De Hollandsche Lelie. Jaargang 17

[p. t.o. 454]

ANNA VAN GOGH - KAULBACH

[p. 455]

6 Januari 1904.
17^de Jaargang.
N^o. 28.

Anna Van Gogh-Kaulbach, door Frans Netscher.

Anna Van Gogh-Kaulbach is geen schrijfster die vreugde schenkt door het Schoone Woord.

Maar ze heeft iets te zeggen, dat h.i. de menschen beter en gelukkiger zal kunnen maken. En om dat te doen, heeft ze haar toevlucht niet genomen tot de brochure of het propagandistisch geschrift; ook is ze het niet gaan verkondigen als spreeksters op volksvergaderingen; maar ze heeft den vorm van den roman gekozen, om haar denkbeelden onder de menschen te brengen.

En waarom?

Wel, we meenen om de doodeenvoudige reden, dat ze meende op die manier een publiek te kunnen bereiken, dat anders mogelijk niet van haar denkbeelden kennis zou krijgen.

Want brochure en propagandistisch geschrift moet men den menschen haast in de handen duwen, of zij komen vanzelf op de tafels van hen, die tóch reeds voor die ideeën gewonnen zijn. Met hun hulp is het beoogde doel dus moeilijk te benaderen, of men ‘prêche des convertis’.

Langs dezen weg kunnen daarom alleen zij gaan, die geen haast hebben, of die een blind vertrouwen koesteren in de eenmaal zekere overwinning hunner denkbeelden.

Bovendien, niet ieder heeft het talent voor het geserreerd-betoogende eener brochure, en beschikt ook niet over de redenaarsgaven om met sukces in volksvergaderingen op te treden.

Het boek, de roman, heeft daarentegen vrij entree in alle huizen. Daar waar de propagandistische brochure geweerd zou worden, weet de roman altijd nog binnen te dringen; de portefeuille van het leesgezelschap weet hem binnen te smokkelen. En zelfs zij, die hun neus ophalen voor een

[p. 456]

volksvergadering en deze dan ook nooit bezoeken, vermeien zich wel eens in het lezen van een roman, die hen toevallig in handen komt.

Zoo zal hij of zij, die zijnen of haren medemenschen wat nieuws te zeggen heeft eerder in alle kringen der maatschappij toegang vinden, wanneer de roman de drager en overbrenger dier denkbeelden is, dan wanneer men zich geheel heeft toe te vertrouwen aan strijdschrift of publieke vergadering.

Gewettigd is daarom ook de vraag of Multatuli zulk een reusachtige propaganda voor zijn beschouwingen over de slechte behandeling van den Javaan gemaakt zou hebben, indien hij een brochure over dit onderwerp geschreven had, in plaats van in den ‘Max Havelaar’ zijn toevlucht te nemen tot den zoogenaamden romanvorm. Zou Tolstoï zijn ideeën over het huwelijk en het kinderen verwekken over zulk een ruim veld hebben kunnen verspreiden, indien hij ze in een strijdschriftje had uiteengezet, in stede van er zijn ‘Kruetzer-Sonate’ van te maken? En ten slotte, om nu eens wat dichter bij huis en bij dezen tijd te blijven, zou mevrouw Goekoop zulk een groot en aandachtig gehoor gevonden hebben voor de verkondiging harer denkbeelden over de roeping en de positie der moderne vrouw in de hedendaagsche maatschappij, indien zij, in plaats van in ‘Hilda van Suylenburg’ den romanvorm te kiezen, hare beschouwingen in een vlugschrift had samengevat?

Deze vragen stellen, is immers ze tevens in ontkennenden zin beantwoorden.

De groote menigte - en deze willen de verkondigers en de propagandisten der nieuwere denkbeelden in de eerste plaats bereiken - slikt de nieuwere ideeën liever en gemakkelijker, wanneer ze haar worden ingegeven in de lekker smakende pil van een roman, met een zoogenaamde intrige, en met wat verwikkelingen en avonturen, wat fiktieve personen tot welke men zich nader voelt staan dan tot den auteur zelf, dan wanneer die ideeën naakt en koud, bitter en wrang, zoo maar ter oppeuzeling in een brochure op tafel worden gezet, alleen opgediend met het sausje van wat adstrukties en pleidooien.

Heeft Anna Van Gogh-Kaulbach dat ook begrepen?

Het heeft er allen schijn van.

Zij had, tegelijk met vele anderen die in deze tijden denken zooals zij, iets aan de menschen te zeggen, opdat ze er eens over zouden nadenken. En zij schreef dat neer in een paar romans en in eenige novellen.

Het lijkt dus wel, zeggen we, alsof ze opzettelijk den litterairen vorm voor dit doel gekozen heeft.

Want dit is zéker - haar werk verraadt het -, ze is niet gaan schrijven uit onweerstaanbaren aandrang om iets van kunstmooi te scheppen door middel van het Woord. Ze is geen aanbidster van de taal, geen zwijmeldronkene van het woord, geen priesteres van de taalmuziek; ze is er heelemaal de schrijfster niet naar, om nachten lang onrustig in haar bed te liggen woelen bij het zoeken naar een mooi beeld, of naar een ander woord omdat hetgeen ze gebruikt heeft haar niet kan bevredigen, of naar een andere klankkombinatie die zuiverder de émotie in een stemming zal weergeven dan die welke door haar reeds gebruikt is. In zulke détails en verfijningen van het artiesten-métier dringt zij niet door; dat meent ze niet behoeven te doen. Want de taal is voor haar een wapen, een werktuig; geen harp in de hand van een artieste van het woord.

En dit mag men niet vergeten bij de beschouwing en beoordeeling van haar werk.

Evenals de landbouwer er zich niet om bekommert hoe de steel van zijn schop er uitziet, en er geen versieringen of kleuren op verlangt, omdat hij ze uitsluitend als utiliteitsvoorwerp gebruikt en alleen maar vraagt of hij er gemakkelijk mee spitten kan, zoo bekommert Anna Van Gogh-Kaulbach er zich ook niet bizonder om, hoe haar taal er uitziet en verlangt zij er geen kleuren of versieringen aan, omdat zij ze slechts gebruikt als werktuig, ook als utiliteitsvoorwerp, als middel om er haar denkbeelden mee te propageeren.

Want Anna Van Gogh-Kaulbach is socialiste.

Dit ‘zijn’ domineert in haar boeken.

En vanzelf dringt zich hier dus de vraag naar voren, of we nu dan ook met ‘socialistische kunst’ te doen hebben.

Het woord ‘socialistische kunst’ - of liever deze kunstomschrijving - is in den laatsten tijd meermalen gebruikt. Maar wat ze zou wezen in haar specifiek karakter, is nog niemand gelukt duidelijk te omschrijven, zelfs geen socialist.

En we kunnen ons dan ook niet voorstellen wát ze zou moeten wezen. Om een voorbeeld te nemen, zullen de socialistische schrijvers en schrijfsters zich van dezelfde letterteekens

[p. 457]

als de niet-socialistische dito's moeten bedienen; een socialistische a- of o- of e-klank bestaat er niet; van een socialistische zinswending kan natuurlijk geen sprake wezen.

En hieruit blijkt, dat socialist en niet-socialist zich van precies hetzelfde materiaal te bedienen hebben. Hun respektievelijke waarde als artiest zal afhangen van het artistieke gehalte van hun werk, dat met dezelfde hulpmiddelen gemaakt moet worden. En wanneer een zin bij een niet-socialistisch schrijver stroef of leelijk van klank of slecht van expressie is, dan zal hij dat blijven óók wanneer hij door een socialistisch auteur gebruikt is.

De eenige maatstaf, die men beiden bij de beoordeeling van hun werk kan aanleggen, is die van het absolute kunstbegrip.

Waar beiden dus gelijk staan tegenover de middelen en het materiaal van de kunst, is er slechts één mogelijkheid, dat men van een intrensiek verschil tusschen socialistische en niet-socialistische kunst zou kunnen spreken.

En dat is ten opzichte van de te behandelen stof.

Wat men ook moge zeggen, hoe men 't ook moge willen ontkennen, een onloochenbaar feit is het, dat onbewust en onwillekeurig in het werk van den realistischen kunstenaar - we laten den schepper der pure fantasiekunst, die niet met de werkelijkheid der dagelijksche dingen in aanraking komt, buiten spel - zijn eigen kijk op de dingen, zijn eigen levens- en wereldbeschouwing dikwijls tot uiting komt.

En bij den socialist, wiens levens- en wereldbeschouwing alle daden en handelingen beheerscht, geldt dat in nóg sterkere mate dan bij een niet-socialist.

Vandaar ook, dat men aan de wijze van behandeling der stof, en daaraan ook alléén - en niet aan het woord, den zin, den klank en het stijlbeweeg - den socialist in den auteur van den niet-socialist zou kunnen herkennen.

En vandaar tevens, dat men, op grond van ditzelfde criterium, in Anna Van Gogh-Kaulbach de socialiste uit haar werk zal kunnen proeven.

Hiermee zijn we nu ook op het einde gekomen van hetgeen we wilden zeggen over wat zij door middel van haar romans en novellen beoogde tot het geluk der menschen bij te dragen.

Dat was haar socialistische levens- en wereldbeschouwing.

Haar kunst heeft zij nu gebruikt, om deze te propageeren en een introduktie te bezorgen in kringen, waarin die op een andere wijze en in een anderen vorm mogelijk geen toegang zou hebben.

Ook Henriette Roland-Holst getuigt in haar kunst van haar socialisme, maar meer in 't bizonder ten opzichte van zich zelf, en zij bezingt de vreugde en het geluk, die 't haar zélf, in haar eigen leven geschonken heeft.

Maar Mevrouw Van Gogh-Kaulbach laat in háár werk zich zelve en het geluk, hetwelk het socialisme haar geschonken heeft, geheel buiten spel. Maar wèl heeft zij 't over ánderen, en hoe ánderen er geluk en levensvreugde door deelachtig kunnen worden.

Neem maar eens haar eerste boek van belang, haar ‘Levensdoel’. En wat vindt men daar dan in? Ida, de hoofdpersoon, lijdt een leven zooals de meeste jongemeisjes lijden, niet slechter maar ook niet beter; ze laat zich leven en akcepteert de konventie van den dagelijks gebeurenden gang der dingen, zooals in de huidige maatschappij men zich de sleur laat aanleunen als hetgeen eigenlijk zoo behoort. Maar toch vindt zij er geen geluk, geen bevrediging bij; zij voelt, een groot doel in haar leven te missen, een doel dat de loopende orde der dingen haar niet schijnt te kunnen schenken. Totdat ze in kennis komt met Rudolf.

Rudolf is socialist. Rudolf opent haar oogen voor het doel en het streven der sociaal-demokraten, en door hém krijgt ze een anderen kijk op de maatschappij.

Nu voelt en begrijpt ze wat haar ontbroken heeft, om werkelijk gelukkig te kunnen wezen. En door Rudolf, door hetgeen hij in zijn liefde haar geopenbaard heeft, niet alleen tegenover haar eigen hart, maar ook tegenover de maatschappij, heeft haar leven een doel gekregen. ‘'t Zou oneindig beter zijn dan dat van duizend anderen - zoo schrijft ze op het einde van haar boek -, die hun gansche leven blijven zoeken en vragen en klein-genieten en klein-treurig-zijn, zonder de teekenen des tijds te begrijpen.’

Ida had die ‘teekenen des tijds’ wèl begrepen, en vandaar dat deze roman: ‘Levens-doel’ heet.

Mevrouw Van Gogh-Kaulbach heeft dus in dit boek een indirekte propaganda gemaakt voor het levensgeluk, dat uit de sociaal-demokratische levensbeschouwing kan voortvloeien.

[p. 458]

Maar in dit boek niet alléén. Ook in haar volgende, in ‘Tragedie’.

In dezen roman wordt ook een man geteekend, die ‘de teekenen des tijds’ begrepen heeft. Het is de predikant Frans. Maar hij meent, dat het verkeerde in de maatschappelijke inrichting nog wel terecht gebracht kan worden door de prediking der naastenliefde uit het Evangelie en van hetgeen de Heilige Schrift verder over het onderling verkeer der menschen leert. De geest van het Evangelie moet z.i. in de maatschappij zegevieren, om het verloren geluk terug te brengen.

Maar hij komt bedrogen uit; telkens en telkens komt hij tot de désillusioneerende ontdekking, dat hoe schoon de voorschriften uit den Bijbel ook wezen mogen, ze geen toepassing meer kunnen vinden in de huidige maatschappij, die de genezing van haar kwaal bij een ander medikament zoeken moet. En dat geneesmiddel is h.i. natuurlijk het socialisme.

Het boek eindigt dan ook, dat de predikant op zijn ouden dag, wanneer hij thuis is bij zijn getrouwde dochter, die evenals haar man socialiste is, en gezien heeft, hoe zijn genezingspogingen met den geest van het Evangelie schipbreuk hebben geleden, zich de bekentenis laat ontvallen: ‘Ik moet erkennen, dat ik mijn leven lang gestreden heb voor een waan’. En als zijn dochter dan zegt: ‘Maar nu voortaan gaat u met ons meewerken; wat heerlijk,’ dan antwoordt hij: ‘Ja, voor den tijd, die me nog overschiet.’

Den volgenden morgen wordt hij door zijn kinderen dood in bed gevonden.

Dit is het tragische uiteinde van een man, die goed wilde en zijn heele leven lang gestreefd heeft dat goede ook in toepassing te brengen ter bevordering en verhooging van het geluk zijner medemenschen, maar daarin faalt omdat hij het verkeerde middel tracht aan te wenden. Dit is dan ook de reden dat de schrijfster haar boek ‘Tragedie’ heeft genoemd.

En in zooverre heeft ook deze roman een propagandistische tendenz, dat Anna Van Gogh-Kaulbach ons in haar boek laat zien, hoe de pogingen van den predikant om door middel der voorschriften van het Evangelie aan misstanden een einde te brengen, mislukken, zoodat hij zelf uitroept: ‘Ik moest eerst weten, dat ik 't goede niet had, omdat ik geen resultaten zag!’, terwijl zijn schoonzoon bij wien hij inwoont, met zijn socialisme wel ‘resultaten ziet’.

Maar ook haar derde boek, ‘Mammom’, legt getuigenis af van de socialistische levensen maatschappelijke beschouwing van deze schrijfster. Want gelijk de titel al half vermoeden doet, wordt er de slechtheid in behandeld, die de macht van den Mammom stichten kan en hoe er in ons maatschappelijk samenstel, in onze samenleving, juist door de macht van dien geldafgod, dingen worden gedaan, welke het geluk van anderen in de waagschaal stellen of vernietigen.

Dit alles had Anna Van Gogh-Kaulbach te vertellen, en om dàt te verkondigen, daar waar deze zaken van dien kant niet zoo beschouwd en beoordeeld worden, heeft ze de novelle en den roman gebruikt. En de drang, om daar in het openbaar getuigenis van af te leggen, heeft haar tot schrijfster gemaakt.

Anna Van Gogh-Kaulbach is dus een malkontente. Ze is niet tevreden met de hedendaagsche maatschappelijke en ekonomische inrichting; ze is ook kritisch aangelegd, en spaart van uit haar sociaal-demokratisch standpunt haar oordeel niet aan hetgeen zij verkeerd vindt.

Maar het mooie en aantrekkelijke in den geest van haar werk is nu, dat zij - niettegenstaande de ontgoochelingen, die haar het Leven zelf ook geschonken moge hebben - niet bitter, niet sarkastisch tegenover het heden is geworden.

In dit opzicht steekt haar werk af bij dat van Henriette Roland-Holst, die, o.a. in haar brochure over de Pers, het hoog-stemmige, eenigszins faussetachtige in haar geluid heeft van de driftige neofiet; men mist in haar werk dat mooi-bezonkene, dat rustigzekere, dat égaal-hooge en dat sereinsublieme, hetwelk men vindt in boeken van menschen, die lang geworsteld en gezocht hebben, maar nu ook op een hóógte gekomen zijn, van waaruit ze met onverstoorbare kalmte wachten kunnen op de verwezenlijking van hun mooi ideaal; zij doet nog te veel mee, óók in haar werk van kunst, aan kleine passie.

Maar bij Anna Van Gogh-Kaulbach zal men dat tevergeefs zoeken.

Henriette Roland-Holst is de artieste en de socialiste van het heftige, driftige, opbruisende temperament: - een geboren kampvechtster.

Anna Van Gogh-Kaulbach is de artieste en de socialiste van het passieve, verdraagzame,

[p. 459]

émotioneele temperament: - een geboren priesteres.

En vandaar ook, dat haar woord en kunst iets zacht vrouwelijks hebben, wat men bij Henriette Roland-Holst vergeefs zal zoeken. Ziet laatstgenoemde het leven in ons huidig maatschappelijk samenstel als een kampplaats, eerstgenoemde ziet er meer een tooneel der tragiek in.

Dit zal dan ook wel de reden wezen, dat op eenvoudige en gevoelige menschen het werk van Anna Van Gogh-Kaulbach veel meer indruk maakt dan dat van Henriette Roland-Holst. Terwijl zij aantrekt en tot luisteren dwingt, stoot haar kunstzuster af en brengt deze een verkilling. Zooals Anna Van Gogh-Kaulbach het socialisme opvat en in haar kunst verwerkt, treft ze de besten van gevoel onder het publiek en vindt ze een bodem, waarop ze zaaien kan; en zooals Henriette Roland-Holst doet, gelijkt ze een zaaister, die zelf het zaad weer onder den eigen voet vertrapt. Wel staat de laatste als woordkunstenares veel hooger dan de eerste, maar als gevoelsmenschen staan zij tot elkaar in omgekeerde verhouding.

Maar wat de schrijfster van ‘Levensdoel’ en ‘Tragedie’ nù nog ontbreekt, kan in volgende werken door naarstigheid van veel zoeken en veel ‘werken op de taal’ misschien nog wel ingehaald worden.

Santpoort, 12 Juli '03.