De Hollandsche Lelie. Jaargang 17

[p. t.o. 802]

ANNA EKKER.

[p. 803]

1 Juni 1904.
17^de Jaargang.
N^o. 49.

Anna Ekker.

Anna Ekker lijkt mij een schrijfster, die haar stof lang rumineert.

Want in den tijd van vijf jaar gaf zij slechts twee boeken uit; in 1897 verscheen haar ‘Afgoden’, dat eerst in 1901 door ‘Peronne’ gevolgd werd.

Het inwendige wordings-proces harer boeken schijnt dus van langen duur te wezen. Waaróm of waardóór weten we niet. 't Kan zijn, dat ze moeilijk koncipieert, lastig een vorm vindt, weifelt bij den opbouw van het verhaal wanneer zij eenmaal weet waarover ze schrijven zal en het ‘geval’ in haar hoofd heeft. Dit is alles best mogelijk.

Maar er is toch ook nog een ándere verklaring.

En die is, dat zij tot die loome, apathische naturen behoort, welke slechts noode aan den arbeid gaan en wel een grooten scheppingsdrang bezitten, maar die 't aan energie en initiatief ontbreekt, om hetgeen in hun hoofd geboren is door hun pen op het papier het leven der kunst te geven. Ze blijven met het plan van een boek rondloopen, rumineeren het, maar kunnen er bijna niet toe komen om zich eens rustig te zetten aan 't verkunsten van hun stof. Er moet dan iets bizonders gebeuren om hen aan 't werk te brengen: een plotselinge oorzaak van buiten of een inwendige, psychische erektie, die maakt dat ze niet meer te houden zijn en onder welker macht de scheppingsbehoefte vaardig over hen wordt.

Zulke naturen scheppen met stuipachtige schokken.

Ze schrijven bij buien, onregelmatig en weinig.

En Anna Ekker behoort ook tot die kategorie van ongeregelde en karig produceerende schrijfsters.

Nadat in 1897 haar ‘Afgoden’ verschenen waren, duurde 't zóólang voordat ze weer wat nieuws leverde, dat, in deze tijden van druk en veel schrijven, velen haar naam wel weer vergeten hadden, toen zij in 1901 met haar ‘Peronne’ kwam. 't Was noodig, dat men het geheugen der lezers te hulp kwam, en dan hoorde men: ‘O ja,.... Anna Ekker.... 't is waar ook.... “Afgoden” is van haar.... maar 't is al zoolang geleden.’

Toch - en dat is wel vreemd - maakte

[p. 804]

haar eerste boek dien indruk niet. Er waren in 't geheel geen sporen van moeilijke konceptie of lang overleggen aan te bespeuren.

Integendeel.

Het boek leek eerder te zijn geschreven door iemand van vlotte scheppingskracht en die, hetgeen haar bezwaarde, rondweg had neergegooid op het papier. Het scheen een gemakkelijk geschreven boek.

Een sukces heeft deze eersteling van Anna Ekker niet gehad; we gelooven niet, dat ‘Afgoden’ zelfs een tweeden druk heeft beleefd; en het getal van hen, die in de kritiek dit boek geprezen hebben, was gering. Maar er waren toch enkelen, die op een toon van blijdschap over zijn verschijning spraken en in vragenden vorm de verwachting formuleerden, dat deze schrijfster misschien wel iets voor de toekomst worden zou.

En wat ‘au premier abord’ in dit boek trof, was dat de schrijfster heelemaal haar eigen weg was gegaan, zonder zich in de verste verte ook maar te storen aan eenig bestaand voorbeeld. Bij de meeste beginnelingen valt gewoonlijk na te gaan, wie hun geliefkoosde schrijvers zijn geweest, op wie zij zich geïnspireerd hebben en wie den meesten invloed hebben uitgeoefend op de vorming van hun talent. In den aanvang hangen zij nog wel eens met fijne vezels aan een school of voorbeeld vast, welke eerst later verbroken worden, totdat zij hun volle onafhankelijkheid bereiken.

Maar bij Anna Ekker was daar in 't geheel geen sprake van.

Haar beginsterswerk geleek op dat van geen enkel bestaand voorbeeld; men zou geen enkel auteur hebben kunnen aanwijzen met wiens kreaties het eenige overeenkomst vertoonde. Men behoefde niet te zoeken, want 't was van haar zelf. 't Gaf den indruk alsof zij wars was geweest van elke navolging, en of haar vrijheid en onafhankelijkheid zoekende natuur nu eens besloten had haar eigen weg te gaan, en te zullen zoeken en tasten tot ze den vorm gevonden had, welke zich 't best zou aanpassen aan de stof, die ze te verwerken had.

In ‘Afgoden’ had zij daarom beurtelings gebruik gemaakt van den briefvorm, van dien der autobiografie en van het lyrische en beschrijvende proza. En doordat deze vormen en zeggingswijzen elkander in bonte ongeregeldheid afwisselden, was het boek vol verrassingen, kreeg 't de bekoring van het ‘imprévu’. Maar tevens had het iets frisch, jongs en overmoedigs, dat innam en bezighield.

Deze behoefte aan vrijheid in vorm heeft zij in haar tweede boek behouden.

Tevergeefs zal men ook in haar ‘Peronne’ zoeken naar den geregelden stap, waarmee in den Hollandschen roman het verhaal zich voortbeweegt; de deftige indeeling in degelijke hoofdstukken van ongeveer denzelfden omvang ontbreekt eveneens; en de konstruktie van den roman volgens haast algemeen geldende voorschriften, is verre te zoeken.

Het talent van Anna Ekker heeft een pirouette gemaakt voor al die degelijke deftigheid; het heeft met de vingers geknipt onder den neus van den Hollandschen roman; het heeft hem met uitdagenden overmoed in de oogen gekeken en is toen aan 't schaterlachen gegaan.

Wel neen, van dien loggen, ernstigen reus met zijn burgermansmanieren moest ze niets hebben.

En toen is ze haar ‘Peronne’ gaan schrijven op de manier, die haar onder het schrijven inviel. Ze sprong met vlugge, jeugdige wippen van de eene scène op de andere, de overgangen soms heelemaal nonchaleerend, zonder op de indeeling in hoofdstukken te letten, meestal slechts een regel wit gebruikend om den overgang niet al te abrupt te doen zijn. Nu eens kwam er een karakteranalyse, dan weer een brok natuurdeskriptie, om ineens weer over te slaan in een korte lyrische uitweiding of in een stuk verhaal, dat zich vastknoopte aan een stuk, dat ergens anders in het boek lag en dat men maar moest trachten zich te herinneren.

Haar boeken vormen dan ook geen mooi geheel van konstruktie. Een geleidelijk gaan der psychologische analyse van het begin der opzet, langs de ontwikkelingslijnen, om te komen op het kulminatiepunt en tot de katastrofe te leiden, zal men er vergeefs in zoeken. Het psychologisch proces gaat met rukken en sprongen voort; 't heeft een hortenden gang; fijne overgangen mist men; nuanceeringen ontbreken; 't zijn stappen, die Anna Ekker op een moeilijk begaanbaren weg doet, maar waarop zij zooveel mogelijk over de grootste obstacles - want de geleidelijke afwikkeling van een psychologisch proces in al hare schakeeringen te geven is een der allergrootste moeilijkheden in een psychologischen roman, - we zeggen, waarop zij zooveel mogelijk over die obstacles heenbeent.

[p. 805]

We begrijpen wel, dat Anna Ekker 't wil doen voorkomen alsof die manier van hortend en stootend schrijven, zou moeten voortspruiten uit een soevereine minachting van alle konventie in de kunst en dat ze gelden moet als een bewijs van haar onafhankelijkheidszin en haar zoeken naar een eigen weg.

Maar we vreezen toch, dat dit voorgeven tevens moet dienen om iets te bedekken, en wel een gebrek aan kracht en macht om 't er goed af te brengen volgens de algemeen geldende regels der roman-usance. En om dat dan te verbergen, is door haar de toevlucht genomen tot een overboord werpen van de gewone manieren en 't daarvoor in de plaats stellen van een eigen manier van doen.

Dit is een handigheid om een zwakheid te verbergen.

Men zal dan ook zien, dat haar boeken eigenlijk bestaan uit een verzameling van kleinere en grootere tooneeltjes, meer of minder uitvoerig behandeld, meer of minder geslaagd, die wel den ontwikkelingsgang van het psychologisch drama volgen, maar, om eens een eenvoudig voorbeeld uit het dagelijksch leven te gebruiken, die niet aan dit drama verbonden zijn als een kind, dat op de wandeling de hand harer moeder vasthoudt en netjes meewandelt, maar dat los loopt, nu eens dichtbij, dan weer een eind weghuppelend.

En wanneer men dan nog weet, dat deze psychologische brokstukken telkens gekoepeerd worden door lyrische intermezzo's, dan valt 't wel te begrijpen dat Anna Ekker's boeken op een groot deel van het lezend publiek een eenigszins zonderlingen en verwarrenden indruk maken, die sommige lezers weleens in de war heeft gebracht en tot vreemde oordeelvellingen over haar werk aanleiding heeft gegeven.

Maar - 't moge dan zijn hoe 't wil; de vorm, dien zij gekozen heeft, vinde zijn oorsprong in een gevoel van onmacht om den gewonen te volgen, of in een andere oorzaak - een feit is 't dat alleen reeds door de herhaalde vormverrassingen haar boeken een zekere bekoring bezitten, aan welker invloed 't ons tenminste niet is gelukt geheel te ontkomen.

Wanneer men zoo jaar-in jaar-uit boek na boek leest, die allen volgens hetzelfde patroon gekonstrueerd zijn en bij wier opbouw de eene schrijver trouw in de voetsporen van den andere stappen blijft, zonder eenige durf of poging om eens uit het gelid te komen, dan doet 't prettig en verfrisschend aan met een jeugdige auteur te doen te krijgen, die in dit opzicht uit den band springt en probeert of ze 't ook op een andere manier gedaan kan krijgen.

En zóó iemand vonden we in Anna Ekker.

Ook op een ander gebied hebben we in haar werk een poging opgemerkt, om iets eigens en zelfstandigs te geven.

We bedoelen het gebied der taal.

Laten we hier echter onmiddellijk bijvoegen, dat waar we reeds opmerkten, dat zij in haar streven om iets nieuws of tenminste iets eigens te geven ten opzichte van den vorm, niet volkomen en op alle plaatsen geslaagd is, dit ook dient erkend te worden in betrekking tot haar taal.

We zullen dit maar dadelijk met eenige voorbeelden bewijzen.

Dat ze zich nog wel eens slordig uitdrukt, in 't gebruik van minder aardige beeldspraken en gemeenplaatsen vervalt, en nog niet voldoende acht geeft op wat er uit haar pen komt, blijke o.m. uit uitdrukkingen en gezegden van dezen aard:

.... de zomernacht prijkt met fonkelende sterren.

.... met het jonge, gevoelige hart, dobberende op de schommelingen der liefde, had ze geen baken voor oogen.

.... de lucht is bezwangerd met geuren.

.... rieten stoelen noodigden uit tot rusten.

.... het spleen trok van zijn gezicht, als nevelen die voor de doorbrekende zonnestralen wijken.

.... zij kwam tot zich zelf terug als de dageraad te voorschijn glimpt uit zware verwarrende nevelen; enz.

Dit is alles ‘vieux jeu’ in onze taal. Iemand met fijn taalgevoel vermijdt het gebruik van zulke vergelijkingen en gemeenplaatsen dan ook in zijn werk. En dat Anna Ekker ze wèl bezigt, bewijst, dat ze zich nog niet vrijgeworsteld heeft van de taalkonventie.

Af en toe vervalt ze zelfs in de rhetoriek, vooral in de lyrisch-beschrijvende gedeelten. Te midden eener natuurbeschrijving komt Anna Ekker somtijds ineens zelf naar voren en houdt dan een rederijkers- en rhetorische aanspraak tot de natuur. Zoo bijv.:

‘O, Zon, brengster van warmte, levengevend element, gij doet ontkiemen, botten en opengaan door mysterieus zich baanbrekende krachten....

[p. 806]

O, Zomer! gloedgolf van leven en hoogtijd van bloei.

Bosch! waar heerlijk riekende planten zich hechten, tot loofhutten zich dichten, om uw lof te verkonden’.... enz.

Ja, hier en daar kan de schrijfster zelfs de verzoeking niet weerstaan om een didaktisch intermezzo te houden of verleidt haar hang naar het bizondere haar het proza aan te dikken tot een lichtelijk aanstellerig pathos.

Maar we willen dit alles Anna Ekker niet te sterk aanrekenen. We zien er de fouten van een beginnelinge in, die haar materie nog niet ten volle meester is en dus nog onhandigheden begaat.

En we kunnen haar dit des te lichter vergeven, omdat er naast deze fouten toch ook kwaliteiten in haar proza voorkomen, die we niet over 't hoofd mogen zien.

Die deugden komen voornamelijk uit in haar analytisch-psychologische gedeelten.

En in deze passages valt dezelfde bizonheid op te merken als in de struktuur van haar boeken, nml.: 't wars zijn van alledaagschheid.

Op het eerste gezicht doen haar menschen en verwikkelingen op zielkundig gebied daarom òòk vreemd aan. Men zal in haar boeken niet de personen met hun alledaagsche handelingen aantreffen, die in de gewone romans worden beschreven en ontleed.

Het is heel iets anders, dat ook heel anders aandoet.

Om vrij te wezen in de zieledrama's, die ze wil laten afspelen, verbindt ze zich aan geen bepaald milieu. Men weet nooit en kan niet nagaan, waar ze het verhaal harer boeken laat plaats grijpen. In haar ‘Afgoden’ ontbreekt elke plaatsbepaling en ook in Peronne is dat het geval; ja, men bemerkt, dat Anna Ekker u ergens naar het buitenland voert, waar men Fransch spreekt; maar wèlk land dit is, komt men niet te weten. Het is een milieu, dat ze met haar fantasie aankleedt en dat ze mogelijk wel eens ergens gezien zal hebben, maar waar iedere verdere aanduiding bij ontbreekt.

En in die vaag aangeduide fantasieomgeving laat zij haar personen dan hun zieledrama's afspelen. In ‘Afgoden’ woont Tanne bij een oom buiten, in een plaatsje of streek, die Madree genoemd wordt, maar uit welks beschrijving men zich niet oriënteeren kan; en Peronne, in het boek van dien naam, brengt den zomer in Ham-man-rah door; maar men kan niet uitmaken waar ergens in eenig land, dit dusdanig door haar gedoopt plaatsje is gelegen.

In dit opzicht zich geheel van elke beperking voor haar fantasie hebbende vrij gemaakt, kan zij nu het drama laten gebeuren, hetwelk zij verkiest.

Beide boeken hebben een vrouw tot hoofdpersoon.

Dit zijn Tanne en Peronne.

Maar 't zijn, volgens onze algemeen geldende begrippen, zonderlinge vrouwen.

Hollandsch? We weten 't niet. Ze spreken in de boeken wel Hollandsch, maar of ze daarom al van Hollandsche nationaliteit zijn, zouden we niet kunnen uitmaken, en.... komt er ook minder opaan. Trouwens, we gelooven dat Anna Ekker zich daar zelf ook minder om bekommert. Want bij alles valt te merken, dat 't haar niet zoo zeer te doen is om een vrouw van een bepaalde nationaliteit dan wel om een karakter, een vrouwen-karakter.

En het hoofdkenmerk van die karakters is een behoefte aan onafhankelijkheid, een niet te onderdrukken wil om vrij te wezen. En de psychische botsingen, de verwikkelingen in de beide boeken, de zieledrama's komen voort uit die eigenschap.

‘Afgoden’ zou men eigenlijk, met een bijtitel, kunnen noemen: het drama van een zich bevrijdende ziel, een vrouwe-ziel, want als Tanne eindelijk getrouwd is met den man, dien zij begeerd heeft en op wien zij lang heeft gewacht, en zich in hem gedupeerd en gedésillusioneerd vindt, dan kan zij in dit lot niet berusten en doet haar vrijheidszin zich zoo sterk gelden, dat zij dien man weer verlaat.

En ‘Peronne’ is een vrouw, die in dit opzicht zielsverwantschap met Tanne vertoont, want ook zij stijgert tegen, als zij te Ham-man-rah in den Spanjaard een man ontmoet, wiens sterk karakter haar vrijheids- en onafhankelijkheidszin wil dompteeren.

Telkens spartelt zij tegen, komt haar fierheid in opstand, zoodat zij hem zelfs eens ontvlucht.

Maar die eigenschap maakt deze vrouwen juist belangwekkend en aantrekkelijk. Een mengsel van bohémienachtige vrijheidshang, echt vrouwelijke fijngevoeligheid, wildheid van impulsies, teerheid van aandoeningen, iets Gier-Wally-achtigs en maagdelijk-be-

[p. 807]

schroomde tegelijk, maakt wel, dat haar vrouwenfiguren een gekompliceerdheid bezitten, welke ze voor den middelsoort-lezer nogal moeilijk begrijpelijk maken, maar die, wijl ze zooveel hooger eischen aan het talent van Anna Ekker stellen, haar werk tot kost voor fijnproevers maakt.

En dan, de noodlotsgreep, die op Tanne en Peronne rust, verhoogt het belangwekkende in deze figuren met iets sympathieks.

Want deze schrijfster schijnt in haar levensopvatting van de veronderstelling uit te gaan, dat vrouwen met den vrijheidszin van Tanne en Peronne voor het ongeluk geboren zijn.

Tegenspoed wacht beiden op het eind van den roman.

Tanne, in Indië zijnde, gedésillusioneerd in haar liefde en haar man, verlaat hem, nadat zij een ideaal na lang wachten in stukken heeft zien vallen, en gaat dan een toekomst te gemoet van wie weet wat....

En Peronne, eindelijk den man gevonden hebbende voor wien zij meent geheel te zullen kunnen leven, eindelijk denkend dat ze elkaar voorgoed zullen krijgen, ziet hem haar toch nog ontgaan. En ze gaat heen van de plaats waar ze elkander hebben leeren kennen, een toekomst te gemoet van wie weet wat....

Maar - opzet of toeval? - juist dit einde van hun zielestrijd, nadat men sympathie in het boek voor ze heeft leeren opvatten wegens hun bizondere karaktereigenschappen, geeft ‘Afgoden’ en ‘Peronne’ een weemoedige aantrekkelijkheid, waarvan men zich - vreemd genoeg - eerst sterk bewust wordt een tijd nadat men de boeken gelezen heeft en ze weer eens in zich doet naleven.

De bekoring blijft.

Maar nu ten slotte de twee boeken naast elkaar plaatsend, ten einde de vraag te kunnen beantwoorden of Anna Ekker's talent in den tijd tusschen hun verschijning (1897 en 1901) vorderingen heeft gemaakt, moet men tot de erkentenis komen, dat, ofschoon ‘Peronne’ niet beneden ‘Afgoden’ staat, er toch ook geen vooruitgang in valt te bespeuren.

En dát is jammer.

Dat geeft reden tot een beetje angst.

Want nadat zij met haar ‘Afgoden’, zonder eenig préliminair werk, gelijk zoovele anderen, als met één sprong op een goede hoogte wras gekomen, verwachtte men haar in haar tweede boek met haar talent ook een tweeden sprong te zien maken.

Die sprong is uitgebleven; zij is op haar plaats blijven staan.

Maar toch is er reden, om van deze vrouw met haar talent vol ongelijkheden en onvolkomenheden, maar dat een wilde bekoring bezit, voor de toekomst nog een gerechtvaardigde verwachting te koesteren.

Dat geen Tanne's of Peronne's noodlot over háár talent kome te hangen!

FRANS NETSCHER.

Santpoort, Mei 1904.