De Hollandsche Lelie. Jaargang 17

Ingezonden stukken.
Buiten verantwoordelijkheid der Redactie.

I. Gorredijk, 16 Juni 1904.

Aan Jhr. Rappard.

Geachte Heer.

U tracht in de Holl. Lelie van 15 Juni te bewijzen, dat Frans Coenen's ‘In duisternis’ ‘zoo ontzettend weinig van een kunstwerk heeft;’ o.a. door op de verregaande onbeduidendheid van den romanheld opmerkzaam te maken. Daargelaten of al of niet de indrukwekkend-juiste beschrijving van een z.g. onbeduidend mensch een boek tot kunstwerk kan maken, - beweer ik dat 't onbelangwekkend vinden van de persoonsbeschrijving als in Coenen's werk geheel op een persoonlijke levensopvatting, op een geloofsovertuiging berust. Hiertegenover plaats ik een geloofsovertuiging van veel anderen, die een dergelijke persoonsbeschrijving hoogst belangwekkend doet vinden.

‘Waarom moet hij zich verslingeren aan een slet?’ zegt u.

‘Precies, dat wou ik ù vragen. Meent u dat iemand voor zijn pleizier dwaze dingen doet, zijn leven verknoeit, de ellende te gemoet gaat? Doet een normaal mensch dat? En verwekt een hoogst abnormaal mensch uw afschuw, uw minachting? Hij verwekt bij mij een diep medelijden.’

‘Verregaande zwakheid, lamlendigheid....’

Bevredigt u dat antwoord, mij niet. In geen geval geeft het me de overtuiging van ‘eigen schuld.’ Nietwaar, meneer B. was in 't zelfde geval wel flinker geweest, die was niet onder de ellende gekomen, hij had er zich met zijn sterkeren wil, zijn optimistische natuur wel weer bovenop gewerkt; - terwijl meneer A. van 't begin tot 't eind zich een ‘lamzak’ toont.

‘Moest hij ook maar flinker zijn, moest hij ook maar sterker wil gehad hebben, ook maar zoo'n optimistische natuur....’

Daar hollen we heen! We verwijten iemand, dat hij iets niet bezit, dat hij door de natuur, of door God (al naar ons geloof), misdeeld is. Of gelooft u dat alle menschen bij hun geboorte gelijk van natuur, eender van aanleg zijn? Toch niet dat allen onder gunstige omstandigheden opgroeien! Wel dat er zijn, die eeuwig met nare gevoelens, geldnood, tegenwerking, booze lusten te kampen hebben, in tegenstelling met anderen, die voor dat alles nooit een sterken wil behoeven. Nog eens, verwekken zulke individuën uw gramschap, uw minachting, of uw diep, diep medelijden?

Waarom zou die ander wèl beter gewild hebben, waarom heeft deze niet beter gewild! Wat miste hij, waaròm miste hij iets, waarom had hij dus zooveel tegen bij veel anderen, wìe, of wàt-in-hem, was zoo onrechtvaardig hem een droever leven, een schrikkelijker dood te bereiden dan dien ‘een ander’??

Die vragen gaan altijd door mijn hoofd, met akelig gedruisch, bij 't hooren van de liederlijkste misdaden, overal waar ellende, waar boosheid is, overal!

Nee, Jhr Rappard, uw minachting, uw afschuw is mij geen antwoord. Over de gevolgen van een ondeugd ontbrand ik ook wel eens, verafschuw, haàt ik ook wel, daar heb ik mijn menschelijke natuur voor, mijn angst, mijn pijn om physiek lijden; maar om de ondeugd zelf toorn ik nooit, kan ik niet driftig worden op een simpel, zwak, noem het lamlendig individu.

Ziet u nu den romanheld uit ‘In duisternis’ groeien voor mijn oog, ziet u hem niet oprijzen, een reus van belangwekkendheid, een gestalte om de wereld door te dragen, om voor ieders aangezicht te stellen in al zijn naaktheid, zijn dierlijks, zijn liederlijken wellust, zijn verfijnde lafhartigheid,.... zijn diep-bedroevende misdeeldheid. Sta nu naast mij en roep het uit, schreeuw het, gil het uit, over de menschen: ‘Dit is een der uwen, een die ontbeert, een die zwak is, die niet wil, die wel moest willen, maar niet kan willen, en ten onder gaat, ellendig onder gaat, te midden van ùw geluk, ùw overvloed van kracht, van deugd! Dit is een der uwen.... en gij veracht hem, gij bespuugt hem. Gij zit in de koninklijke hoogheid van uw ontwikkeling, uw ontvangen beschaving, uw verkregen deugden, tegenover dien ellendige, mensch tegenover

[p. 876]

mensch, en toch.... booze machtduivel tegenover een nietig, broos slachtoffertje. Hoe durft ge! Hoe siddert ge niet over u zelf! Ik geloof niet, uit kracht van mijn levenstheorie, dat gij anders kunt, ik verwijt u niet eens uw hoogmoed, maar ik stel hem u toch voor oogen, dezen rampzalige.... misschien zal het u bekeeren!’

Geachte Heer, u zult mij misschien als uw heilige overtuiging tegenwerpen, dat elk mensch zijn levenslot, 't al of niet in 't bezit komen van deugden en ondeugden in zijn vrije macht heeft; - welnu, ik geef u als mijn heilige overtuiging precies 't omgekeerde te kennen.

Een persoonlijke levensopvatting dus!

Zonder mij uw geloof deelachtig te maken, kunt u mij nooit overtuigen.

Dat u dus den hoofdpersoon te onbeduidend vindt, berust alleen op uw geloofsovertuiging. Op grond daarvan keurt u af. Maar dat noem ik geen critiek. Dat is slechts een meening, gegrond op een aangenomen stelling, een meening, waar alleen uw geestverwanten wat aan hebben.

‘Frans Coenen's “In duisternis” verwekt medelijden.’ Ja bij u en de uwen, bij mij en de mijnen niet.

‘Zijn boek heeft ontzettend weinig van een kunstwerk: hetzij woordkunst of schrijfkunst...’ Voor u en de uwen! Laat ik die woordkunst buiten rekening (ik vind haar bij Coenen niet indrukwekkend,) dan vind ik het een machtig, een gewèldig kunstwerk.

‘Hoe durft gij dien jongen vrij te praten van schuld?’ vraagt u in uw artikel.

Wel, ik stel me voor, dat Coenen dit heeft kunnen doen op grond van mijn hierboven uiteengezette levensopvatting. Praat u die maar weg, noem haar gevaarlijk, onpractisch, verderfelijk, - bewijzen dat zij onlogisch is, kunt u onmogelijk; dat kunnen geen duizend geleerden.

Coenen's ‘In duisternis’ stemt mij tot ernstig nadenken, wekt mijn diep medelijden. - U vraagt den schrijver Lucas XV te lezen. Als hij u eens vroeg Couperus' Noodlot te lezen! U moet dat een afschuwelijk, een leugenachtig boek vinden, dunkt me. Ik vind het een heerlijk, een prachtig-waar boek. U moet het ook een verderfelijk boek vinden, dunkt me. Of het voor sommige, ja voor veel naturen dit werkelijk is, doet aan de groote waarde van de in dit werk uitgesproken gedachte niets af, ook niet aan het meesterlijke in de behandeling. Dus ten slotte ook niet aan de waarde van 't kunstwerk als geheel.

U zult het na deze redeneering nòg wel een afschuwelijk boek vinden, en op grond van uw geloofsovertuiging met recht. Maar zou zoo ook niet de heer Coenen met recht, ja met groot recht, ongevoelig kunnen blijken voor uw Lucas XV?

Om daar kracht uit te putten, behoeft men al vast 't geloof in den bijbel. Verwacht u dat geloof bij Coenen? Zoo niet, dan vind ik uw verzoek al heel naïef.

Maar hoe kunt u Jezus woorden in de gelijkenissen in verband brengen met uw uitroep: ‘Goddank, het schepsel knoopt zich op!’ Of begrijp ik u hier verkeerd? En ten slotte nog dit. Is de geschiedenis uit ‘In duisternis’ niet honderdmaal gebeurend in de werkelijkheid? Mag zij dan niet verhaald worden, was 't alleen, om te laten zien, hoe werkelijk te midden van een wereld van overvloed, van menschen in staat om te steunen, om te raden, individuen hulpeloos, als vervloekte verstootelingen omkomen? Dacht u werkelijk dat ‘In duisternis’ met een bevredigenden afloop, een gelukzalig uiteinde van den hoofdpersoon, dieper zou hebben getroffen, meer medelijden verwekt, misschien ook meer ‘overeenkomstig 't reëele leven’ (dat we toch wel dagelijks onder de oogen mogen zien) was geweest? - Dan spreekt u over het woordgeknutsel. Ik vind uw eerste aanhaling niet bombastisch. Moge in den laatsten regel werkelijk iets stootends zijn, de dikke woorden en stijven zinsbouw van uw volgende aanhaling vind ik er nergens in. Iets gewoon zeggen is nog niet bombast zeggen. Ook uw beweringen: ‘Overal waar men in dit boek kijkt, overal... enz.’ wensch ik beslist tegen te spreken. Verder vind ik 't al heel gemakkelijk uit een boek een paar zinnetjes te visschen (o dat ‘op goed geluk openslaan’; hierin vertrouw ik geen enkel criticus!) daar wat op te suffen en ze dan, grootendeels nog met dezelfde woorden, mooier na te zeggen. Gerust, Jhr. Rappard, noem mij uw lievelingsboek; ik zal er 200 zinnen uit opvisschen en ze in wat sierlijker kleedje steken. Dat beteekent heelemaal niets, vooral als ze nog uit hun verband worden gerukt. (Zijt u 't dan over 100 niet met me eens, dan zijn er toch nog 100 goed gelukt.) Zooiets is meer een aardigheid: op die wijze zouden de beste werken zijn te kleineeren door menschen die zelf met geen mogelijkheid een behoorlijken roman konden voortbrengen.

Met dankzegging aan de redactrice voor de plaatsing

Hoogachtend

DAVID MOLENAAR.

II. Mijn Vriendinnen.

Mijn vriendinnen vinden mij excentriek omdat ik niet in hun tennis-club ben, noch in hun dans-club, noch in de hockey club. Niet, omdat ik niet van die vermaken houd, maar omdat ik niet van de leden houd, die in deze verschillende clubs zijn.

Maar niettegenstaande die gebreken, houden zij toch van mij, en komen zij mij trouw iedere grootere of kleinere gebeurtenis vertellen, die in hun leven voorvalt.

Ik geloof niet dat ik eene aangename vriendin ben. Ik ben bij de hand, hatelijk, geef dikwijls mijn opinie waar die niet gevraagd wordt en ga graag mijn eigen gang

Vanavond zijn zij weer bij mij. Zaterdag zijn ze naar een bal geweest. Een heerlijk bal, een verrukkelijk bal. Ik zelf ga nooit naar bals, dat behoort mede tot mijn excentriciteiten, want ik verfoei dansen.

Dus praten we over het bal, over de heeren, over de dames, over de armen van de dames en de japonnen van de dames. En dan, zonderlinge

[p. 877]

tegenstelling, eindigen we met: ‘ons beter ik!’ Maar daar begin ik niet over!

Mijne vriendinnen kenden op het bal behalve de menschen die het gaven nog vijf andere menschen!

En die vijf menschen zijn allen uit één gezin! Maar dat gezin is talrijk genoeg! er blijven altijd nog vijf thuis! Daar is Lousje Van Gehn, Jetje Van Gehn, Karel Van Gehn, Gerard Van Gehn enz., enz. tot tien toe!

De freules Van Gehn zijn dikke plompe meisjes. De heeren Van Gehn zijn iets beter, maar de meisjes zijn bijzonder ongracieus. Ze zijn dik, dik. Dikke armen die als worstjes uit hun gedecolleteerde japonnen puilen, dikke wangen, dikke lippen, dikke randjes om de oogen en dikke lichamen.

Maar mijn vriendin vindt ze allen lief en zegt dat ze er Zaterdag snoezig uitzagen en in-gedistingeerd.

Ik kan 't me niet goed voorstellen en zeg dat dan ook onbevangen.

Agnes is beleedigd, Jeanne zegt niets.

Door die zwijgende tegenspraak geprikkeld zegt Lotte (dat ben ik) vinnig:

‘'t Doet er bij jullie óók veel toe bij of je van adel bent of niet! Als ze Botter heetten of Kip, keek je niet naar ze om, maar nou zijn ze o, o, o, ò zoo gedistingeerd.’

‘Dat is niet waar,’ zegt Agnes boos. ‘Zóó zijn wij volstrekt niet.’

‘O nee! héélemaal niet,’ zeg ik spottend.

‘Ondertusschen! Annie Van Driel, wie de distinctie de oogen uitstraalt, is volgens jelui archie-burgerlijk. Ik voor mij geef bitter weinig om zoo'n oordeel.’

We zijn alle drie boos. Maar daar we dikwijls zulke gesprekken houden, zetten we er ons maar gauw overheen. We kunnen toch geen stommetje spelen, de avond is net begonnen!

Jeanne begint het eerste.

Zij en Agnes waren geshockeerd geweest van de gedecolleteerde japonnen Zaterdag. 't Was 'n schande zei ze die bloote nekken. En de ruggen....!

‘Je zult toch zeker wel iets méér gezien hebben dan de bloote ruggen en nekken?’ vraag ik droog.

Dan in ééns, zonder eenigen overgang begint Jeanne over dingen van gansch anderen aard.

Ze vindt zich zelve zoo anders dan anderen, zoo apart en onbegrepen!

Ik moèt lachen, ik kàn 't niet helpen. Jeanne vind ik allerliefst, zoo eenvoudig en goedhartig; ik houd meer van haar dan van Agnes. Maar iets bijzonders heb ik nooit in haar ontdekt. Ze komt alleen dàn op dreef wanneer ze me kan verhalen van de een of andere nieuwe vlam die ze heeft. Maar Jeannes liefdetjes zijn altijd zoo onschuldig en ze vertelt ze zóó goeiig, dat ik ze met plezier aanhoor.

Ik luister met open mond. Jeanne apart, Jeanne onbegrepen!

Dan begint Agnes ook! Nou, en voor Agnes heb ik respect!! Die kan iemand met diep melancholieke oogen aankijken, alsof al het leed der wereld op haar twintigjarige schouders rust! En dan kan ze zoo weemoedig van d'r interessante vriendinnen op kostschool vertellen, meisjes zooals er hier in Haarlem niet bestaan! Vriendinnen waar ze met hart en ziel naar terug verlangt, meisjes waar zóó veel in zit, die zóó knap zijn.... Enfin ze moet hier (dat is in Haarlem) maar tevreden zijn met wat er is! En ik, die tot de intiemen behoor, lach, en steek 't kompliment, niet als kompliment bedoeld in mijn zak!

Ze praten een poosje in dien geest voort. 't Is alsof ze 't afgesproken hebben!

Iedereen is gelijk! 't Is slecht om trotsch te zijn. Zij geven niets om 't oordeel van de menschen! Ze voelen zich zoo verschillend van de meisjes der tennis-club, en voelen er zich nooit geheel thuis! Ze doen hun best om 't betere ik in ieder mensch te zoeken en.... te vinden! Ze zijn er van overtuigd dat ieder mensch wel iets groots en onbegrepen in zich heeft! Ik moest: Le Trésor des Humbles eens lezen! Ik weet niet waar dat op slaat! Misschien wel op mijn beter ik, want ik kèn Le Trésor des Humbles niet.

‘Schande genoeg,’ zegt Agnes. ‘Hééle gedeelten schrijf ik er uit over.’

‘Waarom?’ vraag ik. ‘Wat 'n tijdverlies!’

‘Dat doe ik om het beter in mijn hoofd te hebben. Ik zou er je heele gedichten van uit mijn hoofd kunnen opzeggen. Ik wou dat ik 't hier had, dan las ik je er iets uit voor.’

‘Maar Agnes, waaròm? Als je die prachtige gedeelten tòch uit je hoofd kent, kun je me 't dan niet even opzeggen?’

‘Dàt gedeelte ken ik toevallig niet uit mijn hoofd.’

‘Nu, dan 'n ander! Ik ben er van overtuigd dat 't me goed zal doen.’ Ik krijg 't warm en verslik me haast in mijn lach.

‘Met Lotte is niet te praten van avond,’ zegt Jeanne van uit haar hoekje. ‘Wezenlijk, tot nu toe heb ik gedacht, dat gij beter was dan de rest....’

‘O, en dus heb ik je nu teleurgesteld. Ik.... ik, o 't spijt me erg, heusch!’ Dan in eens barst ik uit in een schaterlach. ‘O, o, jelui zijn kostelijk! 't Is me alsof je komedie aan 't spelen bent!’

Maar 't is heilige ernst. Ik ben in hun achting gedaald.

‘Nu Lotte, je praat altijd zoo geringschattend over Mary Moes. Maar gisteren heb ik met haar “gesproken” en ik verzeker je, dat ik niet wist dat ze zóó diep ging.’

Dit komt van Agnes,

‘O Agnes,’ zeg ik dringend. ‘Toe “spreek” óók eens met mij, wie weet wat je nog voor goeds uit mij haalt.’

't Verwondert me dat ze me in ernst nog antwoord geeft.

‘Ik kèn jou door en door, en weet precies wat er in je is.’

‘O, en Gerrit (Mary's aanstaande) weet je ook precies wat er in hèm is?’

‘Nee,’ zegt Agnes kort, ‘dien ken ik niet genoeg.’

‘Eigenlijk,’ verkondigt Jeanne, ‘ken je nooit iemand geheel en al.’

‘Wel néén,’ stemt Agnes dadelijk toe. ‘Dat is geheel onmogelijk. Er is altijd iets onbegrijpelijks in ieder mensch.’

‘Dat 's nou jammer,’ vind ik. ‘Net zeg je me dat je mij gehéél door en door kent en nou....

[p. 878]

enfin, ik kan daar niet bij, nee, nee,’ zeg ik hoofdschuddend, ‘ik ga zoo diep niet.’

Ik wéét dat ik ze plaag, dat Agnes nu inwendig kookt, maar ik zou niet anders kunnen zijn.

Ik veronderstel, dat ik ook mijn ‘beter ik’ heb, zoo goed als 'n ander, maar 't is mij niet mogelijk dit voor Jan en alleman bloot te leggen.

‘Nou zal ik je eens wat zeggen. Ik vind dat je niet zoo met groote woorden moest schermen. Als je eens wist hoe ontzettend pedant jelui me van avond toeschijnen.’

‘Je begrijpt ons niet,’ zegt Agnes.

‘Nee, dat zal wel! Je bent 'n onbegrepen ziel! Maar ik begrijp dan niet als je je zoo weinig in die tennis-club passend vindt, waarom je er in blijft. En als je zóó weinig om 't oordeel van de menschen geeft, je mij dan schandelijk ongegeneerd vindt omdat ik met een stuk karton in mijn handen op straat loop!

En als je je gelijk vindt aan alle menschen, je dan spreekt van: dat minne volk, of dat zijn menschen van niets, of van dat burgerlijke schepsel. Zie je, dat vind ik, om nog niet eens te praten van je laffe gegiggel over heeren met diezelfde Mary Moes, die zoo diep gaat. Je hebt mij den ganschen avond bepreekt, licht dat ik 't jelui nu doe.’

O wat zijn ze kwaad! Dat heb ik wel voorzien! Als ze worden gehaald, nemen ze koeltjes afscheid van me, zonder afspraak me nog eens af te halen of iets van dien aard!

't Spijt me natuurlijk wel, dat we zoo van elkaar gaan en ik neem me vast voor morgen naar ze toe te gaan. Want ik houd veel van ze en zij van mij, al doen ze in mijn oogen van tijd tot tijd wel eens zot.

Ik ga naar bed. Als ik er in lig, denk ik nog aan mijn vriendinnen!

ROBERTA.

Den Haag, October 1903.

III.

Strijen, Juni 1904.

Aan den heer F.M. Coenen.

Met toestemming van de Redactrice wil ik een kort antwoord zenden op uw zeer vriendelijk gesteld stukje. Alleen de derde regel van onder is niet erg eerbiedig uitgedrukt. Ik behoef volstrekt geen lange uitweiding. Ieder mensch erkent, dat hij in zijn leven ontelbare malen verkeerd deed. Wanneer nu hiervoor, voor deze schuld, niet voldaan wordt door iemand, die zelf van schuld ontbloot is, moeten we dus met onze zonden komen voor de gerechtigheid Gods, die ons op die wijze zou vernietigen. Gelukkig weten we, dat er een uitweg is door den Man van Smarten, J. C, die door al die zonde en schuld vrijwillig op zich te nemen, voor ons, die in Hem gelooven, den schrik heeft vernietigd. M.i. echter ziet u te veel op 't slachten der offerdieren, wat slechts eene symbolische voorafschaduwing was van de verzoening, die door Jezus' lijden en sterven is teweeggebracht. Verder ga ik op de zaak niet in. Een ieder leze de Evangeliën. Er staat ergens in de H.S.: God wil ons in Christus aanzien, als hadden we nooit zonde gedaan. Dit neemt niet weg echter den eisch, om zoo goed mogelijk te zijn en te handelen.

Maar ook staat er geschreven: de natuurlijke mensch begrijpt niet de dingen die des geestes zijn, omdat hij aardsch en vleeschelijk van nature is.

't Geloof wordt gewekt en gewerkt door het gehoor.

Ik heb niet gezegd, dat de Theosophie ‘gladweg in strijd is met alle waarneming en wetenschap.’ Ik sprak van de hypothesen in de Theosophie voorkomende; Karma, d.i. gerechtigheid zonder verzoening, is m.i. een dwaling en met de realiteit in strijd. Zoo ook de wedergeboorten als dier, enz.

Hoogachtend,

Uw dw. dr.

J.B. NAAKTGEBOREN.