De Hollandsche Lelie. Jaargang 18

[p. 241]

19 October 1904.
18^de Jaargang.
N^o. 16.

Hoofdartikel
Augusta de Wit.

Augusta de Wit is op een, voor hare gaven ongelukkig oogenblik in de kunst gekomen.

Want zij heeft een nog niet geëkwilibreerd talent.

Als de slinger van een klok schommelt het heen en weer tusschen de realiteit en de fantasie: tik-links, tak-rechts.

En die schommelbeweging maakt onze letterkundige kunst op 't oogenblik juist ook mee.

Is er een reaktie ophanden? Is er iets gaande, dat op een kolk of een terugloop in den stroom onzer litteratuur wijst? Staan we voor een nieuwe periode?

Ja.... we zouden 't kunnen bevestigen, noch ontkennen. Er is zoo nog niets tastbaars, zoo precies uit te duiden of aan te wijzen, dat op een ommekeer of een wijziging in de algemeene richting in onze letterkundige kunst wijst. En toch.... ja, en tòch is er iets gaande en gebeurende onder het oppervlak der woorden, in de diepte der zielen van onze jongste artiesten, wat nog wel niet zoo juist onder woorden is te brengen, maar dat er toch op begint te wijzen, dat er iets broeit en smeult in de onbewustheid der scheppingen. Er doen zich op onze aankomende prozaïsten invloeden van buiten gelden, die een korrespondeerenden invloed van binnen aan 't verwekken zijn. Maar vroeg men ons wèlke die invloeden dan zijn en wàt er dan eigenlijk gaande is, dan zouden we opnieuw voor de moeilijkheid staan, 't niet begrensd en omschreven in woorden te kunnen analyseeren.

Maar dât er iets gaande is, dat staat vast.

Misschien zou dit in onbewustheid gebeurende, zijn aan te duiden als een kleine opschuiving naar den kant van de fantasie, van het idealisme, van de vrijheid der fiktie.

In een geruchtmakend artikel heeft Ferdinand de Brunetière eenige jaren geleden in een pessimistische, paradoxale bui eens geschreven, dat op het gebied van het denken, van de filosofie de ‘wetenschap bankroet had geslagen,’ daarmee er op doelende, dat hetgeen men van de wetenschap ter vermeerdering van het menschelijk geluk voorspeld had, niet is uitgekomen.

Maar zou men dit tot op zekere hoogte ook

[p. 242]

niet kunnen gaan zeggen van het realisme in de kunst? Heeft ook deze richting niet vele toekomstdroomen over de vermeerdering der schoonheid in de kunst niet in werkelijkheid kunnen omzetten? Zijn er door het realisme ook niet vele décepties verwekt? En zijn er, vooral onder de jongeren, niet malkontenten, gedupeerden, gedésillusioneerden door onstaan, die al naar iets anders, wéér naar iets anders, aan 't zoeken en aan 't opschuiven zijn gegaan naar den kant van het idealisme, wegschuivend van het realisme onder een rilling van kilheid?

't Zijn nog maar vragen in twijfelenden vorm uitgesproken; we willen de kwestie slechts met voorzichtige vingers aanraken, ze nog slechts beademen met onze woorden, omdat, wanneer wij ze met de scherpe degen eener argumentatie gingen aanvallen, we op 't oogenblik nog door de schimmenlichamen van onstoffelijke veronderstellingen zouden heensteken.

Maar, we houden 't vol, er is iets gebeurende: er is een afwachting, een weifel, een halte, een fluisteren onder elkaar, een elkander heen en weer trekken, een elkaar vragend in de oogen zien in de kunst. En onder hen, die aan de beginstreep staan, is een onzekere turing in de verte, een heel voorzichtig voet verzetten, een tatonneerend grijpen met de handen in nevels, een tasten naar een nieuwen houvast, een duizeling in het hoofd. En de jonge bende van nieuwe talenten weet nog niet naar welke richting haar onstuimige vaart te wenden.

Dit is het oogenblik, waarop Augusta de Wit in de kunst is gekomen.

En dat is voorloopig haar ongeluk, of juister, het ongeluk voor haar talent geworden.

Want in zulke kritieke perioden slaan alleen de zeer krachtige talenten zich er door; slechts zij, die van den aanvang af weten wat ze willen en duidelijk hun weg voor zich afgebakend zien, komen vooruit. De ‘groote’ talenten en de ‘brutes’ nemen in zulke tijden dadelijk een voorsprong; zij kijken niet om, maar gaan met onverstoorbare zekerheid hun gang. De geboren ‘leiders’ en de ‘artistieke avonturiers’ kennen in zulk een weifel-stadium geen scrupules.

Maar op den drempel blijven de zwakken, de beschroomden, de dualistisch aangelegden, de teer-zieligen en de ongeëkwilibreerden zich achter de ooren krabbelen, schuifelvoeten en kuchen.

En tot die kategorie der drempelweifelaars behoort Augusta de Wit.

Minder door schroom of zwakte dan wel door haar dualisme en haar ongeëkwilibreerdheid staat zij nu al langer dan noodig is, haar voeten te vegen op den mat vóór de drempelpoort. Ze weet niet of ze links dan wel rechts naar binnen zal gaan. En die keuze is haar nòg moeilijker gemaakt nadat haar, na het verschijnen van haar: ‘Facts and Fancies about Java’ binnen uit den tempel zulke aanmoedigende lokstemmen hebben toegeroepen.

‘Facts and Fancies’: - ja juist, die titel zou niet alleen op haar mededeelingen over Java, maar ook uitstekend toepasselijk wezen op àl haar boeken, op haar novellen en op haar roman. Feiten èn fikties! Dàt is juist haar dualisme. Aan feiten alléén heeft zij niet genoeg; ze moet er nog iets bij kunnen fantaseeren. Haar natuur, haar aanleg is een mengsel van beiden: realisme èn fantasie.

En daarmee staat ze nu ook voor een moeilijkheid in de kunst.

Men mag gerust aannemen - en 't was van een vrouw, die omstreeks 1900 onze kunst binnenkwam, haast ook niet anders te ververwachten -, dat zij de werken der realistische kunst der Fransche school heeft gelezen en die kunst dus heeft leeren kennen. De aanschouwingswijze der stof, den kijk op de dingen, de manier van psychologische ontleding, de opbouw van een verhaal, de struktuur van taal en zinnen: - dit en nóg meer heeft haar waarschijnlijk wel in dat soort werk aangetrokken en heeft zij er zich ook uit eigen gemaakt. Men vindt er tenminste de sporen in haar eigen werk van terug.

Maar dat alléén kon haar niet bevredigen. Haar behoefte aan opfraaiïng door middel van haar fantasie, aan het voegen van een bijmengsel van idealisme aan de realiteit, heeft tevens iets van dualisme aan haar kunst gegeven.

Men voelt in al haar werk, in den opzet en de keuze der stof van haar novellen en van haar roman, een poging, ja, nóg meer dan dat: een wil om de realiteit van het leven af te beelden en te analyseeren. Zoo tusschen alles door merkt men voortdurend de inspanning om den hoek gluren, die haar blijft toefluisteren, om wààr te blijven, in het leven rond te kijken, en uit hetgeen daar voor haar te zien en wáár te nemen valt haar kunst op te bouwen. Maar dan komt de fantasie weer, die met een aanmoedigend

[p. 243]

lachje een ijdelheidje opwekt, dat er haar toe brengt de werkelijkheid wat op te sieren door een stukje sentiment of een veertje romantiek of een kleurtje idealisme. En dan ligt dit alles na een paar bladzijden dooreen te spartelen.

Het dualisme in haar persoon doet zich dan dadelijk weer gelden.

De slinger komt opnieuw in beweging en schommelt heen en weer tusschen realiteit en fantasie: tik-links, tak-rechts.

* _* *

Want - en dit is een verschijnsel, dat bij meer schrijvers van den laatsten tijd valt wraar te nemen - hoe gaarne zij ook de artieste der ferme realiteit wil schijnen, au fond is zij een romantiste, die, zonder 't zich mogelijk bewust te zijn, nog altijd meer door het fantastische dan door de konscientieuse juistheid van het realisme wordt aangetrokken.

We zouden er wel niet op durven zweren, maar haar werk maakt op ons toch altijd den indruk alsof Mej. de Wit dit romantisme, dezen hang naar fantasie en idealisme als een zwakheid, misschien wel als een zoogenaamde ‘vrouwelijke’ zwakheid beschouwt, en dat zij bang is zich week te toonen. En om dien schijn tegen te gaan, doet zij zich nu op sommige oogenblikken ferm, durvend en aanpakkend voor, als iemand die zeggen wil: ‘Zie je wel, dat ik niet zwak en vrouwelijk week ben; ik durf de realiteit wel aan; ik zal mijn stof uit het bloedende, lillende leven nemen; en let nu eens op me, - je zult mijn oogleden niet eens zien trillen.’

Maar nu is haar ongeluk, dat terwijl zij het realisme van het leven geven wil, zij dit leven niet kent.

En dat komt wel het sterkste uit in haar bundel schetsen: ‘Verborgen Bronnen’.

Daarin vinden we drie schetsen ontleend aan het boerenleven, twee aan dat in Holland en één aan dat in een ander land (de kust van Schotland of Wales?).

En nu durven we gerust te beweren, dat Mej. de Wit van het Hollandsche boerenleven en van de realiteit van het buitenbedrijf zoo goed als niets afweet, tenminste niet meer dan iedere dame, die de zomervakantie ergens buiten doorbrengt en wel eens bij de boeren een glas melk gaat drinken, er gemeenlijk van af weet. Van, laten we 't nu zoo maar eens zeggen, van de boeren-psychologie is ze totaal niet op de hoogte en van de realiteit van het boeren of buitenmilieu, waarin ze haar personen laat optreden, kan ze al evenmin meespreken. En tòch doet ze 't!

Zoo geeft ze in de eerste schets van haar ‘Verborgen Bronnen’ een épisode uit het leven van een smokkelaar; maar deze man is een even echte smokkelaar als een opera-Tyroler een echte Tyroler is, of als de boeren uit de novellen van J.J. Cremer indertijd echte Hollandsche boeren waren. ‘Nellis’ is een puur fantasie-opbouwsel. Had Mej. de Wit iets van of over smokkelaars willen schrijven, dan had zij zich een tijd in hun leven moeten inwerken, desnoods dit leven moeten meeleven, zooals bijvoorbeeld Quérido voor zijn ‘Menschenwee’ het stroopersleven heeft ingeleefd. Nu heeft ze er een fantasie-strooper van gemaakt, wiens voze realiteit te sterker opvalt wanneer men de schetsen uit het stroopers- en kommiezenleven van F. de Sinclair er eens naast legt.

Maar nòg erger maakt ze 't in een ‘Vrijage’.

Daarin vertelt ze ons van een jongen, die op een boerenmeid verliefd is en die, bang dat zij hem, in vergelijking met een oud O.-I.-militair die in Atjeh gevochten heeft en wiens galanteriën door haar beantwoord worden, niet voor ferm en durvend zal aanzien, en een beetje uit versmade liefde ook, de boerderij van haar vader in brand steekt. En dit alles gebeurt op een klein dorp, zóó klein zelfs dat er niet eens een veldwachter maar slechts een ‘koddebeier’ is. Ieder zou nu denken, dat op zulk een nest hoogstens een ‘brievengaarder’ zou wezen. Neen, Mej. de Wit schept er een postkantoor, zóó groot dat één kommies den dienst niet eens af kan, maar dat er zelfs meerdere kommiezen werkzaam zijn. Bovendien laat ze de brandweer de slang eener spuit in een boeren-regenput leggen (aardig voor een ‘Fliegende Blätter’-parodie) en laat ze de boeren hun vee... 's zomers op stal hebben!

Oogenschijnlijk zijn dit kleinigheden, ‘slips of the pen’, onnauwkeurigheden die tot den loop der verhalen en de psychologie der personen niets afdoen. En tot een zekere hoogte is dit ook waar. Want 't is aan te nemen, dat de personen uit deze schetsen niet anders zouden geweest zijn en niet anders zouden gehandeld hebben als de brandbluschslang niet in de regenwaterput was gelegd of als de koeien op tijd naar de weide waren gezonden. Maar hier loopt 't niet over. 't Gaat er om, of Mej. de Wit over dingen schrijft, die ze kent of waarvan

[p. 244]

ze niet behoorlijk op de hoogte is, en of ze een mengsel van realiteit en fantasie voor zuiver Realisme wil uitgeven.

En wanneer men nu ziet hoe weinig konscientieus zij te werk is gegaan bij de bewerking van haar feiten-stof, dan dringt zich als vanzelf ook de vraag aan ons op, hoe 't dan wel gesteld moet wezen met haar psychologische stof en hoe ze zich van de ziels- en karakter-analyse harer personen heeft afgemaakt.

Welnu, deze vraag te stellen, is haar onmiddellijk beantwoorden in dien zin, dat haar psychologie dezelfde fout vertoond als haar milieu-schilderingen, n.m.l. dat deze uit een mengsel van op observatie of op intuïtie gebaseerde realiteit en uit romantische fantasie bestaat.

Vandaar dat ze haar personen op 't eene oogenblik heel gewoon, natuurlijk en begrijpelijk laat handelen, als menschen van ons eigen kaliber en wier doen en laten juist is geanalyseerd, terwijl ze er een oogenblik later romantische fantasie-poppen van maakt.

Duidelijk komt dit aan 't licht in haar schets: ‘De Vader’, in welker begin men een poging tot een realistischen opzet bemerkt, en waarin een boer geteekend wordt, die allerlei plannen met zijn zoon, die vlug aangelegd is, voor heeft en hem zelfs dominee wil laten worden, totdat de jongen als student mislukt en naar verre landen trekt, zijn vader alleen achterlatend. Tot zóóver gaat alles nog goed en blijft 't verhaal in het rechte spoor eener mógelijke realiteit. Maar dan loopt het ineens weer mis. Mej: de Wit weet dan niet meer wat met hem aan te vangen en geeft haar fantasie weer den vrijen loop: ze laat de boer zijn bezittingen verkoopen, den naam van zijn zoon op het schutblad van den Bijbel uitschrappen, en hem naar de kust vertrekken, waar hij een vuur aansteekt en onderhoudt als geleide-teeken voor zijn zoon, wanneer deze uit het vreemde land de kust mocht naderen, (een onnadenkende malligheid van de schrijfster, want een licht op een gevaarlijke kust ontstoken en dat niet op de zeekaarten voorkomt, lokt de schepen in plaats van ze te waarschuwen, vermeerdert het gevaar, is dan ook verboden en strafbaar gesteld!); en in den tienden winter lijdt een schip op die plek van de de kust schipbreuk...., een schipbreukeling spoelt aan, en... de vader herkent zijn zoon.

Men ziet 't: de schrijfster zit met haar verhaal weer ineens midden in de romantiek à la Walter Scott, terwijl ze is uitgegaan van het boeren-réalisme van een Guy de Maupassant.

En in haar: ‘Godin die Wacht’ is 't al niet veel beter. Ook in dezen roman komt haar dualisme telkens aan het licht. Nu eens laat ze haar held denken en handelen als een reëel mensch in dagelijksche dingen; men waant dan een boek van realistische kunst te zullen lezen. Maar eenige pagina's verder weet Mej. de Wit geen weg meer met haren hoofdpersoon; haar analytisch vermogen schiet dan te kort en ze vult de gaten met haar fantasie en romantiek (waarvan o.a. een sterk voorbeeld is de scène van den hoofdpersoon, die in Indië bij een afgodsbeeld eener godin in een bosch mijmerend het bewustzijn verliest en in het woud blijft liggen!).

En zoo schommelt ze heen en weer tusschen de realiteit en de fantasie, van het eene boek in het andere: tik-links, tak-rechts.

_* * _*

Had Augusta de Wit bij den aanvang van haar schrijfstersloopbaan een keuze tusschen de een of de andere richting gedaan, had zij zich op het realisme dan wel op de zuivere fantasie-kunst toegelegd, dan had haar werk er veel bij gewonnen. Ook in eerlijkheid. Nu is het altijd tweeslachtig. En men weet niet voor welk deel: voor het realistische dan wel voor het fantastische en romantische zij verantwoordelijk gesteld moet worden.

En wat is de oorzaak van dit verschijnsel? Een bewuste of onbewuste reden? Wie zal 't zeggen!

't Kan zijn, dat zij, ofschoon zich romantisch aangelegd voelend, aan dien aanleg niet den vrijen teugel wil vieren, omdat zij, een koncessie doende aan een strooming van den dag, weet dat de zuivere romantiek en de fantasie op 't oogenblik nog geen troef zijn in de letterkundige kunst, en dat zij daarom opzettelijk wat realisme in haar werk mengt. Daaruit zou dan ook het gedwongene van het realisme in haar werk verklaard worden, want men voelt dadelijk, dat dit er niet van harte in zit, en dat de schrijfster elke gelegenheid aangrijpt om naar het vrijere terrein der romantiek weg te slippen. En tevens zou dan de reden gevonden kunnen worden van haar poging om sterk te schijnen, robust, ferm, durvend en van mannelijke kracht. ‘Schijnen’ zeggen we, want wat men voor kracht houdt in haar boeken is geen

[p. 245]

sterkte door aanleg en temperament; 't is een gewilde kracht, een schijnkracht. In haar innigste diepte is zij (gelijk vooral in haar: ‘Godin die Wacht’ blijkt) een vróuw, een échte vrouw met haar gevoeligheden en zwakheden, met haar behoefte aan fantasie, die romantiek kan maken uit de realiteit rond haar, heelemaal niet sterk en fermkrachtig; ze heeft geen natuur van de daad, maar zij laat zich leiden door émoties. Maar zooals ieder nu, die den indruk geven wil van iets te zijn wat hij niet is of geven wil wat hij eigenlijk niet kent, 't zoeken gaat in geforceerdheid, zoo is de kracht in het werk van Augusta de Wit er ‘op’ gelegd, er bij gemaakt, onware kracht, schijnkracht. Zij is een artieste van émotie. En daarom staat ze voor ons als vrouwelijke kunstenaar juist zooveel hooger dan door de eigenschappen, die ze voorwendt te bezitten.

Maar er is ook nog een àndere mogelijkheid. En die is: een onbewust in haar werkend désekwilibre van romantiek en realisme, welke 't haar belet zich in deze tijden van weifeling in de kunst er zich door heen te slaan en haar eigen weg te vinden.

Of zou die weg misschien reeds voor haar open liggen, indien zij slechts den wil en den moed had dien op te gaan?

Want we vonden toch ook al iets in het werk van Augusta de Wit, hetwelk er ons aan denken deed, dat er dwars over al die slinger- en kronkelpaden van romantiek en realisme een weg loopt recht op haar talent af.

We bedoelen dit: wanneer men haar schets uit het Indische leven ‘Vijandschap’ en in nòg sterker mate, wanneer men haar ‘Orpheus in de Dessa’ leest, dan wordt men niet getroffen door het dualisme uit haar ander werk, door haar strijd om realistische kunst te willen geven, om zich sterk en krachtig te willen voordoen, en daartusschen in dan stukken zwakheid en 't weer langzaam afsukkelen naar fantasie, idealisme en romantiek.

Dit werk van haar is meer homogeen, uit één stuk. Dadelijk voelt men met gave kunst te doen te hebben, waarin de artieste niet voortdurend heen en weer geslingerd werd, maar zich geheel géven kan. Dit lijkt werk van haar gansche wezen, van haar temperament. Dit schijnt kunst, waarin de schrijfster zich zelve leggen kon.

Komt dit mogelijk, omdat in het leven van de Indische dessa iets zachters, liefelijkers, teerders ligt dan in dat van het Hollandsche dorp? Of omdat in het bestaan dezer kamponglieden, door aard en natuur, fantasie, idealisme en romantiek reeds vanzèlf vermengd zijn met de reëliteit van het dagelijksch leven, zoodat haar dualistisch talent in deze omgeving de dualistische stof vond, die het, als de meest voor hem aangewezene, ook met de meest volkomen overgave verwerken kon? Zou in zùlk soort werk stof en talent in natuurlijke harmonie zijn geraakt? En zou hierin de werkelijke artieste Augusta de Wit te zoeken wezen?

Mocht dit zoo wezen, dan kan deze schrijfster onze kunst met nog heel wat moois en bizonders verrijken, want dan ligt het rijke en nog slechts door mindere kunstgoden ontgonnen terrein der Indische natuur en maatschappij geheel voor haar open, een maagdelijk Kunst-Klondijke, dat onder de palmen zijn delvers ligt af te wachten.

FRANS NETSCHER.

Santpoort, April 1904.