Hier beginnen sommige stichtige punten van onsen oelden zusteren

(50) Van zuster Gerbrich ten Voerde. († 1446)

Dese guede zuster Gerbrich^c), doe si noch mit oeren oelders woende, gevyelt op een tijt, dat si mit enen peerde uut solde rijden om enyghe dijnge, die oer vader oer bevoelen hadde. Ende als si dan aldus onderwegen was, soe waert dat peert ommer wat verveert ende waert loepende⁶⁾, ende sij viel van den peerde, ende die ene voet bleef oer hangende in den steghereep⁷⁾. Ende aldus soe sleepte si dat peert lange wile over stocke⁸⁾ ende over stubben, soedat si oer ene bien wal twie voet lanck opslipte⁹⁾, diepe in dat vleisch, ende dede oer te[103d]maele wie. Hiernae gevyelt, doe si an desen biene te bedde lach, dat op eenre nacht onse zuete Vrouwe tot oer quam in witten clederen, ende was toegemaket, als men sie in die vasten pleget te vercieren^d). Ende zuster Gerbrich lach ende waecte, ende

c) Zij wordt ook 23d genoemd als nicht van Lubbe van Swolle; verg. de aant. aldaar.

6) door de een of andere oorzaak wat bang en sloeg op hol.

7) stijgbeugel.

8) stock (boomtronk) komt in het Mnl. en Mnd. vaak allitereer end verbonden voor met steen; hier met stubbe, stobbe, het onderste gedeelte van den stam met de wortels, dat bij het omhakken der boomen in den grond blijft zitten.

9) openreet.

d) Vooral op feestdagen werden de Mariabeelden versierd; maar soms vindt men voorbeelden van kloosterlingen en leeken, die individueel door een zeer persoonlijke devotie gedreven buiten de feestelijke gelegenheden om de beelden versieren: Marialeg. I, 195, 352, 443, II, 52, 63 en ‘Een scoon exempel hoe dat dry ghesusteren maecten der maghet Mariën clederen teghen dat hoochtyt van onser Vrouwen Lichtmesse’. (2 Febr.), I.c. II, 213. Verg. W. Moll, Kerkgesch. II, 3, p. 195 en Diepenveen 267-268 over de Mariavereering te Diepenveen en de Mariaversiering.

[p. 185]

sach Maria, die moder Gods, mit oeren vleischeliken ogen^a). Ten lesten sprac oer onse lieve Vrouwe toe ende vragede oer, of si geerne gesont weer; si antwoerde oer weder ende segede: ‘Yae.’ Sij vragede oer noch: als si gesont weer, wat si dan doen wolde^b). Sij antwoerde weder ende segede: ‘Alsoe veer als ick dat vercrygen conde, soe wolde ic geerne toe meister Gerijts huys een zuster worden.’ Doe segede onse suete Vrouwe tot oer: ‘Wildi my dat loven, soe wil ic u gesont maken.’^c) Ende alsoe vroe als si oer [104a] dat gelavet hadde, soe waert si rechtevoert gesont, soedat si daernae gien gebreck aen oeren biene en behielt. Ende als si dan aldus weder ghesont geworden was¹⁾, soe was si neerenstich om oer belofte te quyten. Ende als si dan een stede vercregen hadde, ende toe meister Gerijts huys gecomen was, soe gaf si oer alsoe geheelick tot onsen lieven Heren ende tot sterven ende uutgaen oersselves, ende was oeck soe stichtich in oere wanderinge, datment uut oeren godienstigen zeden mercken mochte, dat si van onser zueter Vrouwen selven geroepen ende getoegen was. Sij plach oer seer nouwe te hueden, dat si mitten jongen zusteren niet en calde meer dan oer georloft was - ende dat was alsoe vele, als si van noetdrufticheit²⁾ des werckes mosten, ende niet meer - ende dit [104b] plach si sorchvoldelike te hoelden. Het was van natueren een zuete, vrendelick mensche, suverlick van aensichte, mer veel suverliker overmids oeren zueten, vrendeliken ende goddinstigen zeden. Want alsoe rechte angename ende doegentlick was si in oere wanderinge, dat si van alremalck in mynnen ende in weerdicheit geholden wert. Sij was recht doegentlick in oere vermaninge, ende plach enen anderen alsoe schemelick ende vermydelick syne gebreke te seggen, alsof siselven die alregebreclixste hadde geweest van ons allen, ende daeromme niet wagen

a) De theoretische beschouwingen over de visioenen gaan terug op S. Augustinus, De Genesi ad litteras, I. XII, § 4 v., ed. Maur. III, 223v. Zie vooral I. XII, § 15 (= III, 225), waar het heet: ‘tria genera visionum occurrunt: unum per oculos, quibus ipsae litterae videntur; alterum per spiritum hominis, quo proximus et absens cogitatur; tertium per contuitum (= het opmerkzaam beschouwen) mentis, quo ipsa dilectio intellecta conspicitur.’

b) In de Marialeg. I, 59-60 vraagt Maria een jonkvrouw, of zij haar dienen wil.

c) Tal van voorbeelden, dat Maria zieken en gewonden geneest vindt men in de Marialeg. I, 61, 72, 99, 224, 247, 290; verg. nog Biënboec 107 en Alemannia 21, p. 109.

1) na was is soe (eind regel) geschrapt.

2) voor noetdrufticheit (= noodzaak) zijn eenige gevlekte letters geschrapt.

[p. 186]

en dorste enen anderen te vermaenen. Altoes plach si totten vrede te spreken¹⁾, als si yet hoerde, daer ongenuechte van comen mochte. Want alsoe als si in oerselven altoes goddienstich, vredich ende guederhande was [104c] soe en conde si een anders bedrijf alsoe niet ten quaetsten trecken, noch soe nemen of ordelen, alst ondertijden van buten scheen. Ende hierom soe plach si eens anders menynge te ontschuldigen, ende dattet lichte aldus of alsoe bi gecomen mochte wesen, datter ondertijden van buten gebreck scheen te wesen². Sij was seer vuerich ende goddienstich ende ingekiert tot Gode, ende pijnde onsen lieven Heren mit mynnen an te hangen, ende was alsoe mynlick ende zuete in³⁾ oere wanderinghe, dattet oer van buten was an te sien, dat si altoes wat guedes ynne hadde. Men en plach niet te vernemen, dat si ergent ledichlike ommegenck callen⁴⁾, of anders wat dede, dat gien noet en scheen te wesen, als die tijt des gebedes was, of als die [104d] gehorsomheit anders eyschede.

Sij plach ene wijl tijdes in die koekene te wesen, ende daer hadde sij oer recht goddienstelick ende stille over oeren wercke ende en maecte niet veel callens, wetende, dat in veel sprekens die sunde niet ontbreken en mach. Ende alsoe als si daer meer oersaken hadde uutwert te kieren^a) totten dijngen, die van buten sijn⁵⁾, soe was si te meer sorchvoldich ende stont te nouwer op oer huede, opdat si dat mynlike inkier⁶⁾ van bijnnen tot Gode overmids onachsomheit niet en verloere. Want yoe dat een mensce meer oerzaeken der gebreke heeft ende meer vrijheyden, daer hij sijns willen in gebrucken mach⁷⁾, yoe dat hi meer behoeft toe te sien ende hemselven mit gewelde te kieren totten dijngen, die den vleysche ende bloede contrary [105a] sijn. Ende hierom soe pijnde si oer werck goddienstelike ende eenvoldelike te doen, ende nam oerre conscienciën waer, ende liet enen anderen vorder bewerden⁸⁾. Als sijt in enyger wijs bij conde gebrengen⁹⁾, soe plach si oer werck alsoe te schicken, dat si des avendes toe acht uren bi oeren bedde^b) was, soedat die zusteren alte selden

1) verzoenende woorden te laten hooren.

2 en dat het misschien door deze of die bijkomstige omstandigheid gekomen was, dat het naar den uiterlijken schijn zonde leek te wezen.

3) na in is in geschrapt.

4) overal een praatje ging maken; ook 115b.

a) Hem uutwert kieren, zich wijden aan de dingen, ‘die van buten sijn’, de wereldsche beslommeringen. Daarentegen beteekent hem inwert kieren, een schouwend leven leiden, verg. 100a; D 273 en ingekiert 2c met de aant.

5) voor sijn is soe geschrapt.

6) veranderd uit loekier.

7) waarin hij zich aan zijn lusten kan overgeven.

8) enen laten bewerden, iemand laten begaan; en bemoeide zich niet met anderen.

9) klaar kon spelen.

b) Zie de aant. bij 70c en verg. inl. § 9.

[p. 187]

nae der lexe bi oer bedde¹⁾ quemen, si en vonden zuster Gerbrich daer devotelike liggen beden. Want omdat sijs altoes niet bi²⁾ en conde brengen, dat si vergiffenisse mochte bidden, soe was si alsoe veel te meer sorchvoldich, dat si niet en calde of en dede, daer men vergiffenisse of penetencie voer behoeft te doen. Sij bewees oer soe rechte mynlick ende guedertieren in dien dijngen, daer si den zusteren in andiende³⁾, dat een [105b] ander totten love Godes mochte beweget worden uut oere mylder guedertierenheit. Want als si yement vernam, dien wat sonderlinges noet was, wasset soedat sijs hem niet apenbaerlike geven en dorste, soe plach sijt hem al heymelike toe te stelen⁴⁾, soedat nyement ongetroestet van oer en bleef, alsoe veer alst in oere macht was ende sie hem helpen conde.

Niet wal en conde sijt verdragen, datmen die jonge zusteren, die ierst gecomen weren, nouwe mercte⁵⁾ of begreep in dijngen, die si noch soe wal niet en wisten noch onderscheiden en conden; mer datmen sie doegentlike ende mynlike onderwees, als dat si hem daer ende daervoer hueden solden, of si solden geschulden worden, soedanige manyeren mynde sij. Nochtan was si sel[105c]ven seer nouwe merckende⁶⁾ ende oeck vermaende die gebreke, of als si wat sach, dat onser gueder gewoenten contrary was. Mer alsoe als si in⁷⁾ al oeren bedryve doegentlick was, soe was si oec in oeren vermaenen. Want si plach seer scheemelick ende vermydelike te vermaenen, meer biddende dan enyge vryheit⁸⁾ toenende. Nochtan was oersselves⁹⁾ wanderinge alsoe stichtich ende godformych, dat si enen anderen niet mijn en vermaende overmids oeren gueden exempel dan mit oeren woerden van buten.

Dese guede zuster Gerbrich plach oec ene wijl tijdes die koën te verwaeren, ende dat oetmodige ende onreynlike werck dede si seer mynlike. Ende dan plach si soe oetmodelick ende verworpen te gaen, alsof men sie voer een schiv¹⁰⁾ in den [105d] hof gesat solde hebben. Want alsoe was si besorcht, dat si van bijnnen voer onsen lieven Heren schoene ende reynlick gevonden mochte worden, dat si daer

1) aan den kant bijgeschreven.

2) voor bi is be geschrapt.

3) bedienen (aan tafel), voorzetten.

4) misschien toesteken? = toestoppen; verg. 121a.

5) mercken, aanmerking maken op, synoniem van begripen = berispen.

6) bij merckende is die gebreke als object te denken.

7) bovengeschreven.

8) vrijheit, verg. 20d en 81a vrij tot enen sijn = hem durven aanpakken, hem niet ontzien en zie 28c, waar van de vermaning der oude zusters wordt gezegd, dat die was meer biddende dan gebiedende.

9) na oers is w geschrapt.

10) vogelverschrikker; bij Gallée schiw, schu; het woord staat in verband met schuwen; verg. 106c waerschivde.

[p. 188]

gien ruecke op en scheen te hebben¹, hoe dat si van buten gecledet was, ende genck soe oetmodelike slaven ende sloeten, alsof si niet gecoent en hadde dan mes dragen, ende nochtan wasset van natueren een weeclick ende cleynlic mensche. Het gevyel op een tijt, dat si seer oetmodelick ende verworpen genck mit oelden, snoeden clederen, ende hadde twie clompen an, die seer vul ende onreynlick weren, soedat si na der werlt temale niet gheciert en was. Ende aldus oetmodich sach oer ene werlike vrouwe, die si²⁾ in voertijden wal gekant hadde ende oec wal wiste, [106a] dat si van noetdruften dit leven niet annemen en drofte, want oer³⁾ oelders weren rijcke lude. Ende als si⁴⁾ dese vrouwe aldus sach gaen, sprac si oer toe, ende onder ander woerden vragede si oer, hoe dat si oer daertoe geven conde, dat si alsoe genge arbeiden, alsof si een dienstmaget weer; want hadde si in der werlt geweest, soe en weert oer gien noet alsoe te gaen. Doe antwoerde si der vrouwen zuetelike weder ende segede: ‘Gheloef des my⁵⁾, my en duncket niet dan dat ic inden paradijse gaa, ende niet en duncket my, dat ic den menschen diene, mer den Heren der engelen, dien ic dagelix in den menschen wonende sie’. Ende als die vrouwe dese woerde hoerde, soe genck si all verwonderende ende gestichtet van hoer⁶⁾.

Op een [106b] tijt lach si in⁷⁾ alten swaeren ziecte, soe datmen niet en wiste, dan dat si sterven moste. Want die gemyene zusteren weren al tesaemen geroepen^a) ende lazen, als dat gewoenlick is; want si hadde die keerse al inder hant. Ende dierwile dat si aldus lach ende en wiste niet dan te sterven, soe sach si den duvel tegen⁸⁾ oer staen, die oer vele zunden ende gebreke segede^b) ende verweet,

1 dat zij er niet om scheen te geven.

2) accusatief.

3) na oer is o (eind regel) geschrapt.

4) accusatief.

5) hoc mihi crede.

6) voor hoer is o geschrapt.

7) in ontbreekt.

a) Verg. de aant. bij 63c. - Den stervende werd een brandende waskaars in de hand gegeven. In België en ook in ons land bestaat dit gebruik nog heden. Het hedendaagsche ritueel schrijft alleen voor, dat wanneer een priester bij een stervende de laatste gebeden komt verrichten, er een kaars worde aangestoken; cf. Rituale Romanum a Pio X castigatum et auctum. Ratisbonae 1913, p. 115: ‘Deinde, accensa candela, genibus flexis, cum omnibus circumstantibus breves litanias devote recitet.’

8) tegenover.

b) De duivel tracht stervenden tot vertwijfeling te brengen; zie, behalve het korte verhaal 77d, nog Chron. Wind. 57; D 233-237; Biënboec 78; Marialeg. I, 98-99 (= II, 220), 128, 152, II, 73; De Vooys 257. Uitvoerig handelt hierover Dionysius Carthusiensis, De quatuor novissimis. Antv. 1554, l. I, art. 3; verg. C.M. Vos, De leer der vier uitersten. Amst. 1866, p. 53, 154, 183. Het geloof bestaat nog heden: A. Wuttke, Der Deutsche Volksaberglaube der Gegenwart. 3. Aufl. Berlin 1900, p. 458. In de geïllustreerde uitgaven der Ars Moriendi (zie de noot bij 118c) vindt men een afb. van een stervende met een brandende kaars in de hand, ondersteund door den priester en omringd door den Christus, Maria, Heiligen, engelen en duivelen. De ziel verlaat het lichaam door den mond in de gedaante van een homunculus (zie 75a).

[p. 189]

die si gedaen hadde, daer hij sie geerne mede in myshopen¹⁾ gebracht hadde, dat oeck eensdeels alsoe cleyne puntekens weren, dat wi sie nouwe en solden achten te bijchten^a). Ende alst onse lieve Here versach²⁾, dat si weder opquam, creech si³⁾ seer veel te bichten, dat oer altesamen die duvel gesecht hadde, doe hi myende dat si sterven solde. Ende vele van dien punten [106c] plach si naemaels den zusteren te vertellen, ende waerschivde sie, dat si hem voer die ende die gebreke hueden solden, opdat si in der uren oere doot soedanyger vresen niet en droften verwachtende wesen; want hi wroegede si ende verweet oer, dat si op een tijt sonder orlof uuten bedehuys was gegaen, ende dat si oer alsoe dicke niet en plach te wijen⁴⁾, als sij bij wijwater henegenck. Ende want si inder koekenen was, soe moste si ondertijden oer getijde bij oerselven lezen, ende daer beschuldichde hi sie mede ynne, dat si dan oer getijde las nedersittende ende niet op oer knyën⁵⁾, als die gemyene zusteren op oer knyën stonden⁶⁾, ende oeck dat si die hilige vijf wonden ons lieven Heren alsoe niet geëert en hadde, als si wal gedaen mochte hebben. Dit ende [106d] desergelike punten segede oer die duvel seer vele, mit welken hij sie geerne in myshopen gebracht hadde. Mer die guedertierne Here ende ghetrouwe Vader, die nyement en laet becoren boven dat hi dragen mach, als sancte Pauwel secht, die dede een behulp totter becoringe, soedat sijt dragen mochte^b). Ende als si doe weder opquam, gaf si oer mit nyer vuericheit tot onsen lieven Heren, ende mit groter vlijticheit pijnde si oer te beteren van dien punten, daer si die duvel in berispet hadde, opdat si, anderwerve van hem overcomende⁷⁾ in der becoringe, niet onder en ghenge. Want si en nam dese vermaninge niet, al was si vanden duvel, dan oft oer⁸⁾ onse lieve Here uut mynnen hadde laeten vermaenen, dat si oer beteren solde [107a] van dien dijngen, daer si hent tot dier tijt toe onwetende versumel⁹⁾ in geweest hadde.

1) wanhoop, vertwijfeling.

a) Verg. de hedendaagsche uitdrukking ‘biechtpuntje’, d.w.z. iedere zonde, welke men biechten moet, Stellwagen 107. - Een zuster te Diepenveen placht alles te biechten ‘hoe cleyne dattet was,’ D 232.

2) beschikte.

3) na si is seer geschrapt.

4) zich met wijwater besprenkelen.

5) voor knyën is pr geschrapt.

6) verg. de aant. bij 1d.

b) 1 Cor. 10:13.

7) achter overcomende staat in het hs. een punt.

8) aan den kant bijgeschreven.

9) onbewust nalatig.