of deugden. Zoo leggen ze alles, uitwendig en inwendig, zoo uit aan hem, als hunzelf dat het aangenaamst is! Groeit hij knap en aanvallig op, wel zij zien daarin een bewijs van zijn aristocratische geboorte. En ze sieren alvast zijn goed met een gravenkroon! En toont hij een merkwaardigen aanleg tot nauwkeurig nateekenen en namaken, van handschriften in het bijzonder, wat is voor hen natuurlijker dan daarin het kenmerk te begroeten van ontluikend genie! Al zijn ontkiemende eigenschappen en ondeugden, die, bij een volledige kennis van zijn overgeërfd karakter, misschien te leiden en uit te roeien waren geweest, ontwikkelen zich bij deze ongebreidelde bewondering zijner vier ‘moeders’ geheel onbeteugeld en onbesnoeid! En het einde is gevangenis, omdat het blijkt hoe het ‘genie’ zijn geheim beroep maakte van valsch geld in omloop brengen.

Ik zal hier niet in uitvoerige bijzonderheden treden over de aandoenlijke aanleiding tot de ontdekking van zijn misdaad; ook niet over de magnifique wijze waarop Karin Michaëlis de vier oudjes schildert na den slag, in hun willen in hem gelooven, willen hem beschouwen als den verongelijkte, tegen beter weten in! Hun bezoek aan de gevangenis, zijn eigen daar afstompen als een tot zijn natuurlijken sfeer teruggekeerde, hunne tranen die hen beletten, als zij hem eindelijk zien, iets te zeggen van al datgene wat zij hem hadden willen vertellen, 't zijn zoovele prachtige tooneeltjes, die getuigen dat deze schrijfster een diepe studie maakte van haar onderwerp; dat zij met dat al nergens op te zwaarwichtige wijze behandelt! Integendeel, 't luchtige element ontbreekt nooit. Getuige, om slechts één voorbeeld te noemen, die geschiedenis van de ‘dame met het roode haar’, die zij onschuldig houden voor zijn verloofde! En de bescheiden-zachtzinnige wijze waarop de ééne, die de waarheid ontdekt, zich laat gevallen dat hij de roodharige onder haar eigen dak in zijn kamer brengt, en hem zelfs nog koffie voor de deur gereedzet, om haar te geven voor zij heengaat!

Voor stiefkinderen van het leven, als deze vier zusters, heeft Karin Michaëlis een open oog! En tevens voor het inwendig zoo mooie leven, dat velen dezer uitwendig-misdeelden leiden; ondanks alle leed en zorg! Eenige kortere schetsjes, toegevoegd aan Benjamin, vertellen ons, op dezelfde heldere eenvoudige manier waarop deze schrijfster steeds de pen voert, van eenzame, weinig-beteekenende levens verweg; maar die met dat al voor zichzelf evenveel leden en liefhadden als de meer bevoorrechten der aarde! Dominé's dochter is een harer geliefkoosde vrouwentypen, een vrouw die geen uiterlijk schoon heeft om op te bogen, en daardoor niets ontvangt van het leven, maar die inwendig versmacht naar liefde, en zelve veel liefde gééft aan anderen! Een dergelijk type ontmoeten we opnieuw in Fröken Severine! En, weder op andere wijze, is Oline Franke een zelfde voorbeeld hiervan. Alleen de vierde schets, die getiteld is Een Vlucht, heeft een man tot hoofdpersoon! Hier is het de liefde van een eenvoudigen ambtenaar tot een in preventieve hechtenis zittende kindermoordster, die hij, om haar jeugd, voor onschuldig houdt! En heel fijngevoeld is de kern van het schetsje, het plotseling bekennen van haar misdaad der steeds haar onschuld betuigende ongehuwde moeder, alleen omdat de onverdiende goedheid en liefde van haar redder betere gevoelens in haar doen ontwaken. Zij zegt het zoo eenvoudig: Maar ik had ook niemand om me te helpen. - In één zoo'n kort zinnetje weet Karin Michaëlis steeds zoovéél neer te leggen! Ze gebruikt geen woordenvloed en geen lange betogen! Ze laat je met zoo'n paar woorden zien en voelen hoe de dingen zijn! Ik geloof dat in die korte aangrijpende schrijfwijze een der grootste oorzaken ligt van den sterken indruk, dien hare beide boeken Het Kind en Benjamin maken! Het zijn boeken die je in je eigen ziel méébeleeft, en vasthoudt inwendig! Of liever omgekeerd: het zijn boeken die je niet meer loslaten willen, maar zich vastklemmen aan je ziel.....

ANNA DE SAVORNIN LOHMAN.