Hier beginnen sommige stichtige punten van onsen oelden zusteren

[p. 122]

(35) Van zuster Gertrut van Hiessel. († 1434)

Dese guede zuster Gertrut was onser eerweerdeger moder Lizebeth van Boemel oer natuerlike zuster ende niet myn oer zuster in der myeninge ende in der doecht, Want het was alte devoten ende ingekierden men[63d]sche tot Gode, soe datt scheen, alsof si oer nummermeer sat en conde beden. Si was lange tijt in den werckhuys¹⁾ bi den taeflaekensstelle, ende dat werck dede si mit alsulker devociën ende ynnicheit, dat siselven plach te seggen, dat si oer ondertijden alsoe voelde, als si op den stelle sat ende dede oer werck, dat si nyet en wiste, hoedat si oer anders gevoelt solde hebben, hadde si mysse gehoert, daer onse lieve Here tegenwoerdich is. Sij en plach niet te berichten noch te callen vanden reymente des huyses; noch hoedat oer oversten die schicten of ordynierden en bewant si oer niets niet²⁾. Want si mynde oeren vrede ende dat inwendige toekier tot Gode soeseer, dat si alle dijnge pijnde te schuwen, die oer daeran hynderen mochten. Ende plach dicwile dit punte te seggen: ‘Ick bijn onwijs [64a] geworden, daertoe heeft my mijnne gedwongen’^a). Seer vrendelick ende toesprekelick was si den jongen zusteren ende plach hem dicwile wat guets te leeren, ende dan plach sie hem vaeke onder ander woerden te seggen: ‘Hanget onsen lieven Heren aen, soe hanget u weder alle guet aen’. Sij plach te seggen, hoedat oer her Iohan Brijnckerinck, onse vader, op een tijt leerde, hoedat si oer altoes oeffenen solde in den doechden ende passie ons lieven Heren, ende sonderlinge onder myssen^b). Ende sij placht te seggen, dat sij

1) hs. wierckhuys met geschr. i.

2) evenmin bemoeide zij er zich in eenig opzicht mee, hoe haar oversten enz.

a) De mysticus streeft er naar alle wereldsche fantasiebeelden en alle wijsheid, welke van deze wereld is, uit zijn voorstellingsleven te verdringen, en kan er zoo van spreken, dat de ‘mijnne’ (= goddelijke liefde) hem onwijs heeft gemaakt naar den maatstaf van dit leven. Verg. de volgende voorbeelden: ‘dronken van minnen,’ Ruusbroec III, 156; V, 8; ‘dronken maken ende verheffen boven redene,’ IV, 70, 71; ‘onwise is boven redene, niet daer sonder,’ V, 20; ‘Hier af comt dronkenheit ende rasen: Aldus doet God sine vriende dwasen,’ IV, 182; ‘Ihesus minne heeft my bedroghen, Herte ende sin is my ontoghen,’ V, 3; ‘Al om zijn minne sekerlijck, So heeten si sijn van sinnen bloot. Hi maectse sot, die waren vroet, Hi dryftse tot allinde groot,’ J.G.R. Acquoy, Het geestelijk lied in de Ned. voor de Herv., A K G, 3, p. 94. Voor de Duitsche mystiek vergelijke men: ‘Die hohe Kraft der Minne, Die hat mich unterstân, Geführt in eine Stille, Einförmig muss ich gân,’ W. Preger, Gesch. der Deutschen Mystik im M.A. II, 142, en vooral den Sang von Blossheit: ‘Ich will von Blossheit singen neuen Sang, Denn rechte Lauterkeit ist ohn Gedank. Gedanken mögen da nicht sein, So ich verloren hab das Mein’, ib. II, 139. Dezelfde gedachte vindt men b.v. nog in de Offenbarungen van Adelheid Langmann, p. 89, 93, en van Margaretha Ebner, p. 261, 268.

b) Zie voor een overeenkomstige uiting van Brinckerinck tegenover een andere zuster, Haedewich van Gelre, 57b.

[p. 123]

dit punte niet en geve om alte groten dijnck.¹⁾ Want als si niet veel guets in en hadde ende van oerselven verdwaelt²⁾ was, soe plach si te dencken, wat oer onse vader geleert hadde ende nam dan een punte vanden doechden ons lieven Heren [64b] voer, daer si dan die meeste mynne toe hadde, ende daer oefende si oer dan soelange ynne, hent si weder tot oerselven quam ende die ander fantesiën vergeten hadde.^a) Mit groter devociën plach si mysse te hoeren, ende dan oefende si oer alsoe vuerichlike inden lijden ende passie ons lieven Heren, dat oer aensichte scheen, wanneer dat si uuter myssen quam, alsoft ene vlamme gheweest hadde, ende alsof si voer enen barnenden oven gestaen hadde^b). Het gevyel op een tijt dat si onder myssen lach, ende snoef wat doer die nese. Ende doe lach een zuster bi oer ende hadde gemyent, dat si geslapen hadde, ende toech³⁾ si suverlike bi der hoyken, ende als dat zuster Gertrut gevoelde, soe kierde si oer omme ende sach si⁴⁾ an. Ende die zuster⁵⁾ mercte, dat oer ansichte liet, als[64c]oft mit godliker graciën verluchtet hadde geweest. Ende si sprac oer toe ende segede: ‘Vergevedet⁶⁾ my, lieve zuster, ic hadde gemyent, dat gi geslapen hadden’⁷⁾. Doe antwoerde si mijnlike weder ende segede: ‘Ick hebbe my quellike, ic wil my geerne beteren.’^c) Sij plach oer te vervrouwen⁸⁾ tegen dat die duyster dage quamen, opdat si te langer bij oere enycheit mochte

1) om nog zooveel.

2) afgedwaald van haar gewone vrome overpeinzingen, dus overgegeven aan ‘fantesiën.’

a) Brinckerinck spreekt in een Coll. (Kerkhist. Arch. 4, p. 111) van een ‘maghet, die recht verveert is enighe dingen te horen, daer si van binnen enige verbeeldinge of hinder van crighen mocht.’

b) Over deze ‘vlamme’ of ‘brant’, het uiterlijk kenteeken van een zeer sterke innerlijke devotie, hooren wij meermalen spreken. Soms zien de zusters vlammen uit het gelaat slaan, D 20, 367; dan weer zien zij vuur uit den mond komen, D 10, 216; of zij nemen haar medezusters waar in een lichtschijnsel, D 169, 255. Biënboec 96 lezen wij van een non, wier ‘gesichte gloyende’ werd, ‘ende mit toegeloken ogen gaf si uut een jubilieren mit so wonderliker stemmen, dat geen zuet spul of sanc der zueticheit geliken en mochte.’ Men treft het verschijnsel ook in de Duitsche kloosters aan: Chronik des Bickenklosters zu Villingen p. 141; Alemannia 11, p. 5, 6, 13; 21, p. 114, 115. Zie nog 113c. Waarschijnlijk moet men ter verklaring denken aan het verheerlijkt, glanzend lichaam, waarmede de gezaligden in den hemel zijn getooid. Zeer vrome zusters worden daarmede reeds hier op aarde gezien door haar medezusters. Voor de zegswijze ‘vuerich brant’ en verwante uitdrukkingen voor innige vroomheid vergelijke men 86a en de aant.

3) ende toech aan den kant bijgeschreven; op den volgenden regel is ende geschrapt.

4) die zuster geschrapt, si aan den kant bijgeschr.

5) die zuster beneden in margine geschreven.

6) verg. de aant. bij 15d.

7) hs. had (eind regel) dden met geschr. d.

c) Verg. de aant. bij 15b.

8) zich te verheugen.

[p. 124]

blijven^a), ende plach te seggen: ‘Die duyster dage sijn der geesteliker luyde bow’^b). Ende die ure des margens voer der myssen plach si die gulden ure te heyten^c). Want dan en becummerde si oer nergent mede dan mit oeren guldenen Ihesus, dien si niet allene op die tijt, mer altoes, alsoe¹⁾ veel alst in oer was, pijnde tegenwoerdich te hebben. Want al oer leven en was [64d] niet dan beden, lezen ende oer van bijnnen mit Gode te verenigen, ende alsoe veel als si conde, pijnde si oer van allen uutwendigen dijngen te vervreemden.

Het gevyel eens op enen dach, in welken dat men den zusteren wat bed plach geven te eten dan op anderen dagen, ende want si doe soe wal niet wat crygen en conden, soe mosten si hem lijden. Ende alst dan op den naemyddach quam, soe sat zuster Gertrut op den stelle ende wrachte, ende kierden oer alsoe devotelike tot onsen lieven Heren, dat oer die tranen van groter vuericheit over oer wangen liepen^d). Ende²⁾ dat mercte een ander zuster, ende genc³⁾ tot oer, ende wolde si prueven, ende hoeren wat sij seggen wolde, ende segede tot oer: ‘Wanne, zuster, schreye gi daeromme⁴⁾, want wi te myddage [65a] soe soberen maeltijt ghehad hebben? Weest daer niet drovygh om, want onse lieve Here salt op een ander tijt versien⁵⁾, datt beter worde’. Doe si dat hoerde, wert si zuetelike lachende, ende segede: ‘Neen, zuster, het en is my dat niet; het is my⁶⁾ al anders wat’.

Ende als si dan aldus ene wijl tijts inden werckhuys⁷⁾ hadde ge-

a) In de donkere dagen heeft zij meer tijd, daar er dan minder gewerkt wordt: zij kan zich dus eerder bij haar bed terugtrekken. Zie de aant. bij 70c over den wensch der mystieken naar eenzaamheid en de devotie bij het bed.

b) Oogst; t.d.d., D 120; verg. sine schueren vullen 58b en de noot aldaar.

c) Ook Suso verhaalt, dat hij zich des morgens een korte wijle aan mystieke contemplaties wijdt, Leben, ed. K. Bihlmeyer, c. 5; en de sterk onder zijn invloed staande anonymus schrijft voor: ‘Willst du ein gottschauender Mensch werden und sein, so musst du der Zeit wahrnehmen, die dazu gefällig ist, und diese ist besonders vor Mette, wenn alle Creaturen schlafen;’ C. Greith, Die Deutsche Mystik im Prediger-Orden. Freiburg i.B. 1861, p. 177. Peter van Amsterdam moest om gezondheidsredenen vroeg naar bed gaan. Hij stond dan echter ook vroeg op, en vond dan de gelegenheid zich aan de innigste devotie te wijden, Biogr. A A U, 28, p. 254-255, 257.

1) na soe is in oer was geschrapt.

d) Elsbet Stagel meldt van de zusters te Töss, dat zij ‘sassent mit als grosser andacht in dem werkhuss das sy hin flussent von traechen als ob sy in der mess werint gestanden’, p. 14. Zie nog 58b en inl. § 9.

2) voor ende is du geschrapt.

3) aan den kant bijgeschreven.

4) na daeromme is w (eind regel) geschrapt.

5) versien, zorgen voor, beschikken.

6) boven den regel geschreven.

7) hs. wierckhuys met later geschr. i.

[p. 125]

weest, soe waert oer bevalen dat si dat wullen verwaeren solde. Ende doe schreyde si soe bitterlike seer, dat men sie nouwe troesten en conde, want si hadde veel liever in den werckhuys gebleven, daer si oere ynnicheit ende devociën gebrucket mochte hebben. Mer nochtan, hoe noede dat sijt gedaen hadde, si was nochtan gehorsom, ende liet oerselven, daer si oerselven vant. Sij was bereit ende willich tot allen oetmodigen¹⁾ ende [65b] swaeren wercke als brouwen, keymen ende ander swaere wercke^a). Wanneer dattet gevyel, dat si mit yement keymde, die niet soevele vorderen en conde als sie²⁾, soe plach sie guethertelike te seggen: ‘Wi willen onse wulle tesamen leggen ende besien, hoeveel dat wi huyden schicken³⁾ koenen.’ Ende dit dede si daerom, opdat oer die zuster te mijn schamen solde, ende dat sijs oeck niet mercken en solde, dat si oer daèrin verwan⁴⁾, omdat si oeck lichte beter wulle maecte dan die ander zuster^b). Alsoe seer mijnde si dat swijgen over oeren wercke, dattet ondertijden scheen dat si oer gewelt dede, als si meer calde dan oer tot oeren wercke noet was. Want alsoe veel hadde si te doene mit oeren hemelschen Brudegom, dat oer giene uutwendige callinge [65c] genuechlick en was. Wanneer datmen die wulle in den bedehuys verlesen⁵⁾ solde, daer vele zusteren over moeten wesen⁶⁾, soe genck si alsoe sitten, dat si oer ansichte van den⁷⁾ zusteren gekiert hadde, opdat si oer alsoe te bed mit Gode becummeren mochte⁸⁾. Ende dan sat sij al den dach⁹⁾ doer ende bedede oer alsoe goddienstelic, datmen oer ondertijden van den dage niet een woert en hoerde spreken, ten hadde geweest dat si wes¹⁰⁾ gevraget hadde, of dat si yemende te rechte¹¹⁾ hadde gestuert van den wercke, want sijt onder handen hadde. All oer genuechte, die si scheen te hebben, dat was, dat si oer inwendelike mit Gode mochte becummeren ende hoelden oer al dier dijnge ledich¹²⁾, daer si gien beveel van en hadde; want het duchte

1) veranderd uit oetmodichen.

a) Deze gedachte wordt D 293, 332 met nagenoeg gelijke woorden uitgedrukt.

2) voor sie is soe geschrapt.

3) tot stand brengen, verrichten.

4) overtrof.

b) Salome Sticken, die zeer vlug kon werken, legde haar werk bij dat van een ander, die minder af had: 119c. Van een zuster te Diepenveen heet het D 293, dat zij al heimelijk haar wol in den korf van haar medezuster legde, wanneer zij daarmede samenwerkte, en deze niet zoo snel kon werken als zij, opdat die medezuster ‘niet bescheemt en solde warden’.

5) uitzoeken en van onreinheid zuiveren.

6) bij moeten zijn, mee aan moeten werken.

7) voor den is da geschrapt.

8) met God kon bezig houden; mochte veranderd uit mochten.

9) boven den regel bijgeschreven.

10) iets.

11) dadelijk, zonder veel praatjes?

12) hem ledich houden ere dinc, zich los, verre van iets houden, er buiten blijven; voor ledich is die geschrapt.

[p. 126]

oer [65d] al cleyne wesen, of niet, dat God niet en was^a). Het geviel¹⁾ op een tijt, dat si uut was gegaen om ene baetschop, ende doe si weder inwert gengen, begant wat duyster te worden, ende als si in den ganck quemen ende solden in die poerte gaen, soe voelde si oer hande devotelike te gaeder ende segede wat heymelick tegen oerselven, mer nochtan wal soe luyde, datt die ander zuster hoerde: ‘Myne nacht en heeft giene dunckerheit, mer hi verclaert al in lichte.’^b)

Hiernae waert si uutgesant toe Eymerick om daer moder te wesen, welck si alsoe wonderlike noede gedaen hadde, dat, hadde oer die ghehorsomheit gedaen²⁾, men en solde si daer niet lichtelike hebben toe coenen gebrengen. Want alle bedrijflicheit van [66a] buten was oer recht contrary. Want ommedat si eens gesmaket hadde, hoe zuete dat die Here is^c), soe pijnde si alle dijnge te schuwen, die oer van Hem vervreemden mochten. Want alsoe was si mit Gode geënyget, dat si nummermeer van beden en scheen vermoeyt te wesen. Hiernae, doe si weder toe³⁾ huys quam ende oer dese onlede verdragen waert, was si alsoe wonderlike blijde ende waltevreden, ende alsoe vrendelick totten zusteren, alsof si oerselven gevonden hadde. Ende gaf oer doe alsoe vuerichlike weder tot onsen lieven Heren ende tot allen doechden, alsof sijs doe ierst begonnen hadde Gode te dienen.

Altoes hadde si devocie hoege boecke te studieren, als Cantica, die Geestelike Brul[66b]loft^d) ende ander hoege⁴⁾ boecke, die oer tot devociën verwecken mochten^e). Mer doe si in oere lester ziecten

a) Verg. Thomas a Kempis, De Imitatione Christi, l. III, c. 3: ‘Et quidquid Deus non est, nihil est, et pro nihilo computari debet.’ Fol. 86d vindt men hetzelfde citaat met een kleine wijziging.

1) hs. gevel met bovengeschr. i.

b) Misschien reminiscens aan een vers als: ‘Christe, qui lux es et dies, Noctis tenebras detegis,’ Thesaurus hymnologicus, ed. H.A. Daniel, I, 33.

2) als de deugd der gehoorzaamheid het haar niet gedaan had, als zij die niet in zoo sterke mate had bezeten, verg. 12b; na ghe is op den nieuwen regel g geschrapt.

c) Ps. 33 (34):9; verg. 1 Petr. 2:3.

3) voor toe is in geschrapt.

d) Zie over de vele al of niet gecommentarieerde Mnl. vert. van het Hooglied C.G.N. de Vooys, Iets over M.E. bijbelvert., Theol. Tijdschr. 37, p. 129-130 en C.H. Ebbinge Wubben, Over Mnl. vert. van het O.T. Den Haag 1903, p. 210-225, die ook een Mnl. vert. uitgaf in A K G, N S 4, p. 285-297. Op den invloed van het Hooglied op de mystiek is reeds bij 17c gewezen. - Met ‘die Geestelike Brulloft’ is bedoeld het bekende werk van Jan van Ruusbroec, Die chierheit der gheesteleker brulocht, Werken VI, 1-193. Over de vele hss., welke van Ruusbroec's werken bewaard zijn, handelt W. de Vreese in zijn meergenoemd werk.

4) voor hoege is dev geschrapt.

e) Het is opmerkelijk, hoevelen deden als Elsbeth Stagel, die zich in speculaties verdiepte, zie H. Suso, Leben, ed. K. Bihlmeyer, c. 50: ‘Von den hohen fragen, die dú wolgeueptú tohter fragte iren geischlichen vater.’ Juist de leeken onder de devoten hielden zich bij voorkeur met diepzinnige vragen bezig, en beschaamden dan de klerken blijkens vele exempelen en tractaten. Zie de tractaten Texte 78, 150, 152, Deutsche Mystiker, ed. Fr. Pfeiffer, II, 448, 625 en de exempelen besproken door De Vooys in A K G, N S 3, p. 332 v. en gepubliceerd aldaar p. 271-290. Belangrijk in dit verband is ook de volgende plaats, Alemannia 21, p. 124: ‘Es kom auch etwenn also, das ersame veter als hoh lessmeister in das closter gingen ir ze troste, so sie denn für ir pette gesassen, und begunden susse rede fur ze bringen von gotlicher andacht, so über wante sie sy mit so tiffen worten, das sie sorgeten, wie sie ir konden geantwurten, und was doch der irdischen buch nit gelert.’ Ook Claus van Euskerken verheft de leeken, wanneer hij spreekt van: ‘een arm susterken, dat hier duegentlike leeft, als dat God eyns kumt te sien, soe salt wijser ende verstandelre wesen dan alle die doctoren der werlt,’ Coll. A K G, N S 3, p. 376.

[p. 127]

lach, ende niet en wiste, dan si sterven solde, segede si tot moder Lijzebeth: ‘Nu alle hoege boecken of¹⁾: allene die passie ons lieven Heren, want daer voele ic nu allene vrede in. Want²⁾ die ander dijnge, daer ic ondertijden myselven in gesocht hebbe, als mijnsselves devocie ende ynnicheit, die my in der tegenwoerdicheit³⁾ genuechlick waeren, en voele ick nu gienen sonderlingen vrede, mer allene in der passiën ons lieven Heren. Ende alsoe veel als ick nu vijnde, dat ic my dier gelijcket hebbe⁴⁾ in mynen leven overmyds enen rechten sterven ende uutgaen mijnsselves in rechter gehorsomheit onder mijnen oversten ende medezusteren, die over my gesat waeren, [66c] ende hebbe, als my wat beyegende dat my contrary ende tonwillen was, dat overmyds overdencken Sijnre geyselinge, bespottinge, ende mennichvoldeger confuyciën⁵⁾ ongewroken ende onverantwoerdet⁶⁾ hene⁷⁾ laten gaen, dat isset allene, dat my nu in deser tegenwoerdiger uren waerachtigen vrede ende hope des ewigen levens gevende is.’

1) weg.

2) achter want denke men in; verg. 76d.

3) zoolang ik er mij mede bezighield; verg. 21d.

4) lett.: dat ik mij daaraan (aan die passiën) gelijk gemaakt heb; verg. in Mnl. Wdb. uit Machtelda's Visioenen 113c: sel die mensche die vruchte vercrigen der passyen, soe moet hi haer geliket ende gheënicht sijn; hebbe is in margine bijgeschreven.

5) smadelijke behandeling.

6) zonder mij te verdedigen.

7) voor hene is hebbe geschrapt.