De Hollandsche Lelie. Jaargang 18

Hoofdartikel
Een liefde-verkondigster (Selma Lagerlöf) (op verzoek van een abonnée.)

Men kan van Selma Lagerlöf's boeken zeggen, dat zij in de eerste plaats zijn een hymne op de kracht der liefde, op de verlossende, het kwade-overwinnende almacht der eeuwige, onsterfelijke liefde, in hare oneindige verscheidenheid van vormen.

Als een gouden draad is dit de hoofdgedachte die zich spint door de sagen en sproken waaruit Gösta Berling is samengesteld.

Het is de liefde, de zijne afdwalingen bedekkende en verontschuldigende liefde zijner gemeenteleden, die hem, den ‘gekken dominee,’ den ‘dronken predikant’ tot berouw en schuldbesef brengt op het oogenblik waarop haat en verbittering hem vervulden, om zijn hem dreigende ontzetting uit het door zijn gedrag ontheiligde ambt. En al zegeviert vervolgens oogenschijnlijk toch weer het kwade, omdat de schijn tegen hem is door dien dommen streek van kapitein Bergh, al moet hij daardoor toch vluchten uit de pastorie als een verworpeling, het is opnieuw de reddende liefde die hem de hand toesteekt, de helpende, zoekende liefde der ‘Majoorske van Ekeby’, die hem leert dat het zijn plicht is te leven in plaats van gemakshalve den dood in het bosch te zoeken; en óók is het zijn eigen ingeboren liefde tot het goede, waardoor hij alleen dàn naar haar goeden raad luisteren en van zijn zelfmoordplannen afzien wil, wanneer zij in ruil daarvoor hem belooft de verwaarloosde, ongelukkige dochter van den predikant van Broby tot zich te zullen nemen om haar op te voeden tot een gelukkig en een goed mensch. - Zoo, ondanks zijn dronkenschap, zijn gebrek aan volharding in 't goede, toch in den grond geen slecht man, maar integendeel een in wien van binnen de heilige vonk der menschenliefde met kracht gloort, komt Gösta Berling, ‘de gekke dominee’ als ‘kavalier’ op Ekeby. En wat al sagen van de overige ‘kavaliers’, en van het oude

[p. 82]

schoone Wermeland heeft Selma Lagerlöf poëtisch rond zijn hoofdfiguur geweven, hijzelf de held, het middelpunt, maar daaromheen heel een schare fantastische, in de sprookjes-wereld thuisbehoorende figuren, die den lezer toch pakken en roeren en met sympathie vervullen zooals personen uit de werkelijkheid het zouden doen, omdat ze zoo echt-menschelijk, zoo beurtelings voor 't kwade bezwijkend, en dan weer het kwade-overwinnend zijn, wijl de macht van de liefde, van de onsterfelijke, alles reinigende liefde zich zoo heerlijk in hen openbaart.

Want dat is het wat dit boek van Selma Lagerlöf zoo fijn, zoo teer, zoo bekoorlijk maakt, dit, dat al die sagen en die ruwe verhalen zulk een reine, lieflijke kern bevatten. Daar is b.v. die geschiedenis van ‘De Groote Beer op Gurlitta Klätt,’ dien beer dien Majoor Fuchs wilde gaan dooden, en dien hij ten slotte niet zelf neerschoot, ondanks al zijn moeite voor den zilveren kogel, omdat hij aan een ander de eer van de daad wilde laten, teneinde hem daardoor de vrouw te verschaffen die hij liefhad, en op geene ándere wijze veroveren kon. Men moet zoo'n hoofdstuk lezen, zoo poëtisch in elkaar gezet, met een zoo wonderwel bij het onderwerp passende schoone beschrijving van dien geheimzinnigen sprookjes-achtigen beer, en van den bijgeloovigen angst voor hem der bewoners, en van de woeste, bekoorlijke landstreek, en van het heimwee-achtig begeeren van Majoor Fuchs om dien beer te mogen dooden, en van den kalmen, grootschen eenvoud waarmede hij zijn rol overdraagt aan den koster, opdat die gelukkig moge worden door zijn in naam verkregen jager-roem, men moet dat alles zelf lezen om zoo recht een denkbeeld te krijgen van het merkwaardige, reine, veelzijdige talent dezer benijdenswaardig-begaafde Noorsche schrijfster. -

En dan, daartusschen, dat weer zoo geheel ándere, zoo heelemaal voor 't hedendaagsche leven geknipte verhaal van Juffrouw Marie, van de oude vrijster die nooit haar rozenstruik had verzorgd, en alleen maar leefde van strenge plichtsbetrachting, en God bad, in haar verzuurde oude-juffrouw-achtigheid, toch nooit de liefde te moeten leeren kennen, omdat ze overtuigd was (zoo recht het oude-vrijster-principe,) dat de liefde eigenlijk al het kwaad en al de ellende in de wereld brengt. Totdat ze dien vroolijken, levenslustigen jongen man ontmoette, die, veel jonger dan zij, haar slechts lijden deed door de hopeloosheid harer liefde tot hem die hij niet eenmaal vermoedde. Maar zie, - toch wou ze, van af dat ontwaken tot de hoogste kennis der zaligheid in een vrouwenleven, niet meer terug in den tijd harer vroegere onwetendheid zonder liefde. Toch bloeide nu voortaan haar rozenstruik, en waren de tranen die ze rijkelijk stortte geen tranen van verbittering, maar slechts van zaligen weemoed, - en juffrouw Marie was gelukkiger dan voorheen.

De dames van het derde geslacht -, (en er zijn er vele, die, omdat het mode is, verklaren te ‘dwepen’ met Gösta Berling,) - mogen die geschiedenis van ‘juffrouw Marie’ wel uit het hoofd leeren, en opzeggen als ze 's avonds neerliggen op haar eenzaam bed, in haar eenzaam oude-juffrouwenkamertje; 't zal haar leeren wáár voor zich zelve te worden, en zich minder bespottelijk aan te stellen.

En weer een ander soort van liefde, - want alles wat liefde is wordt in Gösta Berling verheerlijkt, - is die geschiedenis van de schoone Marianne Sinclaire en haren strengen vader. Is het niet zijn eindelooze liefde, van buiten, urenlang, geduldig op haar wachten, waarmede hij ten slotte haar rechtmatigen toorn tegen hem doet wegsmelten als sneeuw voor de zon? En dan die nobele, alles verdragende, zich zwijgend gevende, echte vrouwenliefde der oude mevrouw Sinclaire, die hare dochter zulk een heerlijk voorbeeld van zelfverloochening geeft, en haar leert wat trouw en plicht en vrouwentaak is in 't huwelijk; totdat ze ten slotte ook overwint dóór haar liefde, én haar strengen echtgenoot én haar verbitterde dochter, en beiden leert dat de liefde de meeste is, en in zwakheid sterk kan zijn!

En steeds weer ándere vormen van liefde in dit heerlijke boek! Die aandoenlijke ruwe trouw van Beerencreutz, den overste, die gaat kaartspelen op het graf van zijn als zelfmoordenaar en speler smadelijk gestorven medekavalier, met de fijngevoelige bedoeling den verachten doode daarmee een bewijs te geven, hoe hij toch niet van allen en iedereen vergeten en geschuwd is. Ik tel dat hoofdstuk: ‘Het Kerkhof’ onder de allermooiste en allergevoeligste van heel dit mooie en gevoelige boek, om het innig-teere en lieflijke dat ligt in die liefdegedachte van den ruwen krijgsman, die geen beter middel weet den afgestorven makker zijn onveranderde vriendschap te

[p. 83]

bewijzen, dan door op zijn eenzaam graf hem de kaarten te brengen die bij zijn leven zijn liefst gezelschap waren.

En weer grijp ik uit den rijken schat een ander voorbeeld van zulk een fijngevoelige trouwe liefde, verborgen onder de ruwe schors dezer kavaliers-harten, een liefde te aandoenlijker om de naïveteit ervan. 't Is die aangrijpende poging van die ruwe mannen, om Gösta Berling te troosten in zijn ongelukkige liefde, hem te troosten met het reinste dat zij kennen: muziek; een poging die echter volkomen mislukt, totdat eindelijk Löwenborg, die arme half-krankzinnige Löwenborg, gaat spelen op een tafel waarop hij zelf de tonen heeft geschilderd, wanend dat de geluiden die hij zich inbeeldt voort te brengen, en die hij in zijn krankzinnigheid zelf hoort, ook werkelijk troostend zullen klinken voor Gösta Berling. Zie, dan ontwaakt in diens hart dóór dit aandoenlijk liefdebewijs weer de eigen menschenmin, en hij haast zich te glimlachen en weer vroolijk te worden, opdat Löwenborg gelooven moge door zijn muziek dat wonder aan hem te hebben verricht.

Dan is er weer die liefde van den philosoof Eberhard, een beschermende, vaderlijke liefde, die liever zijn levensarbeid, zijn boek dat hem beroemd zal maken, wil begraven in een oude houten kist, dan door de openbaring ervan het gelukkige kinderlijke geloof schokken dier reine, geloovige ‘jonge gravin’, die zoo bedroefd wordt wanneer hij haar die mogelijkheid ook maar voorspiegelt: van haar heur geloof te kunnen ontnemen.

En dan hebben we de lang-geleden, langbegraven liefde eener vrouw tot den slechten, gierigen predikant van Broby, die haar, toen hij nog jong en goed en eerlijk was, niet trouwen kon om haar voorname geboorte, en dien zij nu op haar ouden dag zoeken komt, om hem te vertellen hoe zij hem eeuwig trouw bleef, totdat hij, beschaamd om zoo onverdiend een reine liefde, eindelijk terugkeert op den lang verlaten weg van het goede, en sterft als een berouwvol zondaar.

Maar het schoonste onder al die liefdeliederen, die dit boek uitzingt in zoo verschillende wijzen, is wel die hymne op gravin Elizabeth, op haar die slechts in gedachten ontrouw aan haar man pleegde, en die zoo rein, zoo vlekkeloos leefde, en die toch haar gedachtenzonde zoo duur boette, en het zoo geduldig, in God geloovend droeg, en eindelijk den man redde die het ongeluk over haar leven had gebracht, dien ze had ontweken toen de plicht het haar gebood, en dien ze eerst volgde als zijn vrouw, toen hij, in plaats van de vroolijke, zorgelooze, lichtzinnige kavalier, een eenvoudig, arm man geworden was. Gravin Elizabeth is de draagster dier groote, zoekende liefde, die alles duldt, alles lijdt, alles vergeeft, alles hoopt, alles aanneemt, alles gelooft, en, wáár zij haar schreden zet, duisternis doet verkeeren in licht. Zóó zien we haar ten slotte in zulk een engelgedaante de vrede-boodschap brengen in die sombere, treurige ‘Kleine hoeve in het Bosch’, waar haar voorbeeld en haar ernstige woorden tot Gösta Berling niet alleen dézen, maar ook nog den armen ouden, met haat tegen de menschheid vervulden herbergier tot het goede terug doen keeren. Zoo is dan de zegepraal der liefde, men zou kunnen zeggen de tendenz van dit sagenboek, een tendenz echter die volstrekt niet wordt opgedrongen en gepredikt, maar die de lezer zelf zoeken moet onder het bekoorlijk waas van poëzie en originaliteit van vertellen, waardoor dit boek iets zoo heel bijzonders, zoo heel eigenaardig-schoons is geworden.

Diezelfde tendenz vind ik terug in haar boek Ingrid. Dáárin zit de grootste waarde ervan, de bekoring waardoor het zich verheft boven het alledaagsche. Veel minder eigenaardig van compositie en gedachten dan Gösta Berling, zou het misschien onopgemerkt voorbijgaan, indien het niet weder die mooie idee ware van de liefde van Ingrid, die ten slotte den armen waanzinnige redt van zijn geestesduisternis, een idee zoo wonderlijk lieflijk en rein, dubbel in onzen tijd van realisme en feminisme, van alles wat koud, koel, wreed, verstandig, tegenovergesteld aan vrouwlijke zachtheid en dienende liefde is. Ook in Ingrid klinkt die lofzang op de liefde zoo onvervalscht en zoo teer. Verlangend te sterven, reeds als een schijndoode in haar graf liggend, omdat niemand haar met liefde behandelde, keert Ingrid tot het leven terug, om bij haar pleegouders, zonder dat zij hare tegenwoordigheid vermoeden, getuige te worden van hun liefdelooze gesprekken over haar. Dan vlucht ze weg, verweg, want: ‘Hij dien niemand liefheeft heeft geen recht op 't leven’, - ‘Maar niemand kon begrijpen hoe ze zou kunnen werken en sloven voor iemand die haar liefhad. Voor zoo iemand zou ze zorg en ziekte, armoede en schande verdragen. Voor zoo iemand zou ze sterk

[p. 84]

als een reus en geduldig als een slaaf zijn’, - En zie, dan komt ze, een dienst zoekend, op het buiten waar de moeder van ‘den waanzinnigen student’ woont; daar kan ze al die rijke liefde-schatten, die in haar begraven liggen, gebruiken om zijn gebonden geest te ontboeien. En ze doet dat. Eerst doet ze 't niet uit liefde tot hém, maar uit liefde tot de moeder, die immers voor háár zoo goed is, en die dien waanzinnigen zoon zoo lief heeft, en op Ingrids invloed haar laatste hoop bouwde. Ze overwint haar zelfzucht. Ze kampt met allerlei moeilijkheden. Ze moet de scheiding dóórmaken van hem, op het oogenblik zelf waarop hij bijna gered is. Maar ze overwint toch; ondanks alles. Liever dan te blijven bij hen die haar nu met zooveel teederheid omringen en haar zoo graag gelukkig willen maken, gaat ze stil heen, langs onbegaanbare paden, om hém te zoeken die haar zoo noodig heeft. En ze ziet hem, en haar vindingrijke liefde weet het juiste middel te bedenken om zijn geest terug te doen keeren tot een verleden waarin hij nog niet krankzinnig was. En als hem dan de oogen zijn opengegaan, maar tevens opengegaan ook voor de ellende waarin hij zooveel jaren heeft geleefd, voor het vreeselijk feit dat hij jarenlang een voorwerp van spot en medelijden is geweest voor iedereen, een arme krankzinnige, niets anders, zie als hij dan, in plaats van gelukkig en dankbaar om zijn teruggekeerd verstand, wanhopig is om het onherstelbaar verleden, hoe liefdevol en hoe teer is zij het dan die hem, door haar trouw en haar steun, leert het leven te aanvaarden, leert opnieuw een man te zijn!

‘Hier was iets kostbaars en heerlijks dat tot hem kwam in zijn diepste ellende. Dit moest groote liefde zijn, groote liefde. En toen hij dat voelde, wist hij dat hij gered was, en dat het donker zijn man gevonden had.’

Welk een genot te denken dat het een vrouw is, een hedendaagsche vrouw, die zulke boeken schrijven kan! Welk een genot te weten dat er onder de bent van pennende man-vrouwen, heel de wereld door, die niet anders doen dan redeneeren over haar ‘plichten aan zichzelven’, en haar ‘rechten’ en haar ‘verongelijking’ en haar ‘onderdrukking’, die schreeuwen tegen ‘de slavernij van het huwelijk’, etc. etc., één is opgestaan als Selma Lagerlöf, die dat alles zoo heelemaal links, zoo, als niet de moeite van er naar te kijken waard, laat liggen, die, met het Gottbegnadet oog van den echten kunstenaar, de dingen dezer wereld voorbij ziet, om te letten op dat wat eeuwig blijft, en eeuwig is, al de wereld door, en al de eeuwen door: de liefde, in oneindigheid van gedaante, die zingen wil in even reine als roerende tonen van dien God, die, gelijk zij in Gösta Berling zoo schoon zegt, de éénige is die in het leven bleef, waar àl de ànderen uit de Godenwereld stierven met de geboorte der nieuwe leer: - - ‘Al de goden der ouden zijn dood, behalve Eros, Eros de alles beheerschende. Zijn werk is alles wat ge ziet. Hij houdt de geslachten in stand. Hem ziet ge overal. Waar kunt gij gaan dat ge zijn voetspoor niet ziet? Wat hooren uw ooren, waar ge niet den wiekslag van zijn suizende vleug'len in hoort? Hij woont in de harten der menschen, en in de kiemende zaadkorrel. Voel zijn hartslag trillen in de doode dingen, en beef! Wat woont er op aarde, dat niet verlangen voelt naar hem, en zijn lokstem hoort? Niets ontkomt aan zijn macht. Alle oude wraakgoden zullen vallen, alle kracht en geweld voorbijgaan. Maar voorwaar! Gij, o liefde, zijt eeuwig!’ (blz. 351. Tweede druk.)

ANNA DE SAVORNIN LOHMAN.