De Hollandsche Lelie. Jaargang 18

Socialistische romans. I. Tragedie door Anna van Gogh-Kaulbach.

(Amsterdam P.N. van Kampen en Zn.)

Wie in dezen tijd ‘up to date’ wil zijn in zijn geschrijf moet er vooral wat socialistische theorieën inflansen! Hoe men in de praktijk zijn eigen leven inricht, komt er minder op aan, als men maar den mond vol weet te hebben van ‘gemeenschap’, ‘verbetering

[p. 173]

van de sociale ellende’, ‘klassenverbroedering’, ‘veredeling van het bestaan van den proletariër’, en wat dies méér zij. Dergelijke salon-socialisten zijn mij ‘zuwider’. Zelf-genieten van alle mogelijke levenscomfort, en ondertusschen optreden met behulp van couranten-artikelen en mooie woorden-fabrikaat als woordvoerder van de socialisten, wil mij niet anders toeschijnen, dan een goedkoope manier van naar boven klimmen op de schouders van 't volk, dat dom genoeg is daarvan de dupe te zijn. We hebben hier in den Haag een heele bent van dergelijke modemenschen, die zich in hun persoonlijk doen geen enkele luxe ontzeggen, maar daarbij roerend-schoon weten te spreken over 't mooie van de socialistische begrippen, en van een toekomst-heilstaat waarin 't socialisme heeft gezegevierd, welke toekomst zij als een blijde verwachting tegenjuichen, wel wetend dat zij vóór dien tijd al lang dood zullen zijn.

Voor zulke modemenschen zijn moderomans met socialistische tendenzen geknipte lectuur!

't Moet natuurlijk ‘fatsoenlijk’ blijven. Van boeken als Levensgang van Quérido worden ze akelig. Zulk een ruwe waarheid-onthulling bevalt hun heelemaal niet, in hun prettige voortseulerij, van menschen die het zelf naar den vleesche goed hebben. Een beschaafd, salonfähig socialisme echter, thuis-hoorend in beschaafde kringen, zooals die waarin Anna van Gogh's Tragedie zich afspeelt, dat verschrikt niet, dat wekt geen walg op, dat doet lief, gemoedelijk aan!

Ik wil hiermede volstrekt niets gezegd hebben tegen de oprechtheid van der schrijfsters persoonlijk-bedoelen; want haar levenswijze is mij volkomen onbekend, en, in hoeverre zijzelve dus al of niet een salon-socialiste is kan ik niet beoordeelen. Ik neem dus, zoolang ik het tegendeel niet weet, gaarne aan dat zij is een naar haar theorieën in de praktijk handelende vrouw. Maar alleen wil ik beweren, dat een socialisme als het door Anna van Gogh in Tragedie geschilderde een lievig, onwaar, oppervlakkig, gemakkelijk, en daardoor gevaarlijk-schoonschijnend gedoe wordt. Ter staving van dit beweren leg ik terstond den nadruk op de hoofdgedachte van dit verhaal: de vereeniging door huwelijk van twee elkaar vijandige klassen, van de als dame opgegroeide en opgevoede, tot den beschaafden middenstand behoorende vrouw, met den eenvoudigen, ongeletterden, uit de arbeidersklasse voortgekomen, en daarin worstelenden werkman. Het ligt voor de hand, dat wie socialistische romans schrijft, zijn zwaartepunt allicht zal gaan zoeken in dit soort van sentimenteel gedoe, van liefde tusschen de twee maatschappelijk zoo van elkaar verschillende klassen. Men heeft voor een roman nu eenmaal een intrige noodig, de liefde is nu eenmaal, n' en déplaise alle geëmancipeerde man-looze dametjes, de kern, het levensbeginsel van ons mensch-zijn; wat is dus natuurlijker dan zijn toevlucht te nemen tot dien quasi-idealen toestand, van het reine, hoogvoelende, edeldenkende jongemeisje uit de bezittende klasse, zich vrijwillig gevend aan den naar vrijheid en recht dorstenden slaaf uit den werkmansstand, eenerzijds daardoor hem opheffend tot háár, anderzijds erin nederdalend tot hem.

Op den keper beschouwd is dit echter roman-sentimentaliteit van de goedkoopste soort. Zola, in Travail, heeft er zich op dit punt afgemaakt, op een wijze waarover elk auteur die prijs stelt op zijn letterkundigen naam zich zou schamen 't zoo oppervlakkig te doen! Hij laat eenvoudig de verschillende kinderen van allerlei verdorven bourgeois ineens trouwen met de geheel in hun eigen stand grootgeworden fabriekskinderen, en verklaart dan maar, tegen alle erfelijkheidswetten in, dat de uit die verbintenissen voortgekomen jongens en meisjes prachtexemplaren zijn van het toekomstgeslacht, ideaal-menschen. Ook in het veel dieper-gedachte en breeder-uitgewerkte Levensgang van Quérido, acht ik het zwakke punt die verbroedering tusschen de dame: Eva Bresser, en den werkman: Hein Hols. Hier heeft de artist geofferd aan den tendenz zijner waarheidsliefde, die hem moet hebben gewaarschuwd, dat in de werkelijkheid zulk een Eva, zulk een verhouding, zulk een gevoel van zóó'n meisje voor zóó'n jongen, onbestaanbaar is!

En nu Anna van Gogh's held en heldin uit Tragedie.

Cor Wagendonk is onderwijzeres. Zij is dat geworden niet om den broode, niet om het wreede moeten-geld-verdienen, maar uit dien modernen drang van meedoen in het leven, die de hedendaagsche jonge-meisjes wegdrijft uit het ouderlijk huis, onverschillig of de ouders haar gaarne daar gehouden hadden, of niet. - In het bijzonder geval van Tragedie was Cor Wagendonk's thuis een verdeeld gezin; vader, een ex-dominee, die uit eerlijke overtuiging zijn ontslag nam als predikant, en zijn leven en fortuin wijdde voortaan aan de hulp van armen en onge-

[p. 174]

lukkigen; moeder, een wufte oppervlakkige, wereldsche dame, allesbehalve gesticht door de levensbeschouwing van haar man, hem alleen vrijlatend die te volgen onder uitdrukkelijke voorwaarde, dat hij háár niet zal beletten in luxe en rijkdom te leven. Cor is tusschen die beide ouders opgegroeid, met hart en ziel méévoelend voor de mooie, nobele zelfopoffering van den vader, waardoor hij een ellendig, schamel bestaan leidt, alleen om te méér te kunnen weggeven aan anderen; maar zonder dat zij met dat al zijn levensopvatting déélt. Want zij vindt dat elk mensch recht heeft op een goed, aangenaam leven, dat hij zich mág en moet omringen met mooie dingen, en mág en moet kunnen genieten van het mooie in kunst of literatuur. Uit dat oogpunt beklaagt zij haar vader, om het armoedig-ongezellige van zijn kamer, om het schamele en daardoor onschoone van zijn dagelijksch leven. Zij voelt vaag: ‘Zoo als hij 't leven opvat, zoo moet het niet geleefd worden. Er is nog iets ánders, en beters.’ - Dan, als onderwijzeres in een andere plaats, zich vrijer bewegend, komt ze, door het in-huis-gaan-bezoeken van een ziekgeworden leerlingetje, in aanraking met den vader van dat kind, den fabrieksarbeider, weduwnaar Emmink; met wien zij aan het eind van 't boek trouwt na de gebruikelijke gedachtenwisselingen over socialisme, en de gebruikelijke vrije verhouding van gezamenlijke wandelingen, kamerbezoeken bij elkaar, enz. enz. om, onder het motto van praten over 't socialisme, met elkaar als twee jonge verliefde menschen te vrijen!

Nu wil ik er op wijzen, hoe oppervlakkig-sentimenteel en onwaar-lievig dit gedeelte van den overigens zoo goed-geschreven roman geworden is, uit zucht van propaganda-maken voor een idee. Emmink, de fabrieksarbeider, zijn oude moeder, zijn klein-meisje, ze zijn geen van allen echt, uit het leven genomen, natuurlijke, eenvoudige menschen uit het volk. De auteur heeft hen belachelijk-overdreven moeten idealiseeren, om het voor haar zelve te kunnen verantwoorden, dat zij een beschaafd-opgevoed, tot den beschaafden stand behoorend jong-meisje als Cor Wagendonk, in zulk een milieu laat trouwen! M.i. komt hier, haar-zelve misschien onbewust, in de schrijfster het dame-element in haarzelve te voorschijn. Met de subjectiviteit, ons vrouwen in ons werk eigen, heeft ze gevoeld dat een dame onmogelijk liefhebben kan in hoogeren zin een vuilen, ongeschoren, ruwe-taal sprekenden, onwetenden fabrieksarbeider, al is hij in den grond ook nog zoo'n nobel mensch. De uiterlijkheden van het leven influenceeren afdoend op onze innerlijke gewaarwordingen. De gewone toestand van een fabrieksarbeider is niet die van een Emmink. Het is leven in een vuil, viezig, stinkend krot, eten en drinken op voor onze dames-oogen onhebbelijke wijze, omringd zijn van vuil-neuzige, smerig-gekleede slecht-gemanierde kinderen, en hebberige, vleierige familie-leden! De dame-auteur, dit allemaal wél wetend, heeft gevoeld dat zij de waarheid moest verdraaien om haar stelling aannemelijk te maken; en zoo is ze op onverantwoordelijke wijze aan het idealiseeren gegaan. Emmink, die zichzelf, te midden van een afmattend werkleven, met couranten-lectuur, en les-nemen beschaaft, en ontwikkeld is boven zijn stand, is geïdealiseerd! Emminks moeder, het hoogst-sympathieke, altijd lief-sprekende, voor alles-zorgende, keurig-nette oude-vrouwtje is geïdealiseerd! Emminks dochtertje, de bleeke, verstandige, zachte, voor 't werkelijke leven veel te teere Mientje is geïdealiseerd! De woning waarin die menschen leven, een heel knap-gehouden arbeidshuisje, waar we van niets onsmakelijks voor beschaafde menschen merken of hooren, is geïdealiseerd! In één woord, als de fabrieksarbeiders en hun bestaan zóó waren in werkelijkheid, zou het een veel minder ondenkbaar geval zijn dat een dame als Cor Wagendonk zich dáár thuis voelde, dan 't nu is. In al deze détails is de man: Quérido veel eerlijker en objectiever te werk gegaan, dan de vrouw: Anna van Gogh. Bij hem is het milieu, waarin zijn Hein Hols thuishoort, een echt volksbestaan; hij spaart ons geen enkel onhebbelijk eten en drinken van hebberige, kibbelende ouders, dronken broers, in bedompte, kwalijk-riekende woning in achterbuurt. Logisch volgt hieruit, dat de ontwakende liefde van Eva Bresser dientengevolge nog onverklaarbaarder is, dan die van Cor Wagendonk. Maar ik zei reeds, dit laat zich volkomen begrijpen, door het geslachtsverschil van de beide auteurs: Quérido en Anna van Gogh. De laatste, zelf beschaafde-vrouw, heeft subjectief méégevoeld met haar heldin; de éérste, man, opziende tot, en zich zelf uitbeeldend zijn vrouw-ideaal, heeft een gedachten- Eva geschapen, niet zooals ze is, maar zooals hij zich verbeeldt dat ze zijn kan!

Bij Quérido, - het verstandigst wat hij

[p. 175]

doen kon zeker, - is de verhouding van Hein en Eva bij het ideale gebleven, door haar tamelijk abrupt in een paar dagen doodgaan vóór het stille engagement kon bezegeld worden door 't alledaagsche van 't huwelijksleven. - Bij Anna van Gogh daarentegen -, dat getuigt van een zwakheid in haar kunstopvatting - zien we het ideaal verwezenlijkt óók nog. De tweeslachtigheid treedt dientengevolge véél sterker in 't licht. Want nu wordt de fabrieks-arbeider eigenlijk een ‘Meneer’. Om hem nog beter bij Cor te laten aanpassen geeft de schrijfster deze namelijk zóóveel fortuin, dat zij haar uitverkorene een paar jaar voor háár rekening kan laten studeeren en kan onderhouden. Hierdoor kan hij voor rekening van ‘de partij’ bezoldigd-propagandist wezen. En zoo zien we hen dan ten slotte zoetelijk-lief samenwonen in een knus-ingericht huisje met een tuintje ervoor, Cor verwachtende háár eerste kindje in plaats van 't gestorven vóórdochtertje Mientje!

Typisch voor het zich niet verloochenende der dame-vrouw-natuur, vind ik dit lief-gemoedelijk-modderen in socialistische gevoelentjes van een Anna van Gogh. Ik twijfel niet aan hare oprechtheid daarbij. Er is in 't boek iets warms, eenvoudigs, sympathieks, dat den indruk geeft van een vrouw die 't eerlijk meent met haar overtuiging, en zelve niet begrijpt hoe oppervlakkig-half ze daarbij is. Zichzelve onbewust waarschijnlijk, heeft ze zoeken aan te passen aan haar eigen vrouwbehoefte, van willen voor Cor Wagendonk, met wie ze zich vereenzelvigde, toch wel een beetje een damesachtig leventje, en een meneer-geworden echtgenoot, en een gezellig intérieur, haar socialistische verbroederingsidee van de dame en den fabrieksarbeider samen-trouwend. En uit zulk transigeeren van gevoel met theorie is onware, lievige oppervlakkigheid ontstaan!

Het kon niet anders, waar zoo sterk de tendenz op den voorgrond treedt, moest de kunstwaarde er onder lijden! En dat is zoo jammer, want deze auteur heeft véél talent, en kan magnifique aan de werkelijkheid afgeziene tooneelen schilderen, zoodra ze dat onvervalscht wil, zonder principes en theoriën te laten meespreken. Ik denk hier in Tragedie o.a. aan die scène waarin Lize Wagendonk (Cor's moeder), aan haar man meedeelt, dat ze een derde bevalling tegemoet ziet. Hoe flink en sober is hier de huwelijksverhouding, 't zoogenaamde liefdeleven van zoo menig getrouwd paar, met een pààr volzinnen blootgelegd, onomwonden, toch zonder eenige onkieschheid!

‘Hij vond Lize in de huiskamer op de canapé, haar hoofd tegen de leuning, de handen voor 't gezicht, heel haar lichaam schokkend van snikken. Hij liep naar haar toe, vroeg zacht: ‘Wat is er?’

Ze ging ineens recht zitten, schreiend nog, haar gezicht roodgevlamd, de oogleden dik, nat van tranen.

‘Och niks’, zei ze wrevelig.

‘Niks, kom dat is geen antwoord; toe zeg 't me!’

Hij ging naast haar zitten, streelde haar arm, die, mooi-blank, te voorschijn kwam uit de wijde mouw van de lichtblauwe peignoir; hij kreeg ineens lust dien blooten arm te kussen, maar ze zag zijn beweging, trok snel terug.

‘Doe toch niet zoo gek’, zei ze boos.

Hij trok de wenkbrauwen samen; het ergerde hem altijd als Lize zijn liefkozingen terugwees; daardoor onthield ze hem het eenige wat ze te geven had.

‘Nou wat is er?’ vroeg hij nog eens kortaf.

Ze keek hem even aan, zonder tranen nu, en, met een kort hatelijk lachje: ‘Je kunt je weer verheugen op je aanstaand vaderschap.’

Hij keek een beetje verwonderd. ‘Is 't waar? En? Ben je daar zoo verdrietig om?’

‘Natuurlijk ben ik daar verdrietig om’, viel ze heftig uit, weer schreiend, met overvloed van tranen als een kind. ‘We hebben immers genoeg aan onze twee kinderen. Ik was juist blij dat ze wat grooter werden, en nu wéér een, wat een akeligen last zal dat weer geven; 't is om woedend te worden.’

Ze schopte een voetkussen weg, dat ver de kamer invloog. Frans stond op, liep even heen en weer.

‘We zullen 't toch aan moeten nemen,’ zei hij kalm.

‘O ja natuurlijk, jij hebt gemakkelijk praten, jij hebt er geen last van, en geen pijn, en niks wat akelig is. Maar ik ben er bang voor, bang hoor je, bang voor de pijn.....’ (blz. 28 en 29.)

Wie zoo kán schrijven, weet beter wát de waarheid van 't leven is, dan haar socialistische tendenzen zouden doen vermoeden.

ANNA DE SAVORNIN LOHMAN.

(Wordt vervolgd.)