De Hollandsche Lelie. Jaargang 17

Over Marie Marx Koning.

Vroeger heb ik in de Hollandsche Lelie al uitvoerig geschreven over de dichteres, de artiste Marie Marx Koning, (welke naam tot nom de plume werd, sedert zij Marie Metz-Koning heet), en geroemd haar talentvol werken, haar wondere sprookjeswereld - nu wil ik blijven in 't reëele leven, en over de schrijfster zèlve spreken.... om tòch weer in de sprookjes te komen.

Zelden heb ik zooveel personen in één persoon vereenigd gezien, wat eerst een verwarrenden indruk maakt, totdat ik haar goed leerde kennen, en merkte, dat àl die portretten één en hetzelfde portret waren van een kunstenares, die het Leven reflecteerde in àl zijn verschillende stralen. Ze is niet gecompliceerd, haar diepste wezen is open en eenvoudig, en waar, en zuiver en echt, en in deze schijn-wereld van leugen en bedrog is het zoo verkwikkend een waarachtig mensch te vinden, echt in voelen en uiten - waar kunst en leven, goddank, niet twee aparte, verschillende dingen zijn, en die werkelijkheid maakt het woord van Van Eeden, dat een kunstenaar allereerst een goed, zuiver mensch moet zijn.

[p. 4]

O, ik haat zoo dat aanstellerige poseeren, dat kunstgeknoei en kunstig-doenerij; alle ‘letterkunde’ die niets is dan ‘kunde’ om ‘letters’ aan elkaar te rijgen zonder ziel. Haar kunst is zuivere natuur, en de natuur is haar kunst, en juist dat pure, waarachtige heb ik zoo in haar lief; zij maakt geen sprookjes, geen verzen,... een vast onderwerp, dat mooi aangekleed moet worden... 't Wordt geboren in haar - het welt op, als een klare bron welt... even onbewust, als een bloem bloeit, een vogel fluit... omdat ze niet anders kunnen dan fluiten en bloeien, omdat hun natuur zoo is.

En ze was een sprookje zèlf, één met de omringende natuur, als de avonden stil waren, en de sterren twinkelden... de groote bloemen vreemd-wit tegen donkere varens...

Maar laat ik nu eerst het noodige zakelijke over haar geven, wat voor mij niet het belangrijkste is, maar dat hoort in een goede biographie. Zij is geboren te Amsterdam, en op haar achtste jaar naar de kostschool Kernheim te Arnhem gezonden, waarna ze de Koninklijke Muziekschool te Rotterdam en te Amsterdam bezocht.

Als kind reeds was ze droomerig en aanhankelijk, óók aldoor levend in mooie verbeeldingen, ver van de leelijke realiteit... verzen schrijvend, die ze steeds verscheurde, altijd zich van anderen afscheidend en eenzame comedievoorstellingen houdend voor poppen en stoelen. Eéns was ze zelfs zóó verdiept in haar spel, dat ze hoegenaamd niet hoorde 't ongeruste roepen van haar moeder, dat er brand was in huis. Natuurlijk vonden alle ‘verstandige’ menschen die vurige phantasie en dat alléén zitten droomen, bedenkelijk ‘onnatuurlijk’, een ‘ongunstig teeken voor een kind’ - en even natuurlijk oordeelden alle tantes dat er ‘nooit iets van haar terecht zou komen’, en versperden steeds gladde ‘achtenswaardige’ menschen haar weg met een afgepast ‘zoo iets doet men niet’. ‘Fatsoenlijke’ menschen weten altijd alles precies, maar voelen nooit iets... en tòch is 't om te schreien, dat eenzame smachten van een liefde-hunkerend kind, zich hechtend aan levenlooze dingen, alléén en onbegrepen, zorgzaam-angstig voor poppen ‘die 't koud hadden’, en ze 't méést lievend als ze arm of been misten.

Onder de veel oudere kostschoolmeisjes waren bloemen en boomen weer haar eenige vrienden, aan wie ze uitklaagde haar kinderverdriet, en om raad vroeg: en de hooge naaldboomen knikten ja of neen bij haar vragen.

In zingen, pianospelen en teekenen was ze bijzonder vlug en talentvol - maar voor positieve dingen was ze te droomerig, om ze toen goed te leeren - de harde vragen der schooljuffrouw deden haar angstig opschrikken.

Als de kostschoolhouderes met het bijzonder begaafde kind pronken wou bij voornaam bezoek, kroop ze weg in den kerseboom, haar ‘wonderland’... en in dat ‘wonderland’, in de natuur, kruipt ze nòg weg, voor 't leelijke, voor de wereld. Innerlijk-leelijke menschen maken haar wekenlang ziek, in letterlijke beteekenis.

Haar grootste toevlucht waren toen, onder de menschen, goedhartige keukenmeiden, zooals ze nu nòg telkens ervaart, dat, over 't algemeen de z.g. ‘minderen’ méér hart hebben dan de door conventie-bedorvenen in hoogere kringen - en, in hun aantrekkelijken gevoeligen eenvoud echter zijn, dichter bij de natuur. 't Hatelijkst zijn haar ‘corset-menschen’ (geestelijk èn lichamelijk), dames, die geen vrouwen meer zijn... menschen, die 't lachen en huilen verleerd hebben, die niet groot meer stijgen kunnen in haat of liefde - die niets zijn, niet eens meer leven.

En het allertreurigste in ons bedorven maatschappij-leven met zijn leugens en onnatuur, is juist dat de menschen zoo héél zelden zich-zèlf zijn, zich vrijuit laten leven, en zich geven, zooals ze zijn. Ze zijn zóó gewoon zich ondoordringbaar in hun keurslijf te wringen, te ompantseren met hun schijnleven, dat ze eenvoud en ongedwongen natuur aanzien voor aanstellerij en coquetterie, waardoor Marie Marx Koning, die één en al natuur is, aldoor verkeerd werd begrepen. Achter klaren eenvoud wordt allerlei gecompliceerds gezocht... en niets kan ik me beter verklaren dan de averechtsche beoordeelingen van haar karakter en zijn. Uit angst voor 't schijnbedrog van mooie woorden, uit haat aan conventie-leugens wordt ze, uit reactie, soms on-conventioneeler dan noodig is in houding en manier van spreken - en als ze wéét, voelt niet begrepen te worden, verbergt ze haar eigen gevoel onder ruw spottend woordgeklank. Ze heeft te veel leelijke ‘daden’ gezien van menschen, die zoo mooi ‘zwammen’ konden over hun ‘schoone ziel’. Zéér moeilijk is ze dan ook in de keuze van vrienden, omdat ze sterk haar opinies uit, kinderlijk openhartig is, en de menschen doorziet, wat haar zeer groote vijanden bezorgd heeft... maar evenzeer groote vrienden.

[p. 5]

Het ijdele conversatie-spel ontvliedt ze zooveel mogelijk, óók al weer om dezelfde reden: de leugenachtigheid en 't wanhopig-conventioneele der gewone, burgerlijke conversatie.

Ze kleedt zich naar ze gestemd is, zèlf reformjaponnen ontwerpend, altijd innerlijk en uiterlijk met elkaar in overeenstemming, wat geen banale ijdelheid is, maar zucht naar harmonie.

Nog aldoor het droomenkind... bang voor alles, wat die mooie droomen breekt, en wetend, dat de menschen maar al te veel op verscheurende dieren lijken... Het stedeleven is haar een gruwel... 't ‘Wonderland’ staat open, waar een fluweelige grashalm haar kan doen juichen van verrukking... de sfeer, waarin zij moet leven om 't volle geluk te weten: het vrije, zuivere buitenleven met bloemen, boomen en vlinders.

't Is een genot, haar bezig te zien in haar grooten droomentuin, plantend en kweekend met diepe, liefkoozende innigheid, levend in en met de natuur.

Dat afgelegen, gelukkige leven daar in Vaassen is een zaligheid voor dichterlijke droomnaturen... die goddelijke wijd-bloeiende sprookjestuin, met aan 't eind haar isoleerhokje, waar ze zich voor haar werk opsluit. 't Bergje, waarop dat huisje staat, is door haar zelf opgeworpen en beplant met groot-donkere violen... zooals de heele uitgestrekte tuin door haar is aangelegd en onderhouden wordt. In dat houten hutje, waar alles in overeenstemming is met haar innerlijk voelen, waar de openslaande ramen uitzicht geven op 't stralende landschap, waar de witte vlinders zweven, en de bloesemboom buigt, worden haar sprookjes geboren. Al de dingen zijn daar, die ze 't liefst òm zich heeft - een groot beeld van Donatello, een fransch beeldje ‘Misère’, een ‘Michelle de France’, haar ‘Muze’ die toekijkt op haar werk, omringd van bloemoffers... altijd kijkend ‘of ze tevreden is’. Een slanke vaas met een enkele narcis, een aarden kruik op houten bank, alles is mooi en bijzonder, en evenals in huis 't allereenvoudigste voorwerp nog artistiek, een wonder van kleur of lijn. Verder nog een ‘biddende Maria’ op voetstuk, 'n beeldje, dat haar héél lief is, een geknield, gracievol figuurtje, en overal lithographieën van Moulijn. Van haarzelf staat een ideëele Christuskop, want... boetseeren doet ze óók al, evenals zingen, pianospelen, schilderen.... en japonnen maken.

Dr. Jan Zürcher zei laatst zoo terecht: ‘Je bent een toovenares, alles wat je met je handen aanraakt maak je mooi.’

Ze heeft nu geboetseerd den hoofdpersoon uit een in 't najaar verschijnend tooneelstuk ‘Prins Ideio’, een allegorisch sprookje, en in dien Prins Ideio-kop ligt volmaakt het extatische van den ondergaanden dweper, die stervend nog uitroept: ‘o God, niet ik alzoo maar een ander na mij.’

Toen ze mij dat tooneelstuk voorlas, spelend tegelijk al die personen, zag ik de geboren actrice, die als kind reeds voor poppen en stoelen speelde.

De mooiste, heerlijkste uren hebben we toch doorgebracht met de vertrouwde natuur, bloemen plantend, of aandachtig onkruid wiedend - als dan de hooge grashalmen bogen en bloesems geurden over onze hoofden, als een ver klokje galmde in de stille lucht, plaagden wij elkaar met het vers van Henriëtte Roland Holst:

‘Maar dit is nu het diepste en echtste leven
Niet meer, dit opgaan in het groene veld,
Alsof wij tot het onbewuste hooren;
Vogelenlied en het geruisch van dreven
Voldoen geen hart, dat luisterde in den horen
Der menschheid, naar de groote stad, die zwelt.’

Mevr. Roland Holst had het toch al zoo zwaar bij haar verkorven, omdat zij socialiste is - en alle ‘isten’ zijn haar een gruwel. Elken vreemde wordt ook het eerste gevraagd ‘wat is u nu weer voor een ‘ist’ of een ‘jaan?’ - Exclusivisme kan ze niet verklaren, 't is tegen haar natuur, die alles omvatten kan, 't leven in àl zijn veelzijdigheid; volgens haar kruipen alleen menschen, die zichzelf niet zijn kunnen, weg onder een of ander beschuttend ‘isme.’

Zij zelf is geen ‘ist’ en geen ‘jaan’ en tòch.... er zijn geloovigen buiten de kerk, die niet ‘Heere, Heere roepen, maar doen den wil des Vaders.’

Maar stil, ik word weer te lyrisch, en moet het zakelijke nog vervolgen. Haar uitgever, Van Dishoeck, leerde ze kennen in heel treurige omstandigheden, en die ontmoeting was een geluk. Hij zag onmiddellijk talent in haar - maar 't meest deed ook de moreele steun van hem en zijn vrouw haar goed, in een tijd, dat ze volslagen moedeloos was.

Evenals zoovele jonge talenten vond zij ook in Den Haag haar grootsten steun bij Van Nouhuys, wiens weldadige goedheid ik ook ondervonden heb. Hij was de eerste, die, in den Spectator, ‘'t Viooltje’ gunstig recenseerde.

[p. 6]

Dat eerste boek was een succes. ‘Ik kwam, zag en overwon’ kan zij met recht zeggen, maar pedanterie is haar totaal vreemd... een verwonderd kind in 't machtige leven, in een wereld, die door menschen zoo leelijk en vol verdriet wordt gemaakt. In àl haar werk, maar vooral in die suggestieve sprookjes, glanst haar eigen, mooie droomenziel. Wie haar verzen, haar wondere sprookjes liefheeft en doorvoelt, kent ook haar schoonheidsziel; voor mij is het bovenàl de dichteres van liefde en lijden - en dichteres is ze altijd en overal, waardoor het komt dat menschen en omstandigheden zoo dikwijls te hard waren voor haar gevoelige ziel.

Begenadigd, behalve met groot talent, ook door sterke wils- en reusachtige werkkracht, heeft ze in drie jaar tijds geschreven ‘Van 't viooltje, dat weten wilde’ (3^de druk), ‘Het Beeld op de Rots’ (2^de druk), ‘Nacht-Silene’ (2^de druk), een bundel verzen, de twee zware deelen van haar heerlijken roman ‘Gabriëlle’ (2^de druk), een bundel schetsen, getiteld ‘Intermezzo’ en nòg een bundel dorpsschetsen. ‘Peterken's beeldenstorm’, behalve de boeken, die nu weer voor de pers gereed liggen, en de artikelen, novellen en feuilletons die nog aanhoudend in bladen en tijdschriften verschijnen. Een verstommende productiviteit, die, goddank, aan de kunstwaarde harer scheppingen geen afbreuk doet misschien wel omdat ze zoo uiterst conscientieus werkt.

Uit het reëele komt ze tot haar sprookjes. ‘'t Beeld op de Rots’ heeft zijn oorsprong in de Lorette-kapel te Rochefort. Een schilderijententoonstelling met het droeve van één alleene lelie bij al die geschilderde bloemen, inspireerde haar ‘Leliën.’ De ‘Nacht-Silene’ stond te Noordwijk-aan-Zee, waar ze eenige maanden doorbracht. In ‘Gabriëlle’ geeft ze wel haar eigen karakter, maar niet de omstandigheden, hoewel het daarin voorkomend tableau-vivant sterk denken doet aan haar vroegere liefhebberij-comedies, die ze schreef, en waarvoor ze décors schilderde en de speelsters kleedde. Is het wonder, dat een artieste, die ‘Van een schoonen Dag’ dichten kon en tegelijkertijd een realiteit weergeven als in ‘Gabriëlle,’ als kunstenares het mééste houdt van Maeterlinck en Zola in zijn goeden tijd?....

Zeg nu niet, dat ik idealiseer, dat ik te veel ‘the bump of admiration’ heb - want het is niet zoo - 'k heb alleen zelf-doorleefde feiten gegeven. Dankbaar ben ik, gevonden te hebben een sterke mensch, een zuivervoelende vrouw, die nog kan liefhebben, en die als kunstenares voldòet aan de definitie van Gorter:

‘Menschen zijn zoo, die men de dichters heet,
Een jong mensch zoo, die 't slaafsche leven vergeet
Een dag, een uur lang, en zichzelven hoort,
En naar zichzelven luistert, wat geboren wordt
Aan daden in hem, en aan schoone klanken.’

JEANNETTE NIJHUIS.